AES salý – qajettilik

Fızıka, matematıka jáne ınjenerııa ǵylymdarynyń PhD doktory, L.Gýmelev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti halyqaralyq ıadrolyq fızıka, jańa materıaldar jáne tehnologııalar kafedrasynyń aǵa oqytýshysy Baqytjan Ýrazbekovpen beıbit atomdy qoldaný joldary jáne atom energetıkasynyń perspektıvalary týraly talqyladyq.

– Bilýimizshe, siz ýnıversıtette ıadrolyq reaksııany teorııalyq negizde modeldeısiz. Atomdyq elektr stansııalarynda negizgi qyzmet atqaratyn atom reaktorlary degen sabaqtan stýdentterge dáris oqısyz. Jalpy jastardyń atom energetıkasyn qabyldaýy qalaı?

– Berilgen tapsyrmany oryndap, zerttepjúretin stýdentter sany az emes. Qazir aqparattyq zaman. Ashyq derek kózderinde atom energetıkasy týraly aqparat jetkilikti. Sondyqtan jastar AES-ke qatysty aqparattan qulaqdar, ári paıdasy men zııanyn jaqsy biledi.

– Atom ıadrolyq fızıka tóńiregindegi zertteýlerińizge toqtala ketseńiz.

– Iаdrolyq reaksııalardy modeldeýmen aınalysamyn. Biz, mysaly, ıadrolyq reaktorlarda bolatyn prosessterdi tereń zertteımiz. Odan bólek bizde qyzyqty ǵylymnyń salasy – neıtrıno fızıkasy. Bul jalpy álemniń paıda bolýy týraly, onyń Standarttyq modeline kele me, álde kelmeı me degen suraqtaryna jaýap beretin ǵylym.

– Endi negizgi suraqqa kóshsek, atomnan energııa alý qalaı bastaldy?

– 1954 jyly Máskeý túbindegi Obnınskqalasynda atom energııasyn beıbit maqsatta paıdalaný bastalyp, dúnıe júzi boıynsha eń alǵashqy atom elektr stansııasy jumys isteı bastady.

– AES degenimiz ne? Ol qalaı jumys isteıdi?

– AES-tegi reaktorlarda ıadrolyq reaksııanyń negizinde energııa túziledi. Salystyrmaly túrde aıtsaq, gıdroelektrostansııasynda sýdyń aǵyny týrbınany aınaldyryp, elektr órisi paıda bolady. Sosyn elektr aǵynyn ári qaraı tutynýshylarǵa jetkiziledi. Taǵy bir energııanyńbalama kózi – kún panelinen alynatyn qýat. Bul jerde jartylaı ótkizgishtiń toq aǵynyn bir baǵytta ótkizetin qasıetin qoldanamyz. Jel energııasyna toqtalatyn bolsaq, úlken qalaqtaraınalyp, elektr energııasy generasııa paıda bolady. Ári qaraı ony saqtap, tutynýshylarǵa úlestiriledi.

Al endi AES-ke toqtalatyn bolsaq, ol – keshendi ǵımarat. Kóbine bir, eki ne úsh bloktan turady. Árqaısynyń óz reaktory bolady. Basqa energııa kózderimen salystyrǵanda, ıadrolyq reaksııa atom elektr stansııasynyń júregisanalatyn ıadrolyq reaktorda júredi. Sonyń ishinde biz tizbekti ıadrolyq reaksııalardy aıta ketetin bolsaq, beligili bir neıtrondardyń kózi kerek bolady. Mysaly, bizde ýran-235 degen shıkizat bar. Osy shıkizat AES-tiń negizgijanarmaıy sanalady. Onda energııa túrleriniń ózara úsh túrlenýi júredi: atom energııasy jylý energııasyna, jylý energııasy mehanıkalyq energııaǵa, mehanıkalyq energııa elektr energııasyna aınalady.

– Qarapaıym tilmen aıtqanda, reaksııa nátıjesinde ýran jylý bóledi. Sosyn sýdy býlandyryp, reaktorlardy qozǵaıdy. Solaı ma?

– Durys aıtasyz, ıadrolyq fızıkada krıtıkalyq massa degen nárse bar. Krıtıkalyq massa degen ýran shıkizatyn belgili bir masaǵa jetkizgennen keıin ǵana tizbekti ıadrolyq reaksııalar paıda bolady. О́ndiriste 5-8 keli ýran bolsa, ókinishke qaraı, jetkiliksiz. Kemi 13 keliýran kerek. Jylý kózi osyndaı ıadrolyq prosestiń negizinde alynady.

– Reaktor – atom stansııasynyń júregi. Onyń qyzmetin qalaı túsindiresiz?

– Reaktorlardyń jumysy eki kontýrdan turady. Mysaly, sý reaktoryn alar bolsaq. Birinshi kontýrda jylýdy tasymaldaǵysh sý bolady ádette jáne ol reaktordyń ishindeıadrolyq reaksııalar nátıjesinde paıda bolǵanjylýdy ekinshi kontýrdaǵy aınalyp jatqan sýǵaberedi. Iаǵnı osy ekinshi kontýrdaǵy sý ári qaraıgeneratorlarǵa, týrbınalarǵa beriledi de, nátıjesinde elektr energııasy óndiriledi. Áriqaraı biz ol energııany saqtaýymyzǵa, bolmasabasqa jerge úlestirýimizge bolady.

– Moıyndaý kerek, AES-tiń qaýipsizdiginebaılanysty ekiudaı pikir bar. Qaýipsizdigitýraly ne aıta alasyz?

– Halyqtyń alańdaýshylyǵyn túsinýgebolady. Keńes ǵalymdary ýrandy jınap, derjavaly memleketter ne jasasa, sony jasaımyz degen nıet bolyp, Semeı topyraǵynda qanshama ıadrolyq synaq júrgizildi. 1949-1989 jyly Semeı óńiri synaq polıgonyna aınaldy. Sosyn Chernobyl men Fýkýsıma AES-de apat oryn aldy. Bálkim, osynyń saldarynan halqymyzdyń sanasynda úreı bar.

Qazir atom energetıkasy salasy ilgeriletip, qaýipsizdik sharalary kúsheıtilip, AES-tiń 3 jáne 3+ býyny iske qosyldy. Zamanaýı tehnologııa qaýipsizdik sharalaryn aldyn alýǵa múmkindikberedi. Munyń bári ıadrolyq ınjenerııa, arhıtektýra salasynyń jetistigi.

– AES týraly aıtqanda, álemdik tájirıbeni aıtpaı ótý múmkin emes. Ozyq elderdiń úlgisin zerttep kórdińiz be?

– HH ǵasyrdyń 50 jyldary ıadrolyq qarýǵa degen halyqaralyq alańdaýshylyqtyń artýyna baılanysty MAGATE quryldy. Halyqaralyq uıym atom energetıkasyn, ǵylymyn jáne tehnologııalaryn beıbit maqsatta qoldanýdy damytýdy yntalandyrady jáne baqylaıdy.

MAGATE-niń qatań baqylaýymen álem elderi atom energetıkasyn damytýǵa múddeli. AES qýaty jáne sany jóninen kóshbasshy elder – AQSh, Fransııa, Qytaı. Atom energetıka salasynda Reseı, Kanada jáne Ońtústik Koreıanyń de tájirıbesi bar. Túrkııa, Birikken Arab Ámirlikteri, Belarýs, Bangladesh, Egıpet sııaqty elder atom elektr stansııalaryn salý boıynsha belsendi jumys júrgizýde.

2022 jyldyń statıstıkasy boıynsha, álemde jalpy qýaty shamamen 391 GVt bolatyn 439 energetıkalyq reaktor bar jáne 55 GVt qýat beretin taǵy 52 reaktor salynýda.

– «Beıbit atom» sóz tirkesin jıipaıdalanamyz. Beıbit atomdy turmystyq baǵytta damytýdyń artyqshylyǵy nede?

– Adamzat atomnan energııa alýdy jaqsy meńgerdi. Zamanaýı tehnologııa arqyly «beıbit atomdy» qoǵamnyń basqa salasynda paıdalaný joly jan-jaqty izdestirilýde.

– Atom energetıkasynan qorqyp, úrkýdiń qajeti joq deısiz ǵoı.

– Iаdrolyq ınjenerııa jaqsy damydy. QazirAES-tiń 3 jáne 3+ býyny qoldanysta. Sondyqtan qaýipsizdigine alańdaýdyń qajeti joq.

Jyl ótken saıyn halyqtyń sany ósýde. Ásirese, ońtústik óńirlerde balý týý joǵary deńgeıde. Ekonomıkalyq turǵyda bir orynda turmaımyz. Halyqtyń qajettiligin óteý úshin jańa óndiris oryndary salynyp, shaǵyn jáne orta bıznesti ilgeriletý kerek. Munyń bári elektr energııasyna kelip tireledi. Energııasyz damý múlde múmkin emes. Oǵan san qubylyp turǵan geosaıası máselelerdi qosyńyz. Qazir kórshi elderden elektr energııasyn alyp otyrmyz. Keleshekte kórshilerimizde de halyqtyń sany artyp, energııaǵa degen suranys artady. Eger solaı bolatyn bolsa, onda syrttan jaryqty tartý múmkindigi qıyndap, táýelsizdigimizge syn-qaderler kúsheıi túsedi. Osyndaı máselelerdiń aldyn alýda bir emes, birneshe AES salýǵa týra keledi. Onsyz strategııalyq josparlardy júzege asyrý múmkin emes. Qoryta kelgende, AES salý – qajettilik.

Suhbattasqan Nurlat BAIGENJE