"Saýatty adam femınıst pen LGBT ókilin ajyrata alady". Fembıkemen suhbat

Sońǵy jyldary Almatyda femınısttik uıymdar 8 naýryzda mıtıng ótkizip keledi. Bıyl qala ákimdigi "mıtıng ótkizýge arnalǵan oryndar bos emes" dep mıtıngke ruqsat bermedi. Buǵan qarsylyq retinde femınıster mıtıng úshin mıtıng degen uranmen beıbit aksııa da uıymdastyrdy. Fembıke, gender taqyrybyn zertteýshi Aıgerim Qusaıynqyzy Qamshyǵa berge suhbatynda femınıster mıtıng arqyly ne aıtqysy keletinin, Qazaqstandaǵy áıel quqyǵy máselelerin sóz etti.

– Femınısttik uıymdardyń mıtıngke shyǵýdaǵy maqsaty qandaı?

– Biz Qazaqstan Respýblıkasynyń barlyq salasynda áıelderdiń erkektermen teń quqyqqa ıe bolýyn, teń jalaqy alýyn, saılaýǵa teńdeı qatysýyn qalaımyz. Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy genderlik statıstıkaǵa sáıkes áıelder men erlerdiń arasyndaǵy jalaqy alshaqtyǵy 25% quraıdy. Iаǵnı áıelder erkekterden 25% tómen jalaqy alady. Al 2022 jylǵy kórsetkish boıynsha senattyń 9%-y, májilistiń 27, úkimettiń 10%-y ǵana áıelder bolǵan. Biz áıelderdiń saılaýǵa qatysý úlesi 30-40%-ǵa kóterilgenin qalaımyz. Pedagogıka, medısına syndy salalarda áıelder basym, biraq sol salalardyń ózinde top-menedjmenttegi áıelder sany 30%-ǵa da jetpeıdi. Biz osyndaı dızbalanspen kúresemiz. Keıbir skeptıkter "zań boıynsha barlyǵy teń" dep jatady. Iá, zańda barlyǵy keremet jazylǵan. Erkek pen áıeldi jynysyna qaraı bólýge bolmaıtynyn konstıtýsııanyń 44-babynda aıtady. Jáne bul boıynsha basqa da zańdar qabyldanǵan. Biraq praktıkada iske asyp jatqan joq, sebebi bizdiń qazaq qoǵamy óte patrıarhaldy. "Otbasynyń da, memlekettiń de basynda erkek turý kerek, erkek otaǵasy, áıeldiń orny oshaq basy, áıel erkektiń qabyrǵasynan jaralǵan, Qudaı aldynda áıel erkek úshin jaýap beredi" sııaqty zańǵa qaıshy uǵymdarǵa propaganda jasaýshylar kóp. Sondyqtan femınısttik uıymdardyń maqsaty áıel teńdigin tek qaǵaz emes, is júzinde júzege asyrýǵa umtylý, memleketten áıel quqyǵyn talap etý.

Biz 2021 jyly 8 naýryzda mıtıng jáne sherý uıymdastyrǵan bolatynbyz, al byltyr tek mıtıng boldy. Bıyl ákimdik jeltoqsannan bastap jazǵan ótinishterimizge bas tartyp keledi. Alaıda týra sol kúni eriktiler lıgasy dep atalatyn uıymǵa analar kúnine arnalǵan óte absýrd taqyrypqa arnalǵan sherý ótkizýge ruqsat etti. Biraq zań boıynsha analar kúni 8 naýryz emes, 19 qyrkúıek. Al 8 naýryzdyń tarıhyna úńilsek, bul – áıel quqyqtarynyń emansıpasııasy kúni. Bul meıram áıelderge gúl men kámpıt syılaıtyn meıram emes. Al mıtıngtiń maqsaty – Qazaqstandyq áıelderdiń máselesine memlekettiń, halyqtyń nazaryn aýdarý.

– Bıyl ákimdik mıtıngke nelikten ruqsat etpedi dep oılaısyz?

– Biz alǵash mıtıngke shyqqanda genderlik máselede óte saýatsyz medıalar, Bekbolat Tileýhan, Altynaı Jorabaeva syndy tulǵalar prezıdentke "bul – femınıstterdiń emes LGBT ókilderiniń mıtıngi" dep hat jazdy. Sol úshin qoǵamda femınıstterge qatysty negatıv pikir qalyptasyp qaldy, biraq bul – negizsiz aıyptaý. Sebebi genderlik zertteýmen aıralysyp júrgen nemese kez-kelgen saýatty adam femınıst pen LGBT ókilin ajyrata alady. Menińshe, memleket birinshiden osyndaı qoǵamdyq rezonanstan qoryqqan sııaqty. Al ekinshi sebebi Qazaqstanda genderlik saıasat otbasylyq saıasatpen qatar júredi. Bizdiń ákimshiliktegi adamdardyń kópshiligi erkek ekenin eskersek, olar áıelderdiń máselesine emes, patrıarhaldy qundylyqtardy kúsheıtetin sharalarǵa basymdyq beredi. Al ákimdikten kelgen resmı jaýaptardy "8 of march" saıtynan kóre alasyzdar.

– Mıtıng úshin mıtıngke ákimdik jaýabyna narazylyq esebinde shyǵyp júrsizder me?

– Iá. Bizge eki saǵatqa ruhsat berildi. Biz sol eki saǵatta ákimdiktiń bos alań taýyp bere almaýy quqyǵymyzǵa qarsy ekenin aıta otyryp, 8-naýryzda alańdy berýin talap ettik. Memleket kez-kelgen Qazaqstan azamatynyń saıası quqyǵyn shektemeýi kerek.

– Qoǵamda femınıstterge degen kózqaras ártúrli. Femınıster aıtatyn urandar "Ulttyq qundylyqtarymyzǵa qarsy" dep jatatyndar da bar. Bul jaıynda ne oılaısyz?

– Kózqaras ártúrli bolýy kerek. Biz "tek partııanyń aıtqany durys" degen patrarhaldy-dıktatorly KSRO-da emes, demokratııaly qoǵamda ómir súremiz. Qazaqstanda saıası pikirlerdiń ártúrliligi quptalady. Biz de ony quptaı otyra, ózimizge keletin synı-krıtıkany jaqsy qabyldaımyz. Biraq ol krıtıkanyń kópshiligi ǵylymǵa, faktke emes, dinge, dástúrge negizdelgen. Biz tek zertteýge, naqty sanǵa, zańǵa súıenemiz. Soǵan qarap-aq kimniń argýmenti kúshti ekenin kórýge bolady. Sondyqtan "ulttyq qundylyǵymyzǵa qarsy" dep dattaıtyndar meniń kózqarasymda saýatsyzdar jáne konstıtýsııany ashyp oqymaǵandar. QR konstıtýsııanyń 14-babynda "áıelderdi jynysyna bola kemsitýge bolmaıdy" dep anyq jazylǵan. Biraq qaı salany almańyz jumysta, saıasatta, bızneste áıelderdi jynysyna qaraı kemsitedi. Tipti, áıelderdi "shynytóbe", "jabysqaq eden" dep kemsitýler bar. Sondyqtan kemsitýlerge qarsy quqyǵymyzdy talap etemiz jáne talap etip otyrǵanymyz aspandaǵy Aıdy alyp berý emes, Qazaqstannyń qujattarynda jazylǵan, "ıá, men ony oryndaımyn" dep ýáde bergen zańdardyń júzege asýy. Bizge qarsy shyqqan adamdar birinshi saýatty bolyp alsa degen tilegim bar.

Femınızm búkil álemge kerek. BUU moıyndaǵan 193 memlekettiń barlyǵynda femınızm bar dep aıta almaımyn. Mysaly Iranda, Aýǵanstanda qyzdarǵa mektepke barýǵa tyıym saldy. Femınızmdi damytý arqyly biz Qazaqstandaǵy ekonomıkanyń, JIО́-niń, qoǵamnyń, adam kapıtalynyń damýyna oń áser etemiz. Eńbek naryǵynda áıelder artýy oń ózgeris ákeledi. Bul – daý týǵyzatyn másele emes. Bul – fakt, bul – ǵylym. Ol boıynsha mıllıondaǵan zertteýler men halyqaralyq uıymdardyń Qazaqstanǵa usynǵan keńesteri bar. Femınızmsiz biz damyǵan 30 memlekettiń qataryna qosyla almaımyz.

– Qazaqstandaǵy áıelderdiń qasiresi qandaı?

– Qazaqstandyq áıel degen bir-aq tıpaj emes. Mysaly, medıada qazaq áıelin ana keıpinde, názik, sypaıy, daýys kótermeıtin, saıasatqa umtylmaıtyn áıel túrinde nemese "Kelinjan" degen serıaldaǵy urysqaq áıel beınesinde kórsetedi. Qazaqstandyq áıelderdiń barlyǵy ondaı emes ekenin túsinýmiz kerek. Qazaqstan halqynyń 51% áıelder. Olar ártúrli. Ol chaıldfrı, ol ǵalym, ol bıseksýal, ol sheteldikke turmysqa shyqqan, ol oppozısıoner, ol sporttaǵy áıel bolýy múmkin. Áıelderdiń barlyǵyna bir standart qoıýǵa bolmaıdy. Áıelder ártúrli, demek olardy mazalaıtyn máseleler de ártúrli. Mysaly, ǵalym áıelder akademııadaǵy seksızmmen, aýyr ónerkásiptegiler keıbir jumysqa jiberilmeýmen, rektor áıelder akademııadaǵy eıdjızmmen kúresedi. «Mamandyǵyń qyzdardiki emes» dep áıeldiń tańdaýyn synaýshylar da kezdesedi.  Másele óte kóp, biraq biz ár mıtınge bir taqyryp qana alamyz. Osy jolǵy mıtıngke alǵan taqyrybymyz seksýaldy harrasment, seksýaldy zorlyq-zombylyq. Resmı statıstıkaǵa sáıkes, elimizde jylyna 400 áıel kúıeýiniń qolynan qaza tabady. Kúnine orta eseppen bir áıel ómirmen qoshtasady degen sóz. Bul – óte qorqynyshty kórsetkish, demek bizdiń elimiz adam ómirin baǵalamaıdy.

– Qazaq qoǵammynda áıelden qandaı kemsitýge jıi ushyraıdy?

– Qazaqstanda bılikke umtylǵan, pikirin ashyq aıtatyn áıelderdi erkekter unatpaıdy, qorqady nemese názik jandy sanaıdy. "Názik jandy" degen sózdiń ózi adamdy kemsitý. Erkek pen áıel fızıologııalyq turǵydan ártúrli. Erkekter ómirge bala ákelmeıdi, áıelder Qazaqstanda áskerge barmaıdy. Biz fızıologııalyq erekshelikti aıtpaımyz. Ekonomıkada, saıasatta, bilim berý salasynda quqyqtarynyń shektelýi kez-kelgen áıeldiń basynan ótken. Qurban ony túsinbeýi de múmkin. Biraq ol femınızm teorııasy men adam quqyǵyn oqý arqyly ózin saýattandyra alady. Statıstıkaǵa sáıkes, ár úshinshi áıel jynysy boıynsha kemsitýge ushyraǵan "Sen qyzsyń ǵoı qatty sóıleme, názik bol" syndy synı-pikirler meniń jeke tájirbıemde de kóp kezdesti. Biz sondaı taptaýryndarmen kúresemiz. Jáne onymen femınıstter ǵana emes, memleket kúresýi kerek. Sebebi Qazaqstannyń zańy bar, biraq memleket áıel quqyǵy úshin kúresip jatqan joq. Biz memleket saıasatyndaǵy osy kemshilikti kórsetkimiz keledi.

Suhbattasqan Aıym Nursapa