ShYŃǴYSHAN jáne TILEÝBERDI (ekeýara suhbattan úzindi)

Tarıhshy, aýdarmashy, zertteýshi ǵalym, kórnekti shyńǵyshantanýshy Tileýberdi Ábenaıuly ómirden ótip ketkenine bir jyldan asty. Ol artyna jalpy 15 kitap qaldyrdy. Baýyry kásipker Tileýbaı Bazarbekulynyń jınaqtap toptastyrýy arqasynda tolyq shyǵarmalar jınaǵy on tom bolyp jaryq kórdi. О́lsheýsiz eńbek etken ǵalym ótkel bermes Shyńǵyshan taqyrybyna batyl qalam terbep, tarıhqa tóńkeris ashqan zertteýshi retinde tańǵalarlyq seńbuzar izdenister jasady. Ol týraly bilgisi kelgen adam onyń on tomyn oqysa kózderi jetedi. Men sonoý 2006-jyldan bastap shyǵarmashylyq qarym-qatynasta bolyp, onyń kúlli kitaptaryn oqyp shyqtym. Tirshiliginde ol ekeýmiz retin taýyp suqbattar jasaýshy edik. Sondaı bir emen-jarqyn áńgimeni jazyp alǵamyn. Ony kúndelik formasyndaǵy «О́mirdiń ózi» kitabyma engizgemin. Marqumdy eske alý maqsatynda onyń aqjarma áńgimesin nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyn.

Dáýletbek Baıtursynuly, aqyn, aýdarmashy, QJO-nyń múshesi

 

Kirispe

Tarıhshy, QR UǴA-nyń Qurmetti akademıgi, shyǵystanýshy, aýdarmashy Tileýberdi Ábenaıulynyń Almaty oblystyq «Jetisý» gazetine shyqqan ««Marko Polonyń saıahat esteligi» jáne qazaq tarıhy» atty maqalasyn osy jyldyń 30-shilde jáne 8-tamyzdaǵy nómirlerinde beripti. Avtor maqalanyń basyndaǵy kirispede: «Marko Polo qazirgi Italııa jerindegi Venesııa qalasynyń orta ǵasyrlyq turǵyny bolyp, sondaǵy baı saýdagerdiń otbasynda, shamamen 1253-1254 jyldary dúnıege kelgen. Ol ishtegi kezinde ákesi – Nıkolas Polo men kókesi Matteo Polo shyǵysqa Qubylaı qaǵan ordasyna attanady da, saýda isimen jáne qaǵan tapsyrǵan mindetti ada qylý jaıymen bolyp ketip, eline onshaqty jyl boıy orala almaı qalady. Olar Baǵdattaǵy papaǵa Qubylaı qaǵannyń hatyn tapsyra barǵanda, burynǵy patshasy baqılyq bolǵan, jańasy áli mindetke tolyq kirispegen oqıǵaǵa dýshar keledi. Sóıtip, aǵaıyndy ekeýi osy oraıda eline baryp qaıtýdy josparlaıdy. Úılerine kelgende bilgenderindeı (1269 jyldar shamasynda), otbasynda kóptegen aýyrly-jeńildi jaǵdaılar bolǵan eken. Eń mańyzdysy Nıkolastyń aýyraıaq qalǵan kishi áıeli aman-esen bosanyp, balasy on bes, on alty jastardaǵy bozbala bolyp qalǵanyn kórip, kózaıym bolysady. Mine, sol bala Marko polo edi», – dep bastapty maqalasyn. Onan ary kóp máseleni aıta kelip, «Biz qaýzaǵan nusqasy, sonyń 1307 jylǵy tuńǵysh kóshirmesi negizinde jasalǵan qytaısha aýdarmasy bolatyn. Qytaıshaǵa 1935 jyly aýdarǵan Fyń Chyń-jún edi», – dep eskertipti. «...Osynaý uly tarıhı qujattyń ómirge kelýi de óte qyzǵylyqty. 1298 jyldary Venesııa jáne Genýıa syndy eki aımaq arasynda qaqtyǵys oryn alyp, Marko Polo qarsy jaq tarapynan tutqyndalyp, abaqtyǵa jabylady. Onyń baqytyna oraı, qamaqtasy bilimdar, jazýshy adam bolyp shyqqan. Ol Rýstısııan esimdi Pıza turǵyny eken, ekeýara áńgimeden soń Marko Polonyń ózi onyń qurmet sezimin jáne zor qyzyǵýshylyǵyn qozǵaıdy. Aqyrǵy esepte, Polo áńgimesin aıtyp otyrady da, Rýstısııan myrza kún saıyn júıelep hatqa túsirýmen bolady». Bul esteliktiń jazylý sebebine toqtalsaq, eger eline kelgen soń, álgi soǵysqa qatynasyp, tutqynǵa túspegende, abaqtyda jazýshyǵa jolyqpaǵanda, bul eńbek jazylmas edi. Tipti Marko Polo degen esimdi biz estimeıtin de edik. Bul jeti ǵasyrdyń aldyndaǵy oqıǵalar tarıhpen birge kóship, jel aıdap, sý shaıyp joq bolyp keter edi. Hatqa túsken eńbektiń qudireti degen osy bolar. Marko Polo 17 jyl, ákesi men kókesi aldynǵy mezgildermen qosyp eseptegende 26 jyl Qubylaıhan ordasynda qyzmet etedi. Italııanyń Venesııasynan Hanbalyqtaǵy Qubylaıhan ordasyna (Beıjińge) bararda qurlyqpen júrip, qaıtarda Qaǵannyń tapsyrmasymen teńizben qaıtady eken. «Áz oqyrman, «Marko Polo saıahat esteligi» atty túpnusqa tarıhı qujattyń qazaq-túrik tarıhy turǵysynan mańyzdylyǵy mine osyndaı, ol kóptegen tarıhı derekterdiń shyn mánin ashyp bere alady. Sondyqtan otandyq tarıhtanýshylar men basqa da zertteýshiler oǵan basa nazar aýdarǵandary durys. Batys jáne qytaı zertteýshileri joǵaryda attary atalǵan saıahatshylardyń eńbekterindegi onomastıkalyq ataýlarda, aıtalyq, etnonım, antroponım, sondaı-aq toponım, gıdronım qatarlylar da túrki tiliniń óte kúshti yqpaly bar dep qaraıdy. Olar jyldar boıy, tipti shırek ǵasyrdan artyq ýaqyt ordaǵa qyzmet ete otyryp, nelikten mońǵol tiliniń emes, túrik tiliniń yqpalyna ushyraǵan? Demek, bul derekter – Shyńǵyshan áýletiniń ordasy túrik ádebı tilinde, ıaǵnı ejelgi qaqanııa, sol kezdegi shaǵataı tilinde sóılegeniniń eń naqty dáleli bolyp tabylady. Al, Marko Polonyń ózi tatar tilinde, ıaǵnı túrik ádebı tilinde sóıleı de, jaza da bilgenin eskersek, onyń osynaý saıahat estelgi áýel basta túrikshe qoljazbada bolǵany daýsyz. Áıtpese onyń sonshalyqty kóp ataýlarmen sandyq málimetterdi, naqty marshýrttarmen datalardy jazýshy RÝSTISIIаN-ǵa jatqa aıtyp bere alýy múmkin emes. Qoryta aıtqanda, P.Karpını, Ý.G.Rýbrýk, M.Polo qatarly batystyqtardyń saıahat estelikterinde týrkızm bolýy – Shyńǵyshan jáne onyń muragerleri túrik tekti bolǵanynyń asa senimdi tarıhı qujattyq dálelderi bolmaq». Men, osy maqalany oqyp shyqqan soń, qatty áserlendim. Bul, birinshiden, tarıhı eńbekke degen qurmet. Ekinshiden, tarıhshy baýyrymnyń izdenimpazdyq bilimine degen súıinish boıymdy bıledi. Sonymen, Tileýberdi ekeýmizdiń aramyzda osy taqyryp tóńireginde áńgime órbip edi. Tómende sol áńgimemizdi retimen keltireıin.

Suqbat

Tileýberdi Ábenaıuly:

– Dáýke, mynaý ótkendegi maqalanyń pdf nusqasy eken. Ǵalamtorǵa shyqpapty, sosyn sizge joldap otyrmyn. – Menen ashyldy, qazir oqımyn! – dep, birden bastap kettim. Qyzyǵýshylyq bolǵan soń eki nomerdegi eki bet maqala tez oqyldy.

Dáýletbek Baıtursynuly:

– Assalaýmaǵalaıkým Tileýberdi myrza! Men osyǵan deıin sizdiń kitaptaryńyzdy jalǵasty oqyp kelemin. Myna maqalaǵa deıin siz aýdarǵan P.Karpını men Ý.G.Rýbrýkti oqyp, ol kitaptaǵy derekterge qatty tań qalyp, sizdiń izdenisińizge degen qurmetimdi pash etip, «Tyńshydan jetken tyń derek» degen maqala jazyp, ony «Qazaqstan-Zaman» gazetine, «Shyńǵyshan» jýrnalyna jarııalattym. Onan soń «Jetisý» gazeti kóshirip basty. Shaǵyn maqala bolsa da, ózimniń oqyrman retindegi shynaıy áserim bolatyn. Al, mynaý Marko Polo týraly jazǵan maqalańyz meni taǵy da tańǵaldyryp otyr. 500 betten asatyn úlken kitapty qytaı tilinen oqyp, onyń negizgi tustaryna sholý jasap, túsindire otyryp jazǵanyńyz úlken málimet, zor bilim bolarlyq. Mundaǵy derekter, tarıhı oqıǵalar óte kóp. Kitapta jazylsa da, oqyrmanǵa túsiniksiz bolǵan jáıitterdi de ashalap aıtyp, óńi ózgerip ketken ataýlar men derekterdi áýelgi mánimen jetkizipsiz. Kitaptaǵy dúdamal «japanǵý» degen sózdi de oqyrmanǵa uǵyndyryp ketipsiz. «Japon» degen ataýdyń da, eń basta túrkiler qoıǵan at ekenine sendim. Japan – japan dala, japan túz, alys-qıyr, jyraq meken... ekeni anyqtala beredi. Siz, Marko Polonyń esteliginen Qubylaıhan jaýlap alǵysy kelgen ólke ózge ǵalymdar jazyp júrgenindeı myna turǵan Japonııa emes, Amerıka qurlyǵy ekenine joramal jasaısyz, dáleldeısiz. Amerıka qurlyǵyn ashqan eýropalyq Amerıko men Kolomby, Magelan emes, qaıta Qubylaıhan bastaǵan túrkiniń qoly ekenine sene bastadym. О́kinishke oraı, teńiz daýylyna tap bolyp, kóp sandysy sýǵa batyp, qalǵan jıyrma myń qolmen keri qaıtady. Osylaısha bastaǵan isin aıaqtaı almaı teńiz armııasy sheginýge týra keledi. Qubylaıhan qoly myna turǵan 500 shaqyrym jerdegi Honsııý, Hohkoıdo, Kııýsııý, Sıkako degen tórt araldan ary asyp, on myń shaqyrymǵa jýyq jerdegi Amerıka qurlyǵyna aıaq basqany anyq.

Tileýberdi Ábenaıuly:

– Maqalany oqyp bitirgen ekensiz ǵoı, tez ekensiz! «Zapanǵý», «Japangý» dep otyrǵany sol japan dala, japan túz, ıen dala... degeni eken. Men «Japon tizbe araldary» dep qana ataımyn, shynymdy aıtsam, onyń tórt araldan turatynyn bilmeıdi ekenmin. Áneýkúni maqalamda qytaı men japonnyń, onan qytaı men amerıkanyń arasyn naqty bilmegen soń mólsherlep jazyp edim, ony siz dál aıtyp otyrsyz. Mólshermen Qubylaıhan qosyndary teńiz arqyly eki amerıkanyń túıilisken tusyna taman baryp qurlyqqa shyǵyp edi. Meksıka shyǵanaǵynyń mańy, Maıa mádenıeti qalyptasqan tusqa barady. Ony olardyń kórgen altyn buıymdarynan, sýretteýlerinen ańǵardym. Bul jerde Marko Polonyń baıandaǵanyna qarap mólsherledim. Qytaı men Japon arasyn japon teńizi ǵana bólip tur. Ol aralyqqa maýsymdyq jeldiń qajeti joq. Maýsymdyq jel baǵytyn kútip bir maýsymda baryp, bir maýsymda keletin jer Amerıka bolýǵa tıis. Qosynnyń ońtústik qytaı teńizinen attanýynyń ózi olardyń baǵytynyń Japon emes, Amerıka ekenine dálel. Mynaý jerlik qazaqtardyń arasynda meni sizdeı túsinetin, siz sekildi qoldaıtyn adamdar bolǵan da, maǵan úlken qoldaý bolar edi. О́kinishke oraı bul taqyrypty meńgerip, anyq- qanyǵyna kóz jetkize alatyn otandastarym az bolyp tur. Kóbi Shyńǵyshan taqyryby zertteýdi qajet etpeıtin turaqtanyp, shegelenip, qatyp qalǵan jabyq másele sekildi kóredi. Tarıhta ne soraqy úlken qateler bolǵan. Násilshildiktiń, kemsitýshiliktiń, qorqynyshtyń saldarynan týyndaıtyn qateler, bilmestikpen jasaıtyn, qasaqana isteıtin qateler de bolady. Shyńǵyshan jáne onyń áýletin tarıhta belgisiz mońǵoldarǵa aparyp menshiktep berýi eshbir qısynǵa kelmeıtin, ádeıi túrkilerge jasalǵan, tarıhqa istelgen qııanat. Ejelgi «Maǵol» sózimen keshegi «Mońǵol» ataýyn ajyrata almaǵan olar bylyqtyryp jiberdi. Tipti ertedegi «Tatar» ataýynyń túriktiń balamasy ekenine de kóńil bólmedi. Meniń eńbekterimdi alǵashqy 2006 jyldardan bastap gazetke shyǵýyna muryndyq boldyńyz, ózińiz de maqala jazyp násıhat jasadyńyz. Tipti júrgen jerlerińizde ylǵı da aıtyp júresiz. Sizge alǵystan basqa aıtarym joq. «Jamıǵ-attaýarıh», «Tarıhı-Rashıdı», «Babyrnama», «Tarıh-ı jahangýshaı» kitaptarynyń derek kózderimen, qısynyna júginseń bári anyq tur. Búgingi sóz bolyp otyrǵan úsh saıahatshynyń, úsh kitabynyń jazbalary da taıǵa tańba basqandaı anyq tur. Sóıte tura adamdar kózderin tars jumyp alyp, aıdaýǵa túsip alyp, daıyn joldan shyqqysy kelmeıdi.

Dáýletbek Baıtursynuly:

– Qazirshe naqty dáleldenbese de, Qubylaıhannyń teńiz armııasy Amerıka qurlyǵyna barǵany týraly Marko Polo týraly kitaptaǵy sózderge qarap otyryp, siz sezip otyrsyz. Taǵy bir jaǵynan sol kezdegi keme jasaý, teńiz saıahatynyń ashylýy Qubylaıhanmen tike qatysty ekenin alǵa tartyp otyrsyz. Ol máseleni basqalar aıtý tursyn, ol kezde, Qubylaıhan zamanynda «damý bolmaǵan» dep mansuqtaıdy. Amerıka qurlyǵyn eýropalyq saıahatshylardan kóp buryn, túrik jaýyngerleri ashty dese, eshkim sene qoımas. О́ıtkeni búgingi adamdardyń mıy, oılaýy solaı qalyptasqan. Bul maqalańyzdy bir márte ǵana oqý azdyq etedi eken, álde neshe ret oqýǵa týra keledi. Mynaý maqalany jazyp shyǵýdyń ózi úlken qajyr-qaırattyń týyndysy. Maqalany oqyp otyryp, sizdiń logıkalyq paıymdaryńyzdyń izimen Japanǵa (Japonǵa), onan ary Amerıkaǵa baryp qaıttym. Osy maqalańyzǵa taǵy sol Marko Polo týraly birer maqala qosyp, túsinikteme jazsańyz, bir kitaptyń tóbesi qyltıyp tur. Eger demeýshi bolsa, Alla sizge kúsh-qýat, densaýlyq berse, sol kitapty tolyq aýdarsańyz bolady eken. Qazirge deıin qazaq tiline aýdarylǵanyn bilmeımin, eger aýdarsa, olar basqa ıdeıanyń jetegimen aýdarǵan shyǵar. Al, siz azııattyqtardyń, ıaǵnı túrkiniń kózildirigimen aýdarasyz, qupııasyn ashasyz, jumbaǵyn sheshesiz. Siz, Sy-Ma Chıándy aýdardyńyz ǵoı, mynaý tipti odan da bizge jaqyn sekildi, kóp maǵlumat beredi eken. Osydan 1150 jyl buryn adamdar ataqty eki fılosof Platon men Arıstoteldi bir-birine qarama-qarsy qoıyp kelipti. Biraq ekeýin de aqıqat dep moıyndapty. Sol kezde ózine deıingi osy qaıshylyqty anyqtaý úshin Ál-Farabı babamyz ekeýin de oqyp, zerttep, olar týraly túsinikteme jazyp, ekeýiniń «bir aǵashtyń eki basyn aıtyp jatqanyn, túbi bir aqıqatty ashýshylar» ekenin dáleldep, birlikke keltirip, jańa fılosofııanyń álemin ashypty. Árıne, sizdi álemniń ekinshi ustazy Ál-Farabıge teńep otyrǵanym joq. Dese de, mynaý Marko Polo jónindegi túsiniktemeńiz, maǵan sol on ǵasyr burynǵy oqıǵany esime saldy. Sózińizden Marko Polo sol kezdegi orda tilin jaqsy bilgen jáne jazǵan dep otyrsyz. Taǵy da ol bul kitaptyń áýelgi nusqasyn ózi shaǵataısha jazǵan bolýy múmkin, jazýshy Rýstısııan tolyqtyrýshy, nemese aýdarmashy bolýy da ǵajap emes degen joramal aıtasyz. Marko Polo jónindegi áńgimelerdi dosym Serik Ydyrysuly kóp aıtatyn, ol bir jerden oqyǵany anyq. Odan ótkende siz áńgimelep bergensiz, endi mine, maqalańyzdan ózim oqydym. Oqyǵan saıyn entelep, kózim ashyldy, kóńilime jaryq quıyldy. Sosıalızm jáne orys ıdeıasymen qarýlanǵan ǵalymdar, osy siz aıtqan jaǵdaılardy kórmeı kelgeni anyq. Olardyń bári Shyńǵyshan jáne onyń áýletterin mońǵol sanap keldi, anaý túrikterge qatysty jeriniń bárin kezdeısoqtyq dep qaraǵan bolar. Al, sizdiń jónińiz múlde bólek. Aıta bersem áńgime uzaryp ketedi, babalarymyzdyń jer betinde barmaǵan jeri, baspaǵan taýy qalmapty. Qurlyqpen de, teńizben de álemdi jaýlapty, ushqan qustaı zaýlapty. Izi jarqyrap jatyr, shań basqany bolmasa, soraby anyq. Basqalar qazaq handyǵynyń atasy Joshydan bastalady dese, siz, nege onyń ákesi Shyńǵyshannan bastalmaý kerek dep, Qazaq handyǵynyń sara joly Shyńǵyshannan bastalady, óıtkeni ol ózimizdiń Jetisýdan túlep ushqan qyran edi, Batysqa da, Shyǵysqa da jer kindigi Jetisýdan kóshti qozǵady dep senimdi túrde dáleldeısiz. Basqalar úlken orda Qaraqurym qalasy Qıyr Shyǵystaǵy mońǵol jerinde dep aspandaǵy qazdyń sorpasyna talqan shylap jese, siz ol myna turǵan Ile ózeniniń boıynan Tý kótergenin batyl aıtasyz. Olar úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn búgingi mońǵol degen jurtqa Shyńǵyshandy aparyp ustatyp qor qylyp júrgenin jazdyńyz. Shyńǵyshan tarıhy qazaqtyń tarıhy ekenine jol ashtyńyz. Burynǵy san retki eńbekterińizben de, onan anaý Kúıik pen Móńkeniń kezindegi Karpını men Rýbrýktiń jazbasy arqyly, búgingi Marko Polo týraly jazba arqyly da, Qaraqurymnyń alysta emes, myna turǵan Járkent pen Quljanyń arasynda ejelgi Moǵolstan handyǵynyń jurtynda bolǵanyn naqty qolmen qoıǵandaı etip sıpattadyńyz. Áńgime óte kóp, men ylǵı aıtyp kelemin, siz tarıhqa túren saldyńyz, jańa bir tóńkeris ashtyńyz! Siz sóz joq úlken ǵalymsyz, mynaý teorııalaryńyz dáleldenip jatsa, bolashaq urpaq sizdi «uly ǵalym» dep aıtatyny daýsyz. Zertteýlerińiz birden moıyndala ketpesi anyq, odan beri segiz ǵasyr ótti, úsh ǵasyr boıy otarlanyp, quldandyq. Muz qalyń, siresken seń taýdaı, qaıshylyq qatty. Sóıte tura, siz ozyq oıly adamdarǵa oı saldyńyz, ılandyrdyńyz. Az da bolsa, Maral Ysqaqbaev, Beksultan Nurjekeev, Qabdesh Jumádil, Murat Jurynov sekildi aqynjazýshy aqsaqaldar, memleket qyzmetkeri bolǵan, sońǵy kezde kásipkerlikpen shuǵyldanyp júrgen Qajymurat Úsenov aǵa alǵashqy bolyp qoldap, maqala jazdy, sizdi ǵalymdar Ulttyq Ǵylym akedemııasynyń qurmetti músheligine ótkizdi. Bir qyzyǵy, Qabdesh aǵa Astanadaǵy úlken jınalysta Shyńǵyshandy «Bizdiń túrik, túrik bolǵanda ol qazaq», dep aıtqany úshin, mońǵol jazýshysynyń shabyna ot túsip týlap, sharasyzdyqpen, yzaǵa býlyǵyp jınalysty tastaı qashty. Men sizdiń zertteýlerińizge dán rızamyn. Bul sózdi sizdiń onshaqty kitabyńyzdy oqyǵandyqtan aıtyp otyrmyn. Dúrmekke ilesip, daqpyrtqa jyǵylyp otyrǵamyn joq. «Teńizdiń dámi tamshysynan» dep, mynaý eki nomerde jarııalanǵan maqalańyzdyń ózi kóp shyndyqtyń betin ashypty. Eńbegińizdiń baǵasy altynnan qymbat. Siz, óz ataq-dárejeńizdi búgingi tańda ala almasańyz da, bolashaq urpaq sizdiń dáýir bólgish eńbekter jazǵanyńyzdy moıyndaıdy.

Tileýberdi Ábenaıuly:

– Men ár jyldyń basym kóp ýaqytynda ózimdi eńbegi esh, tuzy sor bolǵan kereksiz adamdaı sezinemin. О́ıtkeni meniń ashqan aqıqatym eshkimge qajet bolmaı, izdeýsiz, suraýsyz qalatyn shaqtarym kóp bolady. Qatty qulazımyn. Sondaı kúı keship júrgenimde anaý Beksultan aǵa, Maral aǵa, odan, siz izdeısizder, baǵalaısyzdar. Qajymurat Úsenov aǵa eńbegimdi baǵalap, qatty qoldaýshylyq tanytyp, ekonomıkalyq jaqtan meniń tirshilik kózime aınalǵan kezderi kóp. Áıtpese, «Jaıaýdyń shańy shyqpas, jalǵyzdyń úni shyqpas» degen maqaldy siz jaqsy bilesiz. Osyndaı jaǵdaılardan keıin baryp boıyma jan kirip, rýhym serpile bastaıdy. Úmitim oıanyp, qolyma qaıtadan qalamymdy alamyn. Keıbireýler «Shyńǵyshan qazaq bolǵanda, ne ózgere qoıady?» dep mazaqtaıdy. Ol bizdiń túriktik rýhymyz, erlik dastanymyz, qaıta tirilýdiń kózi bolar edi. Ertedegi Hun, Sah, Úısin, Qypshaq zamandarynyń zańdy jalǵasy retinde Shyńǵyshan dáýiri jymdasyp jatyr. Baıqaısyz ba, jáı jatqan, túk qatysy joq mońǵol eli Shyńǵyshannyń at-ataǵynan nan jep otyr, kúlli dúnıe olarǵa nazar aýdarady. Sizdiń sózińiz maǵan rýhanı qýat berip jatyr, sizge Alla zor qýat bersin! Siz uzaq ýaqyt ustaz bolǵan, qoǵamdyq jáne jaratylystyq ǵylymdardan habaryńyz bar adamsyz. Osydan on bes jyl buryn meni eshkim bilmeıtin kezde, siz alǵashqylardyń bireýi bolyp qoldap, maqalamdy gazetke shyǵardyńyz. Sodan beri, toqtaýsyz aıtyp kelesiz, kóńil bólýdi bir sát toqtatqan joqsyz, «Shańyraqtaǵy» sýyq kvartırama da kelip bas suqqansyz. Sizben ár joly sóılesken saıyn maǵan qanat bitedi. Men jazǵanda aıta almaı qalǵan, jete almaı qalǵan jerlerime sizdiń sózińizden shabyt alyp, oı týady da shımaıymdy jalǵastyramyn, tolyqtyramyn. Siz aıtqandaı, mynaý Marko Polony taǵy da kishkene qaýzaı tússem bolatyndaı... Jazǵandarym ǵalamtorǵa, saıt-portaldarǵa shyqpaǵan soń, keıde toqyrap, sýyp qalamyn. Siz qysqa ýaqyttyń ishinde maqalany oqyp, qorytyp, maǵan oı-pikir qosyp jatyrsyz. Osy ystyq yqlasyńyzdyń ózine rıza bolyp otyrmyn. Bul Marko Polo jónindegi «kitapta» til, tarıh, geografııa, matematıka, bári aralasyp jatyr. Onyń bireýin bilsek, bireýin túsinbeı qalamyz, sizdiń aıtqandaryńyzdan talaı nársege kóńilim oıanady. Alla meniń isimdi anaý úlken aǵalar arqyly, sizder arqyly sebep etip qoldap tur. Osy bastaǵan jumystarymyzdy el bolyp jappaı qoldaıtyn sana paıda bolyp, ásirese, ósip kele jatqan jas ǵalymdar ilip alyp ketkende, tipti keremet bolar edi. Eńbegimizdiń janatyn kezi bolǵaı! О́z shyǵarmashylyǵyńyzǵa da tabys, sáttilik tileımin! Eldiń tynyshtyǵynda, táýelsizdiktiń aıasynda alańsyz jumyspen aınalysatyn kúnder týsyn dep tileımin! Úmittiń jaryǵynda uzaq ómir súrýdi jazsyn! Alladan kóp qaıtara ıgilik tileımin!

Dáýletbek Baıtursynuly:

– Tileýberdi dos, mynaý Táýelsiz Otanǵa aman-esen jetip, basqa esh nársege moıyn buryp, pándaýı tirlikke nazar aýdarmaı, biryńǵaı Shyńǵyshandy zertteýdi jalǵastyryp jatyrsyz. Nemese túrkilik rýhty izdep kelesiz. Qazaqtyń táýelsizdigine rýhanı demeýshi bolyp, Shyńǵyshannyń derjaýalyq aıbatyn, álemdi birlikke keltirgen aqyl-parasatyn áıgilep júrsiz, «Shyńǵyshan tarıhy – Qazaq tarıhy» degen ustanymnan aınymadyńyz. Kerek dese, esh jerde jumys istep júrgen joqsyz, otbasyńyzǵa kirip jatqan kiris kózi de shamaly. Shynyn aıtqanda, jubaıyńyzdyń zeınet aqysynan ózge dáneńe joq. Ǵylymǵa ózin arnaǵan jankeshti sizdeı-aq bolar. Qudaı sizdi qoldap, osy egemen elińizde erkin shyǵarmashylyqpen aınalystyńyz, qazir baspanaly bolyp, jazýmen aınalysyp otyrsyz. Mine, osynyń ózinen Alla sizdi qoldap otyrǵanyn anyq kórýge bolady. Ýaqyttyń, densaýlyqtyń barynda úlgergenińizshe zerttep, jaza berińiz! Alla sizge uzaq ómir bersin!

Tileýberdi Ábenaıuly:

– Osy kezge deıin memlekettik mekemelerde uzaq jyldar qyzmet etken, sońǵy kezderde kásipkerlikpen shuǵyldanyp júrgen qaıyrymdy, halqyna qatqysyz jumys atqaryp júrgen Qajymurat Qanytbaıuly Úsenov aǵany erekshelep aıtýǵa bolar edi. Ol kisi jalǵyz maǵan ǵana emes, kóptegen ıgi bastamalar men úlken jobalardy qarjylandyryp júr. Kedeı-kembaǵal, ǵarip-miskinderge kóp járedemdesti, olardyń oqýdaǵy balalaryna stıpendııa taǵaıyndap, alańsyz bilim alýyna qolqabys etti. Úshtóbe Halpe aýylyndaǵy musylman jamaǵaty úshin meshit salyp berdi. Ataqty ánshi Kúlásh Báıseıitova apamyzdyń júz jyldyq mereıtoıyn ózi atqaryp ótkizip berdi. Kompozıtor Shámil Ábiltaev aǵamyzdyń ónerine qurmet etip, ol kisige de kóp kómek etti. О́zi de bir Alla degen keń peıil jomart jan, sájdege mańdaıyn tıgizip, qulshylyq ǵıbadatyn da jasap júrgen izgi joldaǵy adam. Keıde «jemisi kóp aǵashqa balalar tas laqtyratynyn» bilesiz, sol jaǵynan sózge ilinip júretini de bar. Ol kisige Alla ózi jar bolsyn dep tileımin! Meniń tarıhpen aınalysyp, «Shyńǵyshan tarıhy – Qazaq tarıhy» degen úlken taqyrypty qaýzap kele jatqanyma, osy elge kelgenim boıynsha 20 jyl boldy. Alaıda memlekettik oryndardardan eshbir kómek alǵan emespin. Dese de, osy eldiń azamaty Qajymurat myrzanyń járdemin memlekettiń kóńil bólýinen bóle qaramaımyn. Ol kisiniń qarjylaı qoldaýy men rýhanı demeýiniń nátıjesinde kóp jumys bitti. Ondaǵan kitaptarym shyqty, baspanaly boldym. Odan ózge de baýyrlarymyzdyń ózindik úlesi bar ekenin de aıtqym keledi. О́ıtkeni, memleket degende osyndaı adamdardan quralady. «Jetisý» gazetiniń bas redaktory Ámire Árin aǵamyz da úzdiksiz aqparattyq qoldaýshylyq tanytyp jatyr. «Shyńǵyshan» jýrnalynyń, «Qazaq ádebıeti» gazetiniń, «Jetisý» telearnasy ujymyna alǵys aıtamyn. Bir olqy soǵyp turǵany, siz ben bizdiń qurdastarymyz, onan tómengi artymyzdan erip kele jatqan ini-qaryndastarymyzdan qozǵalys az bolyp tur. Álde Shyńǵyshan taqyryby jastarǵa qyzyq emes pe, ózimizdiń ótkenimizge úńilgimiz kelmeı me?!. Jas tarıhshylar men jas jýrnalıster jaǵy salǵyrt bolyp tur. Men Shyńǵyshannyń shyǵý tegi, týǵan ortasy, sóılegen tili, ustanǵan dini jaǵynan zerttep «Tórt dálel» degen kitap jazǵanymdy bilesiz, ony ózińiz oqydyńyz. Eger baýyrlarymyz osy nárselerge kóńil bólgende, kóp nársege kóz jetkizer edi.

Dáýletbek Baıtursynuly:

– Shyn kóńilińizben aıtqan áńgimeńizge rahmet!

16-qyrkúıek, 2020 j.