Arys sańlaǵy (Ocherk)

1975 jyly kúz. Qytaıdyń Shyńjań ólkelik balýandar komandasyna Altaı, Tarbaǵataı, Ile, Qashqar, Qotan, Aqsý, Torpan syndy jeti aımaqtan balýan taldap alý jarysy Úrimji qalasyndaǵy dene tárbıe saraıynda ótip jatyr edi. Ústine óńi túsken qara shapan kıgen eńgezerdeı qara tory jas jigit jarys basqarýshylarynyń aldyna kımeleı kelip, ózin jarysqa qatynastyrýdy qaıta-qaıta aıtyp talap qoıdy. Onyń kesek keremet tulǵasyna qarap, qaıta-qaıta qıyla ótinish etkenin eskerip, meseldesin qaıtarǵysy kelmegen sýdıalar alqasy aqyldasa kelip, onyń talabyn birden maquldady. Tabany qyzǵan júırikteı, arysty kórip, kúsh-qýaty qaýlaı túsken jas jigit, ústindegi kónetoz shapanyn tastaı berip, balýandarǵa arnalǵan perezent shapandy kıip, kúres maıdanyna kirdi. Talaı ret maıdan kórip, ábden kúres erejeleri men ádis amaldaryn tolyq meńgerip ysylyp alǵan saqa balýan jigitter «Á» degende birden ustata qoımady. Kúres ádisin bilmese de qara kúshine sengen jas jigit, qolyna ilikken balýandy keıde eńkeıte tartyp, shóke túsirse, keıde asyqtaı úıirip ákelip, asaý jambasqa alyp bir-birden balaz ústine jaýyrynyn jerge tıgizip, dopsha tomalatyp, baýdaı túsirip jatty. Onyń alyp kúshi men alymdy qımylyn kórgen sýdıalar da, kórermen qaýym da dán razy boldy. Biraq ol jas jigittiń kim ekenin, qaıdan kelgenin biletinder dál osy sátte tym az edi.
     Osy jolǵy jarysta birinshilikti alyp, altyn medalmen syılanǵan bul jigittiń aty-jóni – Soltiken Kókishuly, Altaı aımaǵynyń azamaty ekenin jurtshylyq jarys sońyndaǵy syılaý saltynda bir-aq bildi.
 
Kózge túsý
       
       Soltiken Kókishuly 1953 jyly Altaı aımaǵy, Altaı aýdany, Utybulaq jaılaýynda, Kókish shańyraǵynda dúnıege keldi. Ol oqý jasyna tola sol ózi ósken qazaq aýyl mektebinen oqydy. Oqýǵa degen ynta-yqylasy joǵary bolǵandyqtan synyptastarynan arqan boıy alda ozyp oqyp júrdi. Bastaýysh mekteptiń 3 synybyna kóship, hat tanyp, qara saýatyn ashqannan bastap óleń-ónrege berilip óleńder jazyp, ustazdary men sabaqtastarynyń kózine túsip, jyl saıyn «Ozat oqýshy», «Úlgili oqýshy» degen marapattarǵa ıe bolyp otyrdy. Qazaq halqynyń óleń-jyr, qıssa-dastandaryn, áńgime-ertegilerin, batyrlar jyryn jattap ósti. Bala kezinen-aq ultjandy azamat bolyp ósýge, keleshekte keremet azamat bolyp erjetýge talpyndy. Aınalasyndaǵy sabaqtastaryn da ózine baýrap alyp, oqyǵan kitaptaryn áńgimelep berip, jazǵan tamasha óleńderimen sýsyndatyp júrdi. Ony birge oqyǵan sabaqtastary «Aqyn Soltiken» dep atap ta ketti. Aýyl balalary oınaýǵa shyqqanda Soltiken kelmese, oınamaı tarap ketip júrdi. О́ıtkeni Soltikenniń balalar arasyndaǵy orny tipten bólek edi. Onsyz bas qosýdyń esh máni joqtaı seziletin. Al Soltikenmen birge oınap júrse, birge qydyrsa onda óte kóp taǵylymdy áńgimeler, tamasha óleń-jyrlar aıtylyp, balalardyń kóńili kók aspandaı bir kóterilip qalatyn.
        Amal qansha Soltiken 5-synypty bitirip, orta mekteptiń tabaldyryǵyn attaý aldynda turǵanda «Bes salaly buzyq elementtiń urpaǵy» degen ákesi Kókishke jabylǵan jalamen mektep esiginen qaqpaılandy. Talanty tasqyndap óner men bilimge endi ǵana entelep kele jatqan jas bala qoǵamnyń solaqaı soqyr saıasatynyń kesirinen sharasyz oqýdan qol úzip qaldy.
        Iá, áli de bolsa, buǵanasy qata qoımaǵan jas bala basqa tússe baspaqshyl dep, amalsyz qoǵamdyq eńbektiń aldyńǵy shebindegi atpal azamattarmen birge eńbek istep, bir-eki jylda-aq beldi eńbekshilerdiń biri bolyp shyǵa keldi.
        1975 jyly aýyldyń soltústik jaǵyndaǵy kóldiń aıaqjaǵyn bógep, úlken sý qoımasyn jasaýǵa qamdanyp, aýyldaǵy barlyq atpal azamattardy jumysqa salyp jatqan edi. Sonyń arasynda Soltiken Kókishuly da bar bolatyn. Tospanyń esigin taspen qalap shyǵýǵa otyz kúshti azamatardy serkedeı tańdap, aýyr jumysqa ornalastyrdy. Álden ýaqytta Soltiken áýdem jerde tórt jas jigittiń jarty túıdeı úlken tasty kisi boıyndaı shuńqyrdan shyǵara almaı jatqanyn kózi shalyp qalyp, olardyń qasyna aıańdaı basyp baryp, birazǵa deıin únsiz qarap turdy. Tórteýi ary arpalysyp, beri arpalysyp, aq ter-kók terge túsip, tıtyqtap boldyryp qaldy. Sonda tórt jigittiń ishindegi til-jaqty bireýi:
     - Áı, buzyq elementtiń urpaǵy nemenege tamashalap tursyń. Bul qyzyq kóretin oıyn maıdany emes. Myna shuqyrǵa túsip tasty kóteris, - dedi. Sonda Soltiken aspaı-saspaı, yza da bolmaı álgilerge tike qarap turyp:
    - Ergejeıliniń elýi jınalyp bir túıeniń qumalaǵyn kótere almaı degendi estip edim ras eken-aý, - dep jymıyp qana kúldi. Sonda álgi til-jaqty qara tory jigittiń qany basyna shaýyp, óńi qup-qý bolyp surlanyp, erinderi kógerip, ezýinen kóbigi shyǵa burqyldap turyp:
    - Áı, úı, mynaý, myna miskin nedep byljyrap ketti?!Mynaý qumalaq emes, biz ergejeıli emes. Mynaý barǵoı, mynaý alyp qara tas, qara taý, zil batpan. Sen nedep shatpaqtap tursyń?! Myqty bolsań, qane, óziń jalǵyz shyǵarshy. Biz de tamashalap rahattanyp, qyzyq kórip otyraıyq,  shuńqyrdan shyǵyńdar. Myna Kókishtiń ulynyń kúshin kóreıik, - dep qasyndaǵy úsh jigitti úgittep shuńqyrdan syrtqa shyǵaryp aldy da:
     - Qane, batyrsymaǵym kezek seniki, tamashalaý kezegi bizdiki, - dep tóteýi birdeı syqylyqtap kúldi.
     Sonda Soltiken:
    - Ár nárseniń bodaýy jáne syıy bolady. Eger men andaǵy tasty shuńqyr jıegine jalǵyz shyǵaryp bersem, onda qanudaı syı jasaısyńdar. Aldymen kelisip alaıyq, - dedi. Osy kezde jumysty basqaryp júrgen basshy da ústerine kelip qalǵan edi. Ol da baǵandan aıtylyp jatqan sózderdi syrttaı estip turǵan eken. Ol sol jerde sheshim jasap:
      - Soltiken, seniń shamań myna tasty shuńqyrdan syrtqa jalǵyz shyǵarýǵa shamań keleme? Artjaqqa qaraý kerek. Baıqa, aıtylǵan sóz – atylǵan oq. Er azamattyń abyroıy bir tógilse, ońaımen ornyna kelmeıdi, eger osy tasty shyǵaryp tastasań, onda saǵan on kún demalys beremin, -dedi álgi jumys basshysy ázil-shynyn aralastyra, qasyndaǵy jigitterde dabyrlasyp basshyny quptaı jóneldi.
     «Artyńa qara, baıqa», - degen sóz Soltikenniń shymbaıyna tıip ketse kerek:
    - Jaraıdy, qarap turyńdar. Biraq aıtqan sózderińde, bergen ýádelerińde turyńdar. Er jigittiń eki sóılegeni – ólgeni, – dep shuńqyrǵa sekirip tústi de, eki bilegin sál túrip, balshyqqa batyp jatqan qara shubar dáý tasty alyp qushaǵymen qapsyra qushaqtap, búkshıińkirip bardy da,«Áýip» dep bir ashy daýystap, álgi tasty jep-jeńil kóterip shuńqyr jıegine yrǵytta saldy da, ózi de  jıekke qarǵyp shyǵyp tasty ary qaraı  kóterip, tospa qaqpasynyń aldyna jınap jatqan kóp qoı tastardyń ústine ákelip qoıdy. Soltikenniń myna alyp kúshin naq maıdanda óz kózderimen kórgen dúıim jurt ýlap-shýlap, kóńilderi kóterilip, rýhtary ósip dabyrlasyp ketti:
      - Oıpyrym-aı, mynaý adam emes, Dııý ǵoı! Dııý, dııý!!! - desip tańdaı qaqpaǵan jan qalmady. Úlkender aq bata berip, alǵystaryn aıtyp, er azamattyń alyp kúsh-jigerin joǵary baǵalap jatty. Baǵanaǵy tasty kóteralmaǵan tórt azamat ta Soltikenniń qolyn alyp turyp, bastaryn ıip keshirim surady.
 
 Arystyń arystany
     

1978 jyly Qytaı memleketiniń on ólkesinen eń úzdik balýandar jarysy Shynjań ólkesiniń ortalyq qalasy Úrimjidegi eń úlken sport saraıynda ótti. Kezek endi ǵana arys alańyn jaǵalap júrgen Soltikenge kelgende, qarsy jaǵy 15 jyl boıy arys alańynyń shańyn qaqqan, kúres ónerine ábden jetilgen, Qılońjań ólkesiniń aǵa, aqsaqsal balýany Jań famılııaly túıedeı dáý qytaı bolyp shyǵa keldi. Talaıdy ádis amalymen aldap soǵyp jer qaptyryp úırenip alǵan, balýandyqtyń bar qupııa syryn erkin meńgerip alǵan, álgi dáý qytaı aldyna kelip turǵan qazaqtyń jas jigitin kózine ile qoıǵan joq. Ol óz oıynda, ózine qarsy kelip turǵan myna qazaqtyń qara jigitin alǵashqy tetinde-aq alyp jibermekshi bolyp, ishteı shalyp, eki burap alyp uryp jaýyrynyn jerge tıgizbekshi bolǵan eńbegi esh ketti. Ony ornynan jyljytý bylaı tursyn,qatty qaırymǵa kelgende ózi teńselip qaldy. Bir-eki ret silkileskennen keıin, Soltiken de qarsy jaqtyń ádis-amalyn ańǵaryp ala qoıdy. Ataqty balýanmen alǵash asylysqandaǵy atsha týlaǵan júregi ornyna túsip, kúsh-qaıraty qaýlap boıyna jıyla berdi. Ol endigi bir kezekte, qarsy jaǵyndaǵy dáý balýandy úıirip ákelip, qyrpýly qımylǵa keltirmeı, kóz ilestirmeı eńkeıte tartyp, asaý jambasqa aldyda túıedeı qytaıdy mandan palazyna dońik etkizip eki jaýyrynyn jerge tıgizip tastaı saldy. Shalqalap jatqan tóbedeı qytaı balýany ornynan turalmaı biraz jatyp qaldy. Maıdandaǵy kórermenderdiń kóńildenip soqqan shapalaq daýysy  úlken zalda beıne naızaǵaı jarqyldap jatqandaı kóriniske ıe boldy. Kúres madanynda júrgen sýdıalar da Soltikenniń qatesiz qımylyna dán razy bolysty.
      Osy jolǵy úlken memlekettik jarysta on ólkeden kelgen yǵaı men syǵaı balýandardy qyrqaı jyǵyp, óreli jarysta óreli nátıjemen omyraýyna altyn medal qadady. Kókenaı, Serik, Tursynǵalı qatarly áıgili aǵa júldeger balýandar jańadan tebindep ósip kele jatqan jas kúshti kórip, jandary súıine qoldady. Jarys sońynda Shyńjań ólkelik dene tárbıe kómıteti qatysty oryndardyń bekitýinen ótkizip, Soltikendi Shyńjań balýandar komandasyna qabyldady.
Jas balýan jańa ortaǵa tez-aq úıirlesip ketti. Meıli ózi teńdesi jastardyń ortasy bolsyn, ne jasy úlken, kópti kórgen kóneler arasynda bolsyn, Soltiken óziniń aqkóńil-ashyqjarqyndyǵymen de, kishpeıil, qaırymdylyǵymen de,úırenýden jalyqpaıtyn talaptylyǵymen de kózge tústi. Ol ár kez ýaqytty qadirlep, qulshyna úırenip, jalyqpaı jattyǵyp, balýandyq ónerdiń barlyq qyry men syryn qyp-qysqa ýaqytta tolyq ıgerip, erejelerin meńgerip aldy. Osy jyly kúz, qazan aıynda Qytaı memeekttik balýandardyń 3 kezekti iri saıysy Shúıjý ólkesinde ótkizildi. Osy saıysqa qatysýǵa Shyńjań balýandar komandasynan Soltiken Kókishuly taldandy. Bul jarysqa sańlaqtana qatysqan Soltiken balýandyq saıysynan erekshe óreli óner kórsetti.
Ereje boıynsha, bir maıdan kúres ýaqyty 9 mınýt bolyp, 3 mınýttan 3 kezekke bólinedi. Al, Soltikenniń surapyl qımyly men joıqyn qara kúshi mınýt emes, Seknýttarmen eseptelip jatty. Ol ár ret saıys maıdanyna shyqqan saıyn qarsy jaq balýandy bir on sekýnd, jıyrma sekýnd, ary ketse otyz sekýndta jaýyryndaryn tolyq jer ısketip, kópdegende elý sekýndta jarys qortyndysyn shyǵaryp otyrdy. Bul jarysta Soltikenmen teńdesip kúrese alatyn esh balýan shyqpady. Úlkenin de ortanshysynda dúıim maıdanda urshyqtaı úıirip, doptaı domalatyp, baýdaı sulatyp qyrqaı jyǵyp qıratyp saldy. Jyǵylǵan balýandar da «Biz ómirimizde mynadaı dııý adamdy kórmeppiz», – dep moıynsal boldy. «Mynaý Altaı taýynyń qara aıýy eken ǵoı», – desti.
Qashanda kórermen qaýym – ádil tóreshi, altyn tarazy ǵoı. Ár retki saıysta, arys alparysynda júrgen Soltikenniń mańdaıynan shylan ter shyqpaǵanyn, balýandyq ónerge barǵan saıyn jetile túskenin, ár qımylyndaǵy alymdylyǵyn qalt jibermeı baqylap kórip otyrǵan jurtshylyq ony sol maıdanda-aq «Arystyń arystany» dep atap ketti. Soltiken bul jarystyń eń úzdik balýany, aǵa júldegeri bolyp omyraýyna altyn alqa taqty. Jarys sońyndaǵy qorytyndy jıynda shetelden kelgen sýdıalar men Qytaı memlekettik sýdıalar alqasy kelip, Soltiken Kókishulyn shetelde bolatyn halyqaralyq jarystarǵa qatynastyrýǵa bir aýyzdan sheshim shyǵaryp, Qytaı memlekettik balýandar komandasyna taldap alyp qalatyndaryn jarııa etti. Kórermender jarys aıaqtalǵan soń da Soltikenmen kezdesýdi talap etip, jabyla amandasyp, fotoǵa túsip, ataqty balýanmen maqtanyp mereıleri bir ósip qaldy.
     
Dúnıe «dáýlerimen» aıqasý
   
1980 jyly mamyr aıynda,  Iran memleketinde halyqaralyq «Táktı jarysy» ótkiziletin boldy. Iran memleketinnen shyqqan ataqty álimdik dárejedegi balýandy eske alyp ótkizetin halqaralyq óte joǵary deńgeıdegi álemdik balýandar jarysyna aldy 20 jyl, ortasy 15 jyl, sońy 10 jyl ár túrli balýandyq saıys ótkelinen ótken kil «Dúnıe myqtylary» kelip qatynasty. Bul retki uly jarysqa Qytaı memleketi atynan Soltiken, Qalı balýandy ishine alǵan 8 adamdyq balýandar komandasy Iranǵa kelip jarysqa qatynasty.
Iá, keremet. Tipti ǵajap. Úsh jyldan azaq astam ǵana balýandyq óner tárbıesin kórgen Soltiken halyqaralyq balýandar saıysynda bes ret júlde alyp,  álem elinde«Jolbarys» atanǵan Kýba balýanymen birinshi maıdanda betpe-bet keldi. Tis qaqty aılager kári pildeı dáý balýan ózine qanyq qarpymdy qımyldaryn iske qosyp, arys alańyn endi ǵana jaǵalap júrgen jas balýandy búrip jibermekshi bolyp, Soltikenniń jaǵasynan alyp silkip kórdi, belindegi belbeýinen ustap tarty, shapshań qozǵalatyn aıaǵymen shalyp baıqady. Eki ıyǵynan teń ustap eki jaqqa teńselte silkip te baqty. Kári qaqsal balýan Soltikendi jyǵý úshin ne istemedi deısiń. Quryshtaı quıylǵan jas jigitti ornynan qozǵaltý bylaı tursyn ári-beri jaǵalasyp kórip, shamasy kelmeıtine kózi jitip shaılyǵyp, ózi seń soqqandaı maıdanda teńdesilip qaldy.
Myna Kýbalyq jolbarystyń laqtyrǵan tasynyń túsetin jerin shamalaǵan Soltiken bir-eki silkilesip kórgennen keıin, shaldyǵyp júregi sháılyǵyp qalǵan shala jolbarysty qapsyra qushaqtap, aıaǵyn aspannan keltirip, jaýyrynyn jerge tik qadap, qas qaǵym ýaqytta kóz ilestirmeı balaz ústine alyp  urdy.  Sýdıa da jerdi alaqanymen bir qaǵyp, soltikenniń oń qolyn kókke kóterip, jeńdi degen belgini jasady. Dál osy kezde álimniń ár memleketinen kelgen jarys kórermenderi aspandaǵy samsyǵan juldyzdardaı oryndarynan tegis kóterilip, kún kúrkiregendeı shapalaq qaǵyp, Qazaq balýany Soltiken Kókishulyn shyn júrekterinen dán razy bolyp quttyqtady.
Soltiken jarys maıdanynyń shetine ilikken zamanda ár elden kelgen tilshiler qaýmalaı  Soltikendi qorshap alyp, jaýyndaı jaýǵan suraqtaryn art-artynan toqtaýsyz jaýdyryp jatty. Osy kezdegi kóńil kúıi týraly Soltiken Kókishuly bylaı deıdi:
- «Er namysy – el namysy». Ádis-aılama senbesem de, kúshime senýshi edim. Ol dáýde ońaı kúshtiń ıesi emes eken. Ádis-ónerine de jetilgen pále kórinedi. Arysta áste albyrttyqqa boı aldyrýǵa bolmaıdy ǵoı. Bir qate jiberseń, sol jerde jeńilesiń. Bul – meniń saqa ustazdarymnan alǵan tálimim. Arysqa túskende sabyrly bolý, kúshińdi orynsyz jumsamaý, aılaǵa aldyrmaý, bizge buljymas zań ǵoı… eń mańyzdysy el namysyn er namysyńmen jeńip, el baıraǵyn kóterý biz úshin úlken mártebe…
Já, sodan. Sodan keıin ne boldy deısiz ǵoı?!
Jarys toqtaýsyz ótip jatyr. Álden ýaqytta Soltikenniń jarys kezegi kelip maıdanǵa shaqyryldy. Bul joly ataq dańqy álem eline tegis taraǵan on bes jyl halyqaralyq kúreste bir ret te jeńilip kórmegen joǵary salmaqtaǵy Indonezııanyń ataqty balýanymen shaıqasqa tústi. Eki myqty alǵashqy eki maıdanda utys-utylys upaıy teń boldy. Biriniń-biri shamalaryn da, ádis amaldaryn da bilip qaldy. Úshinshi maıdan sheshýshi maıdan edi. Sıgnalberilisimen-aq,  Indonezııa balýany búkil qaıratyn boıyna jıyp, tapbermede baıqatpaı tap berip, Soltikenniń oń qolyn oraıyna keltire tarta ustap, ony oń jaq ıyǵynan asyra tastap alyp urmaqqa bar jan-tánimen umtylyp oqys qımyl jasady. Jyldam da qaǵylez, sezgir de sezimtal Soltiken ony yrqyna jibere qoımady. Quryshtaı myqty shyntaǵyn ol balýannyń keýdesine tirep, serpı ákelip shalqasynnan jatqyzyp, eki jaýyryn jerge tik tıgizip, tuıaq serpesteı etip jyqty. Muny kórgen kórermender Soltiken Kókishulyn maqtaýǵa sóz tappaı «Qazaq-qazaq-qazaq» dep aspandy jańǵyrtyp urandatyp jatty.
       
О́rleı ber ór rýhty balýan
       
Já, jarys. Jarys bolǵanda da álimdik deńgeıdegi halqaralyq jarys. Ekiniń biri túse bermeıtin, dúnıe dáýleriniń aıqasy. Alyp arys maıdany. Oǵan ylǵı da shoıyndaı qortylǵan, aýyr mashyq japasynan ótken, jaýyryny qaqpaqtaı, belekteri toqpaqtaı buqa moıyn, býra san, bulshyq etteri sandyqtaı oınaǵan dúnıe dáýleri ǵana qatynasa alady ǵoı. Olar óz eli, óz memleketi, óz ultynyń namysyn qorǵaý úshin boıyndaǵy bar kúsh-qaıratyn, namys pen aryn alyp shyǵyp, qarsylasyn jeńý úshin aıqasady ǵoı. Myqtynyń myqtysy dál osy maıdanda synalyp, ataq-dańqynda osy maıdanda alyp, el baıraǵyn jelbiretedi.
Iá, taǵy da sony aıtam, búkil halyqaralyq iri balýandar jarysynda bes ret altyn alqa taǵynyp, jalpaq jahanǵa «Jolbarys» atanǵan Indonezııalyq balýannyń Soltikennen jeńilip qalýy, tórt búktelip naq maıdanda jer qapqany keıbireýlerdi ókinishke qaldyrǵanymen, jas alyp balýan Soltikenniń keme soqqan teńizdiń tolqynyndaı joıqyn kúshi óte kóp sandy qaýymnyń alqaýyna bóledi. Ásirese jalpaq jahandy mekendep otyrǵan 44 memleketke bytyraı qonystanyp otyrǵan qazaq halqynyń bıik mártebesin kóterip, kóz qýanyshyna aınaldy. Álem aqparattary da «Qazaq balýany», «Arys arystany» dep jarysa jazyp jatty.
Já, áz halqym, tórt jurtym, alty alashym, qara orman qazaq elim osynyń aldynda ǵana, ıaǵnı 1979 jyly qazan aıynda Soltiken Kókishuly Úndistan memleketinde ótkizilgen halyqaralyq balýandar júlde talasý jarysyna Qytaı memleketi balýandar komandasynan baryp qatynasyp, aınalmaly kúreste jıyrma segiz balýandy túgel jeńip, uly jeńispen el qorjynyna qomaqty olja salyp oralǵan da bolatyn.
Elýli eńbek el alqaýyna bólendi. El úmitin arqalaǵan esil er, el úmitin esh jerde sóndirmedi. Qaı jerde, qaı elde, qaı ortada júrse de qazaq degen uly halyqtyń ulaǵatty urpaǵy ekenin ershimdi eńbek jemisterimen, kórnekti jeńisterimen dáleldep júrdi.
Ol osynaý qysqa jyldardyń ózinde el ishi-syrtynda ótken taılaı dodaly halyqaralyq iri kólemdi álem myqtylary jarystaryna qatynasyp ondaǵan altyn medaldar men halyqaralyq gramota syılyqtaryn aldy. Qytaı memleketiniń bas balýany atandy. Aqshalaı jáne zattaı kórsetilgen qurmet syılar jetip asady. Altyn topyraqqa, ulylyq qarapaıymdylyqqa jasyrynady ǵoı. Soltiken Kókishulyn  halqy  altyn alaqanynda áspektep ustady. Basynan qus ushyrmady. Arda ulynyń ataq dańqymen maqtanatyn dárejege jetti. Sonyń bárin bile júrip, Ol esh dandaısyǵan, asqaqtaǵan tusy bolǵan joq. Áý bastaǵy sabyrly, salmaqty, bilimdi, ımandy, ıbaly , aqkóńil, ashyq jarqyn bala Soltiken qalaı bolsa, sol minezden esh ózgermeı qap-qarapaıym qazaqtyń qasıeti de kıeli uly bolyp ómir súrip, halqyn súıip, arttaǵy urpaqtaryna ólmes-óshpes úlgi men ónege qaltyryp ómirden  artyn jap-jaryq qyp ótti.
Soltiken Kókishuly – ult azamaty úlgisi, keıingi kezderi óziniń týǵan aımaǵy Altaı aımaqtyq dene tárbıe komıtetine kelip, jas balýandardy tárbıelep saqa tálimgerge aınaldy. Ol tárbıelep jetildirgen shákirtter arasynan, memleket jáne halyqaralyq balýandar jarysynda on alty altyn medaldar aldy. Sol medaldardyń jaryq nurynan Soltiken Kókishulynyń da altyn ter tamshylaryn kórýge bolady.
Soltiken qara kúshtiń ıesi, balýan ǵana emes. Ol ájeptáýir tanylǵan aqyn edi. О́leńdi jazyp ta top ortada, dúıim jult arasynda da qolma-qol óleń qurap ta eldi tańǵaldyrsa, julma qara sózdiń de qas sheberine aınalǵanyna qasynda júrgen kásiptes qurdastary kýá. Onyń sońǵy jyldary  jazǵan óleńderi Qytaı Halyq Respýblıkasynda shyǵatyn  qazaq tilindegi  «Altaı gazeti», «Ile gazeti», «Shyńjań gazeti», «Altaı aıasy», «Ile aıdyny», «Shuǵyla jýrnaly» syndy gazet-jýrnaldarda úzdiksiz jarııalanyp turdy. Odan syrt  Qazaqstannyń ártúrli basylymdarynan da art-artynan jaryq kórdi. 2002 jyly Qazaqstan Respýblıkasy memlekettik baspasynan Soltiken Kókishulynyń «Aq semser» atty tuńǵysh jyr jınaǵy  jaryq kórip, oqyrman qaýymnyń shynaıy alqaýyna bólendi.  Qytaıda «Kók súńgi», «Jasyl jebe», «Aıbalta», «Qara shoqpar», «Bes qarý» atty kitaptary art-artynan baspandan shyǵyp, oqyrmandardyń jaqsy baǵasyn aldy.
Sokeń, Soltiken Kókishulynyń sheshendik qara sózge qurylǵan qanatty qaǵytpa qara sózder jınaǵy da Qytaı qazaqtary jaǵynan rettelip baspaǵa daıyndalyp jatyr.  Ol – qazir Shyńjań jazýshylar qoǵamy, Altaı aımaqtyq, Altaı qalalyq jazýshylar qoǵamynyń múshesi. «Qytaı memlekettik úzdik sportshy», «Dene tárbıe sańlaǵy»!
Iá, týmaq súnnet, ólmek paryz. Jumyr basty pendeniń ómiriniń sońy ólimmen aqyrlasady. Ol – bultartpas shyndyq. Kók asty, jer betindegi az ómir, qysqa ǵumyrdy qalaı ótkizý ár pendeniń sana sapasyna baılanysty. Tán qalaýy – ishsem, jesem, kısem, júrsem, toısam, basqadan joǵary tursam, baı baqytty bolsam dep tilenedi.
Al jan qalaýy – úırensem, bilsem, ǵylym qýsam, ónerli bolsam, qara orman halqyma paıda jetkizsem, ımandy, ıbaly, arly adam bolyp ótsem dep tileıdi eken. Adam degen pende eki dúnıe ortasynda júrip, tán men jannyń qalaýynyń qaısysyn kóp atqara alsa, sonyń quly bolyp ótedi. Dúnıeden ótken soń da artynda qalǵan urpaqtary soǵan oraı baǵasyn beredi.  Baqıǵa barǵan soń da dinı rıýaıat boıynsha oń dápter men sol dápterge jazylǵan eki tilektiń tarazysyna túsip, ne jumaqtan, ne tamuqtan oryn tabady eken.
Iá, bizdiń alyp azamatymyz Soltiken Kókishulyn sırek oralatyn tymsa ǵasyr óz qoınynan qazaq halqynyń mańdaıyna baq juldyz etip týdyrdy.  Soltiken Kókishuly óziniń kúlli ómirin, kúsh-qýatyn, erik-jigerin, aqyl-parasatyn, ór rýhyn, qaıyrymdylyǵy men meıirimin, arly azamattyǵyn, balýandyq óneri men aqyndyq jáne jazýshylyq ónerin tutastaı sarqyp, tamshysyn qaldyrmaı qasıetti halqyna arnap attandy. Ol jan qalaýyn tolyq oryndady. Tán qalaýyna ómiriniń sońyna deıin des bermedi. 2024 ulý jyly sáýirdiń 25 juldyzy saǵat 11-de , óziniń týǵan ólkesi Altaı qalasynda, óziniń qutty shańyraǵynda baqıǵa, Allanyń aldyna aq ólimmen attanyp ketti. Artyn ar nurymen jap-jaryq qyp ketti…
Marqumnyń janny jannatta, topyraǵy torqa bolsyn. Artynda qalǵan urpaqtary aman bolsyn. Halqyna máńgilik qaldyryp ketken tolaǵaı eńbekteri ǵasyrlar boıy taǵylymyn emizip, tárbıe ýyzynan sarqylmasyn!
 
Eskertpe:
Bul maqala 1984 jyly «Altaı gazetiniń» 7 aqpandaǵy sanynda Maqsut Máýlit, Bolat Bopaıulynyń avtorlyǵymenjaryq kórgen nusqada qaıta óńdelip, keńeıtip jazyldy.
 
Bolat Bopaıuly
06.05.2024 j. Almaty qalasy
Oqyǵan dıktor: Amanjan Eńsebaıuly