"Kók ógiz oıandy". Bılik qupııa kartany qashan ashady?

Sońǵy jyldary Almatyda jer silkinisi jıilep tur. Bul óńirdegi ǵylymı tilmen aıtqanda, jerasty tynyshtyǵy kezeńi ótkenin, endi belsendilik fazasy bastalǵanyn bildiredi. Qazaqy tanymmen aıtqanda, Jerdi múıizimen kóterip turǵan Kók ógiz uıqysynan oıandy. Ǵalymdar atalǵan tabıǵı úderistiń bir-eki jylmen shektelmeıtinin naqtylaıdy. Iаǵnı, jer silkinisi alda da bola beredi...

Buǵan hronologııa da dálel. Seısmıkalyq aımaqqa jatatyndyqtan Almatyda myńdaǵan jerasty dúmpýleri júrip jatady. Onyń birin adamdar sezse, birin sezbeıdi. Degenmen ýaqyt óte onyń kúsh alý faktisi tirkelgen. Máselen, 2022 jyly jeltoqsannyń sońynda qyrǵyz ben qytaı shekarasynda zilzala bolyp, ol Almatyda qatty sezildi: 6 ball. 2023 jyly 10 qańtarda Almatydan 25 shaqyrym jerde jer silkindi, ol kezdegi jer terbelisi – 4 ball. Mine, bıyl – 2024 jyly 23 qańtarda Almatyda 5 balldyq jer silkinisi boldy. Bul – bir.

Ekinshiden, bıyl Japonııa jáne ózge shetel mamandary Almatyǵa kelip, zertteýler júrgizgeni belgili bolyp otyr. Resmı bılik bul jaıynda eshqandaı aqparat jarııalamady. Esesine, halyqaralyq uıymdardyń esebinen onymen tanysýǵa bolady. Sondyqtan tabıǵattyń tosyn qubylysy týraly boljamnan mundaǵy qarasha aldyn-ala habardar. Tek qaı kúni bolatynyn bilmeıtini bolmasa. Al quzyrly mekemeler boljamdy 7 ballǵa deıingi zilzalaǵa daıyn ekendikterin aıtyp, bul rettegi esebin tolyq bolmasa da qoǵam úshin shetinen kertip, tam-tumdap jarııalaǵan da. Alaıda...

Bul resmı esepte mamandardyń kóp eskertýi eskertilmegen desedi. Máselen:

1. Almatyda jer silkinisi kezinde talqandalý qaýpi joǵary 5, keıbir mamandar 12 oshaq bar ekenin aıtady. О́ıtkeni olar kez kelgen ýaqytta qozǵalýy múmkin tektonıkalyq taqta ústinde ornalasqan. Saıasatkerler, qoǵam belsendileri osy kartany jarııalaýdy talap etedi. Sóıtip osy qaýipti aımaqtaǵy turǵyndarǵa tańdaý jasaýǵa múmkindik berýdi suraıdy.

«Kartany bermeı otyr. Ony qupııa qylyp tastaǵan. О́ıtkeni onda halyqta: «qaýipti aımaq jer telimderin nege satqan, ol araǵa záýlim kópqabatty turǵyn úıler nege salǵyzǵan» degen zańdy suraq týyndaıdy. Mundaı ruqsat qujattaryna kim qol qoıdy dep, tipti ári qaýzaı bastasa, aýqymdy jemqorlyq faktisi áshkere bolady. Odan bólek qurylys salý talaptaryn buzý faktileri qala ishinde jetip artylady. Olardyń jaıyna kelgende de bılik aýzyn býǵan ógizdeı. Resmı esepterge súıensek, onyń ornyna opat bolǵandardy jerleıtin oryn, olarǵa qap ázirleýdi ońaıyraq kórip otyrǵandaı», deıdi azamattyq qoǵam belsendisi Abaı Erekenov ashyna.

Al bul kartany kórsetýdi talap etýge kez-kelgen almatylyqtyń quqyǵy bar eken.

2. Mamandar «Jer silkinisi týraly» zańdy qabyldaýǵa joǵarydaǵylardyń nege qulyqsyz ekenin bilmeı dal. Áıtpese, otandyq ǵalymdar qaýymdastyǵy osyndaı zań qabyldaý týraly usynys bildirgeli qashan? Ony aıtasyz, atalǵan máseleniń ózektiligine qaramastan elimizde áli kúnge deıin seısmologııa salasy kenjelep keledi.

«Keshe bizdi Qudaı saqtady. Biraq bul osymen tynbaıdy. Alda da qaıtalanady. Kúshti jer silkinisi bolý qaýpi bar. Oǵan ǵylymı negizder de bar. Adamdardy úreıge, qıyn sátte alyp-qashpa sózderge boı aldyrmas úshin biz soǵan aldyn ala daıyn bolýymyz kerek. Bul týraly ashyq aıtyp, joǵary deńgeıde talqylaýlar júrgizýimiz qajet. Biraq, osy araǵa kelgende, rasynda qaryn ashıdy. Bizdegi Ulttyq seısmıkalyq ǵylymı ınstıtýttyń jaǵdaıy máz emes. Ondaǵy qural-jabdyqtar óte eski: 60-shy jyldarǵy. Japonııa, Fılıppın elderinen bul turǵyda áldeqaıda artta qalyp qoıǵanbyz. Onyń ústine bul ınstıtýttyń tujyrymdarymen, nusqaýlarymen sanasyp jatqan eshkim joq. Ásirese, Almatyda. Úıler jón-josyqsyz salynýda. Sondaı-aq seısmıkalyq qaýipti aımaq tek Almaty qalasy emes. Qazaqstanda mundaı birneshe óńir bar. Sondyqtan bir retteý júrgizbese, elimizdegi zilala oshaqtarynyń jalǵasyp, tutasyp ketý qaýpi bar», deıdi tehnıka ǵylymdarynyń doktory Toqtamys Meńdebaev.

Ǵalym osynyń barlyǵyn retteıtin «Jer silkinisi týraly» zańdy qabyldaıtyn ýaqyt áldeqashan jetkenin rastaıdy. Sondaı-aq Toqtamys Meńdebaev bıliktiń kadr daıarlaý máselesine barynsha basymdyq bergenin qalaıdy.

«Mamandar kerek. Jer silkinisi bolǵannan keıin sol mamandar ústel toqpaqtap, qyzý talqylaýlar júrgizip jatýy tıis. Eń birinshi solar habar taratýy kerek. Basqalar emes. Zań qabyldansyn, jaýaptylar kórsetilsin, qaýipti aımaqtar kartasy aıqyndalsyn, ǵylymı ınstıtýttar nusqaýlaryn elemegenderdi jaýapqa tartý jaǵdaıy eskerilsin. Árıne, eń bastysy kadr daıarlaý máselesine basymdyq berilsin», deıdi ol.

3. Saıasattanýshy Dosym Sátpaev mundaı jaǵdaıda bıliktiń mindeti meıilinshe adam ómirin kóbirek saqtaý jáne Almatyny úlken qorymǵa aınaldyryp almaý bolýy tıis ekenin eskertedi.

«...Sheneýnikter men shuǵyl qyzmetterdiń adamdardy qutqarý, tabıǵı apat saldaryn joıý jónindegi is-qımyldary boıynsha naqty algorıtmi bolýy tıis. Úkimettiń qolynda tabıǵı apat bolǵan jaǵdaıda qalany qutqarýdyń naqty jospary jáne ony tez qalpyna keltirýge bolatyn qarjylyq resýrstary bolýy kerek. Eń bastysy, jer silkinisi bolǵanda adamdardyń qashýǵa múmkindigi bolýy qajet. Bul múmkindikti memleket qamtamasyz etýi tıis. Qalaı deısiz be? Turǵyn úılerdi tabıǵı apatqa tózimdi etip salý, eski, qaýipsizdik jaǵdaıy kúmándi nysandardy aldyn ala súrý, sý bógetterin nyǵaıtý jáne azyq-túlik, sý, dári-dármek qorlaryn saqtaıtyn qoımalar daıyndaý, balalar men eresekterge TJ jaǵdaıynda ózin qalaı ustaý kerektigin úıretý jáne t. b. Munyń barlyǵy myńdaǵan adamnyń ómirin saqtap qalýǵa negiz bola alady. Jalpy ishki ónimniń 25 paıyzyn quraıtyn, el ekonomıkasynyń qan tamyry – Almatyny saqtaý memleketti úlken qarjylyq-ekonomıkalyq, demografııalyq, aqyry saıası teris yqpaldardan saqtaý bolyp tabylady», dep jazady saıasattanýshy jelidegi paraqshasynda.