Nar jolynda júk qalmas...

Qazaq ádebıeti, mádenıeti jáne tarıhyna qatysty kóne jádigerlerdi jınaqtap, olardy halyqtyń rýhanı qajettilikterin qanaǵattandyrý maqsatynda zertteý jumystarynyń mańyzy zor. Bul ispen aınalysyp júrgen ǵalymdar elimizdiń mádenı-rýhanı qazynasyn saqtap qalý jáne ony keleshek urpaqqa jetkizý jolynda úlken eńbek etip keledi. Sol qatarda Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Fılologııa fakýltetinde ustazdyq etip kele jatqan  fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty, aqyn, ǵalym – Qosanov Serikbaı Qylyshbaıuly da bar.

Qosanov Serikbaı Qylyshbaıuly – qazirgi qazaq ǵylymy men bilim salasynda ózindik orny bar, eńbek joly aıqyn, maqsat pen qajyrly eńbektiń úlgisin kórsetken tulǵalardyń biri. Ol 1964 jyly 2 qyrkúıekte Qyzylorda oblysy, Aral aýdanyna qarasty Avan balyqshylar aýylynda dúnıege kelgen. О́mirdiń bastapqy qıyndyqtaryna qaramastan, bolashaq ǵalym 1981 jyly orta mektepti támamdaǵan soń, eńbek jolyn týǵan jerindegi keńsharda qarapaıym túıeshi bolyp bastaıdy. Bul sát onyń óz kúshine senip, eńbekke erte aralasqan kezi edi. Jas jigittiń alǵa qoıǵan maqsaty myǵym, armany asqaq bolǵanymen, alǵashqy qadamy osylaısha qarapaıym eńbekpen ushtasady.

1982 jyly Serikbaı Qylyshbaıulynyń bilimge degen qulshynysy ony Almaty qalasyna jeteleıdi. Osy jyly ol Almaty Maldárigerlik-zootehnıkalyq ınstıtýtynyń zooınjenerlik fakýltetine oqýǵa túsedi. Bul mamandyq arqyly aýyl sharýashylyǵy men mal sharýashylyǵyn tereń zertteý maqsaty bolǵanymen, onyń ómirindegi odan keıingi kezeńderde múlde basqa baǵytta damıtyny anyq boldy. Osylaısha bolashaq ǵalymnyń taǵdyry ony basqa jolǵa baǵyttady. 1983-1985 jyldary ásker qatarynda Otan aldyndaǵy azamattyq boryshyn óteıdi. Áskerden oralǵan soń, onyń taǵdyr joly kúrt ózgeredi. 1986 jyly Serikbaı Qylyshbaıuly S.M.Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń (qazirgi ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ) shyǵystaný fakýltetine oqýǵa túsedi. Shyǵystaný ǵylymyna degen qyzyǵýshylyǵy artyp, 1991 jyly ýnıversıtetti qazaq tili men ádebıeti jáne arab tili mamandyǵy boıynsha támamdaıdy. Osy kezeńnen bastap onyń qazaq ǵylymy men bilim salasyndaǵy qarqyndy qadamdary bastalady.

1991 jyl – elimiz egemendik alǵan tarıhı kezeń. Eldiń rýhanı jańǵyrýy men mádenıeti damýdyń jańa belesine kóterilip jatqan osyndaı shaqta, jas maman S. Qosanov ta óziniń ómir jolynda jańa bir mańyzdy belesti bastaıdy. Osy jyly ol Qazaq memlekettik qyzdar pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń qazaq tili kafedrasyna oqytýshy bolyp qabyldanyp, óziniń ǵylymı-pedagogıkalyq eńbek jolyn bastap, ustazdyq qyzmettiń kıeli jolyna túsedi. Ustazdyq qyzmette júrse de, boıyndaǵy shyǵys ádebıeti men orta ǵasyrlyq shyǵarmalardy zertteýge degen qyzyǵýshylyq ony ǵylym jolyna birjolata túsýge tarta beretin edi. Osylaısha 1998 jyly M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń Qoljazba jáne tekstologııa bólimine kishi ǵylymı qyzmetker retinde jumysqa qabyldanady. Bul mańyzdy kezeń onyń ǵylym jolyndaǵy alǵashqy qadamdarynyń biri bolyp tabylady. Instıtýttaǵy jumysy ǵylymı zertteýlerge tereń boılap, ulttyq ádebıet pen muralaryn zertteýge baǵyttalǵan edi. Munda ol qoljazbalardy zerttep, mátintaný salasynyń kúrdeli qyrlaryn meńgerýge, sondaı-aq halqymyzdyń rýhanı baılyǵyn jańǵyrtýǵa belsene atsalysty. Bul tájirıbe onyń bolashaqtaǵy shyǵarmashylyq jáne ǵylymı jetistikteriniń myqty irgetasyn qalaýǵa septigin tıgizdi. Ǵylym jolyndaǵy tynbaı izdenistiń arqasynda jınalǵan tereń tájirıbesi ǵalymdy belgili bir taqyrypty qolǵa alýǵa jeteledi. Nátıjesinde qazaq ádebıetindegi aqyndyq dástúrge, onyń janrlyq tabıǵatyn ashýǵa degen yntasy ataqty Bazar jyraýdyń shyǵarmalaryn zertteýge ákeldi. Bazar jyraý shyǵarmashylyǵyna ár qyrynan kelgen ǵalym 2005 jyly «Bazar jyraý Ońdasulynyń ádebı murasy (Aqyndyq dástúr, janr, poetıka)» atty taqyryptaǵy kandıdattyq dıssertasııasyn sátti qorǵaıdy.

2003-2005 jyldary ol «Kóne túrki dáýirindegi jáne orta ǵasyrlardaǵy ádebıet» atty irgeli zertteý jobasyna belsendi túrde atsalysty. Bul joba túrki halyqtarynyń baı rýhanı murasyna tereń boılaýǵa, olardyń ádebıetiniń damý kezeńderin jan-jaqty zertteýge baǵyttalǵan bolatyn. Júrgizilgen zertteýlerdiń nátıjeleri M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty daıyndaǵan on tomdyq «Qazaq ádebıeti tarıhynyń» ekinshi tomyna (2006 jyly) jáne úshinshi tomyna (2008 jyly) engizildi. Bul onyń ǵylymǵa qosqan eleýli úlesteriniń biri boldy, sebebi ol ejelgi dáýir men ortaǵasyrlyq ádebıettiń ulttyq rýhanı qazynadaǵy ornyn anyqtaýǵa sep boldy. Sonymen qatar, 2009-2011 jyldary «Jyraýlar poezııasyndaǵy táýelsizdik ıdeıasy máseleleri» atty úsh jyldyq zertteý jobasyna jetekshilik etti. Bul joba qazaq jyraýlar shyǵarmashylyǵyndaǵy azattyq ıdeıalary men táýelsizdik ańsarynyń poezııalyq kórinisterin zertteýge arnaldy. Onyń jetekshiligimen júzege asyrylǵan bul zertteý jumystary, qazaq halqynyń erkindikke umtylysyn aıqyndaı otyryp, ulttyq sananyń oıanýyna erekshe úles qosty.

2003-2010 jyldar aralyǵynda Serikbaı Qosanov Qazaqstannyń rýhanı murasyn jańǵyrtýdaǵy mańyzdy jobalardyń biri – «Babalar sózi» atty júztomdyq serııasyn daıyndaýǵa eleýli úles qosty. Ol osy kólemdi eńbektiń 25-63 tomdaryna jaýapty redaktor qyzmetin atqaryp, qazaqtyń baı folklory men aýyz ádebıetin jınaqtap, ǵylymı aınalymǵa engizý jolynda qajyrly eńbek etti. Bul kezeń ǵalym úshin tek redaktorlyq qana emes, mádenıet pen ádebıettiń saqtalýy men damýyna degen erekshe jaýapkershilikpen qaraý ýaqyty boldy.

«Babalar sózi» jobasy halyq muralarynyń baǵa jetpes úlgilerin jınaqtap, olardyń ǵylymı zerttelýine jol ashyp, keıingi urpaqqa jetkizý maqsatyn kózdedi. Serikbaı Qosanov osy uly murany tereń túsinip, árbir tomnyń mazmundyq jáne ǵylymı deńgeıin joǵary ustaýǵa kúsh saldy. Ol tek mátinderdi daıyndap qana qoımaı, qoljazbalardyń túpnusqalylyǵy men tarıhı dáldigin saqtaýǵa da aıryqsha kóńil bóldi. Ár tomnyń mazmuny men qurylymyn jete qadaǵalap, folklorlyq materıaldardyń tııanaqty zerttelýin qamtamasyz etti.

Ǵalymnyń ǵylymǵa sińirgen súbeli eńbegi elenip, 2008 jyly otandyq ǵylym men mádenıettiń damýyna qosqan eleýli úlesi joǵary baǵalanyp, Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń «Qurmet gramotasymen» marapattaldy. Bul marapat onyń uzaq jyldar boıǵy qajyrly eńbegi men ulttyq rýhanı qazynany jańǵyrtýdaǵy aıryqsha qyzmetiniń aıqyn dáleli boldy. S. Qosanov ǵylym men mádenıet salasynda óz isine adal, tereń zertteýler júrgizip, ultyna degen sheksiz mahabbatyn shyǵarmashylyǵy arqyly kórsete bilgen qaıratker retinde tanyldy.

2012 jyly S. Qosanov Túrkııanyń Tarsýs qalasynda ótken «Qaradjaoǵlan shıır aqshamlary» atty túrki halyqtarynyń jyr festıvaline qatysyp, poezııanyń mereıin asyrǵan bul halyqaralyq sharada erekshe kózge túsip, arnaıy júldege ıe boldy. Sonymen birge 2021 jyly hakim Abaıdyń 175 jyldyǵyna oraı ǵylymı-kópshilik basylymdarda jaryq kórgen toptama maqalalary úshin «TÚRKSOI» Halyqaralyq uıymynyń «Alǵys hatyn» ıelendi.

Tereń biliminiń arqasynda ǵylym aıdynynda erkin kósilgen ǵalymnyń   «Balqy Bazar jyraý» monografııasy (2012), «Tázkıre-ı Buǵra han» túrki jazba eskertkishiniń aýdarmasy (2007), «Kóne túrki ádebıetiniń tıpologııasy» (2014), «Evrazııa túrkileri: ádebı-mádenı suhbat» (2016), «Syr boıynyń sakraldy eskertkishteri: mıfter, ańyzdar, hıkaıalar» (2019), «Qorqyt atanyń danalyq sózderi» (2019) jáne «Alashtyń asyl murasy» (2019), «Kóne túrki ádebıeti» ǵylymı monografııasy (2021), «Janqoja batyr» (2021), t.b. avtorlyq jáne ujymdyq ǵylymı eńbekteri men 200-den asa  ǵylymı-ádebı  maqalalary  jaryq  kórgen.

Kindik qany tamǵan týǵan jerge qyzmet etý ár azamattyń boryshy. Osy ustanymdy berik ustanǵan ǵalym endigide týǵan jeri Qyzylorda óńiriniń ádebıeti men mádenıetine qyzmet etýge qyzmet etýge kirisedi.

2017-2020 jyldar aralyǵynda S. Qosanov Qyzylorda oblystyq «Rýhanı jańǵyrý» ortalyǵynda «Rýhanı qazyna» bóliminiń basshysy qyzmetin abyroımen atqardy. Bul kezeń onyń ǵylymı ári rýhanı saladaǵy kásibı qyzmetiniń jańa belesi boldy. Ol eldiń mádenıeti men tarıhyn jańǵyrtýǵa baǵyttalǵan memlekettik baǵdarlama aıasynda mańyzdy jobalardy júzege asyryp, ulttyq muralarymyzdy saqtaý men qaıta jańǵyrtý isine jetekshilik etti.

«Rýhanı qazyna» bóliminiń basshysy retinde S. Qosanovtyń basty mindetteriniń biri – halqymyzdyń tarıhı, mádenı jáne rýhanı qundylyqtaryn zamanaýı qoǵamnyń qajettiligine saı jańǵyrtyp, olardy búgingi urpaqtyń sanasyna sińirý boldy. Ol óziniń tereń bilimi men tájirıbesin paıdalana otyryp, óńirdegi tarıhı-mádenı muralardy zertteý, saqtaý jáne nasıhattaý baǵytynda kóptegen jobalardy uıymdastyrdy. Ásirese, qazaq halqynyń folklory, ádebıeti, qolóneri, mýzykasy men salt-dástúrlerin qaıtadan jańǵyrtýǵa erekshe nazar aýdardy.

S. Qosanovtyń bastamasymen Qyzylorda oblysynda «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda kóptegen mádenı is-sharalar men zertteý jumystary júrgizildi. Bul is-sharalar óńirdiń rýhanı-mádenı murasyn kópshilikke tanytyp qana qoımaı, ony júıeli túrde zerttep, ǵylymı turǵydan saraptaýǵa múmkindik berdi. Sonymen qatar, ol aımaqtaǵy mádenı nysandardy qaıta qalpyna keltirý, etnografııalyq ekspedısııalar uıymdastyrý jáne jergilikti halyqtyń rýhanı murasyn saqtaý baǵytyndaǵy bastamalarǵa jetekshilik etti.

S. Qosanovtyń basshylyǵymen «Rýhanı qazyna» bólimi tarıhı tulǵalar men eleýli oqıǵalarǵa arnalǵan konferensııalar, kórmeler men ǵylymı zertteýlerdi iske asyryp, sol arqyly ulttyq muramyzdy keler urpaqqa jetkizý isinde aıtarlyqtaı jetistikterge qol jetkizdi. Onyń basshylyǵymen júzege asyrylǵan ár joba Qyzylorda óńiriniń ǵana emes, jalpy qazaq halqynyń rýhanı baılyǵyn jańǵyrtyp, ony urpaqtan urpaqqa jetkizý isine zor úles qosty. Bul jyldar S. Qosanov úshin shyǵarmashylyq pen uıymdastyrýshylyq qabiletterin tolyq iske asyryp, týǵan eliniń mádenı jáne rýhanı baılyǵyn jańǵyrtýǵa arnaldy. Onyń ulttyń rýhanı qazynasyn saqtap, ony nasıhattaý jolyndaǵy eńbegi halyq arasynda úlken qurmet pen syılastyqqa ıe boldy.

2020 jyldan bastap búgingi kúnge deıin S. Qosanov ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń fılologııa fakýltetinde qazaq ádebıeti jáne ádebıet teorııasy kafedrasynyń dosenti qyzmetin atqaryp keledi. Bul qyzmet oǵan ǵylymı izdenisin ári qaraı jalǵastyryp, jas býynǵa qazaq ádebıeti men onyń teorııasyn tereńdete oqytýǵa mol múmkindik berdi. Ol tek ustaz ǵana emes, ádebıet pen ǵylymnyń shynaıy qyzmetkeri retinde jas ǵalymdar men bolashaq fılolog mamandardyń qalyptasýyna úles qosyp keledi. Dosent retinde S. Qosanov qazaq ádebıetiniń baı murasyn tereń zerttep, ádebıet teorııasynyń negizgi qaǵıdalaryn stýdentterge jetkizýge úlken kúsh salady. Onyń dáristeri tek faktiler men teorııalyq bilimmen shektelmeı, oqýshylardyń ádebıetke degen súıispenshiligin arttyratyn jan-jaqty zerttelgen ǵylymı taldaýlarǵa toly. Ádebıet tarıhy men teorııasyn jete túsindirip qana qoımaı, ulttyq ádebıettiń rýhanı jáne mádenı negizderin stýdentterge sińirýge erekshe mán beredi. Sonymen qatar, S. Qosanov ǵylymı-zertteý jumystaryn da toqtatpaı, qazaq ádebıetiniń damýy men qazirgi ádebıettaný ǵylymynyń ózekti máselelerin zerttep, jańa ǵylymı maqalalar men monografııalar jazýdy jalǵastyrýda. Ol jas ǵalymdardy ǵylymı izdenisterge shabyttandyryp, olardyń shyǵarmashylyq áleýetin damytýǵa baǵyt-baǵdar berip keledi. Onyń jetekshiligimen jazylǵan stýdentterdiń jáne magıstranttardyń ǵylymı jumystary ádebıettaný salasynda óz ornyn tabýda.

S. Qosanov tek ádebıettaný salasynda ǵana emes, sonymen qatar azamattyq ustanymy qalyptasqan qarymdy jýrnalıst jáne júregimen jyr tókken talantty aqyn retinde de tanylǵan tulǵa. Onyń jýrnalıstik qyzmeti men azamattyq kózqarasy qoǵamdaǵy ózekti máselelerdi kóterip, ulttyq rýh pen mádenıetti nasıhattaýǵa baǵyttalsa, aqyn retindegi shyǵarmashylyǵy tereń oı men názik sezimderge toly óleńderinde óriledi. Aqynnyń tyrnaqaldy óleńderiniń biri «Adymda, Aral» 1982 jyly Aral aýdandyq «Tolqyn» gazetinde jarııalandy. S.Qosanovtyń týyndylary ár kezderi respýblıkalyq «Qazaq ádebıeti», «Ana tili», «Jas Alash», «Tań-Sholpan» sekildi gazet-jýrnaldarda basylyp turady. Onyń  qalamynan  týǵan «Araldy ańsaý» (1997), «Júregimde júz óleń» (2007) atty eki  jyr  jınaǵy  óz oqyrmanyn tapty. Aqynnyń birqatar shyǵarmalary  M.O.Áýezov atyndaǵy ÁО́I ǵalymdary qurastyrǵan «Gúl kóktem» (2011), «Egiz perne» (2013) - ujymdyq jyr jınaqtaryna  engen. Sondaı-aq onyń óleńderi 2014 jyly «Jyr marjany» - aqyndar antologııasynyń ÚIII tomynda jarııalandy. 2002 jyly «Tań-Sholpan» jýrnalynda jarııalanǵan  toptama óleńderi úshin S.Qosanov «Jyl aqyny» dep tanyldy. Sondaı-aq respýblıkalyq «Muqaǵalı» jýrnalynda jarııalanǵan toptama óleńderiniń kórkemdik deńgeıi men sóz aıshyqtary nazar aýdararlyq.

S. Qosanovtyń óleńderi týraly Qazaqstannyń belgili ádebıettanýshylary men ǵalymdary B.Omarov, G.Orda, K.Rahymjanov, A.Ábdirasılova, J.Tolysbaeva, M.Shaıhıev, B.Júsip, Sh.Qurmanbaıuly, N.Aqysh, M.Káribaı syndy ádebıet sarapshylary tarapynan joǵary baǵalanǵan pikirler merzimdi baspasóz betterinde jıi jarııalanyp turdy. Bul saraptamalyq maqalalar men pikirlerde aqynnyń shyǵarmashylyǵyndaǵy ulttyq rýh pen tereń sezim, Otanǵa degen adaldyq jáne týǵan jerge degen sheksiz mahabbat kórinis tapqanyn erekshe atap ótedi. Ásirese, avtordyń Otanǵa, týǵan jerine, ultqa degen tereń sezimge toly týyndylary oqyrman qaýymnyń yqylasyna bólengeni baıqalady. Aqyn shyǵarmalarynda Aral teńiziniń qasyretti taǵdyryna erekshe kóńil bólinedi. Bul oraıda Serikbaı Qosanov óziniń aldyndaǵy Tólegen, Zeınolla, Jarashan, Shómishbaı aǵalarynyń izin jalǵap, dástúrli teńiz taqyrybyn ár qyrynan tebirene tolǵaıdy. Aqynnyń «Júregimde júz óleń» jınaǵynda oqyrmandy selt etkizer oıly tolǵaý da, sezimdi qozǵaıtyn otty jyrlary da barshylyq. S.Qosanovtyń mahabbat lırıkasy da obrazǵa baı, órnekti keledi.

Serikbaı Qylyshbaıuly búkil sanaly ǵumyryn ulttyń rýhanııatyna arnap, týǵan halqynyń mádenıeti men ádebıetin jańǵyrtý jolynda ter tókti. Serikbaı Qylyshbaıulynyń eńbeginiń basty ereksheligi – eshqandaı dańǵazasyz, bar aıqaı-shýdan tys, óz isine adaldyqpen berilgendigi. Ol óziniń boıyndaǵy aqyl-parasatyn, shyǵarmashylyq qýatyn sarqa jumsap, eshkimnen marapat kútip nemese ataq dámetpeı, eliniń bolashaǵy úshin qyzmet etti. Onyń tulǵalyq bolmysy shynaıy ultjandylyq pen azamattyq jaýapkershiliktiń úlgisi ispetti. Ǵalymnyń ult rýhanııatyna qosqan úlesin baǵalaı otyryp, onyń eliniń mádenı murasyn saqtap, ony keler urpaqqa jetkizýge baǵyttalǵan qajyrly eńbeginiń mańyzdylyǵyn tereń sezinemiz. Ol – ataq úshin emes, rýhanı baılyq pen ulttyq qundylyqtar úshin ómir súrip, janyn sala qyzmet etken tulǵa.

Sóz sońynda, ardaqty aǵamyz Serikbaı Qylyshbaıulynyń 60 jasqa tolǵan mereıli toıymen shyn júrekten quttyqtaı otyryp, aǵamyzdyń shyǵarmashylyq shabytynyń sarqylmaı, qalamy muqalmaı, ǵylym men ádebıet salasyndaǵy qajyrly eńbeginiń jemisi mol bolsyn dep deı kele, otbasyna amandyq, bereke-birlik, denine saýlyq tileımiz!