QAZYBEK QAZAQQA KEREK AQYN! - Talǵat Temenov

Aqyn Qazybek Isanyń Memlekettik syılyqqa usynylǵan  «Syrtolǵaý» jyr kitaby týraly

Poezııaǵa obektıvti kózqaras.

Álqısa, aldymen Sóz bolǵan deıdi. Kıeli kitapta ma, Taýratta ma esimde joq. Anyq-qanyǵyn bilmeımin. Biletinim, Hakim Abaı "О́leń sózdiń patshasy, sóz sarasy, Qıynnan qıystyrar er danasy" deıdi. Al Muqaǵalı "Kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin, Shekpen jaýyp ózińe qaıtaramyn" dese kerek. Qalaı bolǵanda da poezııa ońaı dúnıe emes.
Qazir jasandy ıntellekt paıda boldy. Úıdi de salady, mashına da júrgizedi, tamaq ta pisiredi. Jáne onyń shyńy ázirge belgisiz. Meniń biletinim ol qudiret tek О́leń jaza almaıdy. Sebebi, jan joq. О́ıtkeni, poezııa janyńmen jazylyp, júrekten shyǵatyn, aqylmen sýsyndap, sezimge shomylar káýsar bulaqtaı móldir dúnıe. Ol tipti sózben jetkizýge qıyn nárse. Tańǵy shyqtaı  móldir, ottaı ystyq. Has sulýdyń alǵashqy súıgenindeı ǵajap. Iıa. Poezııa degen menińshe osylaı bolar deımin.
Ásirese dál qazir qazaq tili emıgrasııaǵa ushyrap, esinen aýyp, aqtaban shubyryndy kúıge túskeli óleńniń qadiri ketken kerzaman boldy. Kezindegi poezııany oqıtyndar da, kóńiline toqıtyndar da sırep barady. Dál osyndaı kezeńde aqyndardy "qyzyl kitapqa" engizetin ýaqytta jaqsy óleń oqý jan azyǵy eken.

Men ádebıetshi emespin. Tipti, fılologııadan dáris tyńdamaǵan janmyn. Men tek jaı ǵana oqyrmanmyn. Deı turǵanmen Alashqa aty máshhúr, qazaqqa qamqor azamattyń jyr kitabyn oqyp otyryp, bir-eki aýyz lebiz bildirgendi jón kórdim.

Qazybek Isa qazir qazaq rýhanııatynda da, mádenıetinde de, ádebıetinde de, saıasatta da oryny bar jigit. Kezinde qazaq tili dep kúresken Qazybekten amanat emes, jaman at izdep shýyldaǵan shýyldaqtar búginde kórinbeıdi. Shamasy "jalmaýyzǵa da jan kerek" degen-aý. "Zakaz" bergen bastyqtary syrtqa ketken-aý shamasy…

Hosh delik. Sonymen kitaptyń aty "Syrtolǵaý" eken. Eleń etkizer ataý. Jyrtolǵaýdy estigem. Syrtolǵaýy ne eken? Kitap úsh bólimnen turady. Alǵashqysy Syrnama, ekinshisi Rýhnama, sońǵysy Muńnama.
Estimegen sóz - Muńnama.

Osyndaǵy maǵan etene tanys taqyryptyń biri - "Biz báribir birgemiz" atty mahabbat jyry. Optımıstık ataý. Aty álemge máshhúr Shyńǵys Aıtmatovtyń jazǵan "Raımaly men Begimaı" jyry. Jasy alpysty alqymdaǵan ánshi, jyrshy, seri Raımalyǵa on ekide bir gúli ashylmaǵan on jetidegi Begimaıdyń ǵashyq bolýy. Begimaıdaı arý qatarlas, qurdas, zamandas jigitke emes, Raımalydaı talantty, daryndy adamǵa ǵashyq bolýy jaıly. О́sek tergen, ordaly jylandaı ysyldaǵan qatyn-qalashtyń sózine pysqyrmaıtyn arýdyń sheshimi. Bul dúnıeni men Qalıbek Qýanyshbaev teatrynda sahnalaǵanmyn. Áıgili "Jámılá" povesine osy Raımaly men Begimaıdy qosqam. Begimaı tek qyrǵyz, qazaq tarıhynda ǵana emes, orys ádebıeti, qala berdi álemdik ádebıette de qaıtalanbas obraz. Qulaq salshy, qadirli oqyrman, Begimaıdyń únine.

"O, Raımaly aǵa, men osy kúndi boıjetken qyzdyń neke toıyn armandaǵanyndaı armandadym. Biraq, men áli kishkentaı edim; al sen bolsań alystaǵy aıdaı zańǵar ediń, jan-jaǵyń qaýmalaǵan qalyń jurt edi, sol kóptiń arasynan men seniń kózińe qaıdan ilige qoıaıyn. Al seniń án-jyryńa elitip, mas bolǵan men baıǵus, uıattan júzim janyp órtense de, kóńilimde senimen bir bolýdy qııaldap, tipti erterek áıel bolýdy ańsadym, saǵan tezirek kezdesip, bar syrymdy jasyrmaı aıtqym keldi".

Iıa.. Begimaı osylaı sóıleıdi, osylaı qııaldaıdy... Bul Aıtmatovtyń alǵashqy povesi "Jámıládan" taraǵan keıipker. Mahabbaty úshin bári-bárin tárk etken beıne. Bul oqyrman kópten kútken, talaıdan ańsaǵan áıel obrazy. Bul Shyǵystyń Janna D'Arki. Djordj Amadýdyń Tereza Batıstasy. Tek Jámılá men Begimaı óz baqyty, óz sezimi úshin kúresken keıipkerler.

Endi bizdiń aqyn ne depti?  "Begimaıdyń ənin tyńdap júrgende,
Men de búgin saǵan, kúnim, jolyqtym.
Ǵashyq bolǵan aqyndy aqtap bir demde, Júregimniń baryn bildim – sony uqtym".

Aqyn Qazybek Isa aǵynan jarylady osylaı. Qoǵam men Tulǵa, Tobyr men Aqyn. Bul máńgilik teketires, taıtalas. Jáne bul shaıqasta eshqashan dara tulǵa, aqyn jeńbegen. Kóp qorqytady, tereń batyrady. О́ıtkeni, qoǵamnyń óz zańy, óz Konstıtýsııasy bar. Oǵan baǵynbasań, ólesiń. Solaı, solaı... Raımaly men Begimaı, Eńlik - Kebek, Aqan seri - Aqtoqty, Trıstan-Izolda, Ferdınand - Lýıza t.b ǵashyqtar. Biraq, daryndyǵa, talantqa, aqynǵa ólim bóget bola almaıdy.

"Túsiner el asqan kezde arnadan,
Aqyndy bul sózi qundy, kózi - muń…
Bizder, janym, tileıik bir Alladan,
Begimaıdyń taǵdyry emes, sezimin"…

Shaıyr qazir pende keıipte arýyna Alladan tilek tileıik deıdi. Janymyzdy alsań al, Allam, sezimimizdi ala kórme deıdi. Bul shyn ǵashyqtyń tilegi, nıeti, suraýy. Eshqandaı baılyq emes, Alladan tek Sezim ǵana suraǵan essiz Májnúnniń alasurýy dersiń...

"Janǵandardy Maxabbattyń otyna
Nege órtedi tobyry óńkeı túnektiń.
Tap bolmaı biz soqyrlardyń sotyna,
О́rteneıik jalynyna júrektiń!..".

Soqyrlardyń sotyna... qandaı ádemi tirkes. Kúndelikti kórip júrgen, estip júrgen, tyńdaǵysy kelip júrgen soqyr qoǵamnyń sotyn aqyn ashyp aıtady.

Jalpy, Qazybek Isa batyl aıtady, batyryp aıtady. Sezimge de solaı, ǵashyqtyǵyn jasyrmaıdy. Shyn aqyn solaı bolǵan dúr.

"Saǵan, janym, alyp ushyp jeteıin,
Bir kórýge kedergi eken tegi ne?
Erkem, seni ertip alyp keteıin,
El barmaǵan Ertegiler eline!".

Osyndaǵy shýmaq qalaı ádemi órilgen. Halyq áni esińizde bolar. "Asyqqannan tımeıdi ókshem jerge, jeńeshe-aý" degen. Bozbalanyń ǵashyq bolǵan jeńgesine asyqqan sáti. Bul ózge elder túsine bermeıtin uly dala fılosofııasy. Amalsyzdan "Lıýbov ne znaet logıkı, ona vyshe razýma. Lıýbov prebyvaet na vershınah, nad dolınamı razýma" degen Djek Londonnyń sózi eske túsedi. Bizdiń aqyn da dál solaı.
Iıa, Qazybek lırık aqyn. Keshegi Tumanbaı salǵan soqpaqpen, Jumataı júrgen jolmenen Qazybek aqyn da saparǵa shyǵypty.

Qazirgideı lepirgen reptiń kezinde óleń baıǵus uıalǵan qyzdaı, shymyldyqtyń artyna jasyrynǵan zamanda osyndaı shynaıy da, móldir poezııa kerek-ti.

Endigi bir toqtalatyn óleń ol "Jer betinde perishtege joq oryn" tolǵaýy. Esimde bar ol óleńniń qalaı týǵany. Bul - óleń emes,  men úshin rekvıem...
Dál Astananyń irgesinde bir úıden bes qyz órtenip ketken. Netken tragedııa, netken qaıǵy!?. Bul oqıǵany alǵash estigende tóbemnen bireý toqpaqpen uryp jibergendeı áser etken edi. "Atam dep jylatsań jylat, botam dep jylatpa" degen qazaq atamyz. Bul qoǵamnyń 30 jylǵy asqan-tasqan keskininiń kórinisi. Mine, sol tragedııa aqyn nazarynan tys qalmaǵan.

"Shekesi tar sheneýnikter usaqtap,
Balalardyń nesibesi tonaldy....
Aıazynda Astananyń birin-biri jylytýmen qushaqtap,
Jatqan qyzdar jalyndy otqa orandy...

Budan keıin qoǵamǵa kim senedi?
Kókteı soldy qyzǵaldaqtar kókórim...
Kókke ushyp ketti olar, sebebi,
Bizdiń elde perishtege joq oryn!..".

Tragedııanyń úlken-kishisi bolmaıdy. Alaıda, kip-kishkentaı sábılerdiń sheıit bolýy bul ótken júıeniń betperdesi. Halyqty aldaǵan, arbaǵan, qorqytyp, atyp-asqan bıliktiń shynaıy kórinisi. Aqyn sondyqtan da "Jer betinde perishtege joq oryn" dep qan tamǵan qalamyn aq qaǵazǵa súıkegen. Bizdiń elde, bizdiń jerde Perishtege oryn joq dep ah urady, aıqaı salady!Qaıda barsa, Qorqyttyń kórindeı Nazarbaev qamalyna amalsyzdan shekesin soǵady. Qanjosa bolǵan mańdaıyn, talqan bolǵan tańdaıyn tárk etedi perishtege amalsyz…Beý, dúnıe!.. Osy jerde Qazybekten sheginsek, qazaqtyń jastary bilsin desek, osy bes perishtege eskertkish qoıý bizdiń paryzymyz. Iıa. Qazybek bes perishtege óleńmen eskertkish qoıdy. Kúnderdiń kúninde sol eskertkish qoıylyp jatsa, Qazybektiń óleńi onda oıylyp jazylatynyna kúmán joq. Sebebi, biz "ár qazaq meniń jalǵyzym" degen aýyldan bolamyz.

Qazir Qazybek Isa óndirip jazyp júrgen shaıyrlardyń biri. Qazaq tili dep kúresip júrgenderdiń biri de, biregeıi. Sebebi, Qazybek qazaqqa kerek aqyn, qazaqqa janashyr shaıyr. О́ıtkeni onyń arman-tilegi eliniń jarqyn bolashaǵynda.

Aq jol, Qazybek baýyrym. Kınokamerada neshetúrli obektıv bolady. Biri úlken, biri kishi. Men de sol obektıvti qoldandym.
Ol - shyndyqtyń obektıvi.
Sondyqtan, aqyn Qazybek Isanyń «Syrtolǵaý» jyr kitaby  Memlekettik syılyqqa naǵyz laıyqty týyndy dep baǵalaımyn.

Talǵat TEMENOV,
Kınorejısser, Qazaqstannyń halyq ártisi