Qyzaı ananyń qysqasha tarıhy

Kirispe

Qyzaılar óz shejiresin únemi Úısinmen baılanystyryp shertedi. Sondyqtan, Qyzaıdyń alys qalǵan tarıhyn izdeý úshin qıyr shyǵystaǵy Qıdandardyń emes, Jetisýdiń, Táńirtaýdyń aınalasyndaǵy baıyrǵy elderdiń tarıhyn aqtarý kerek. Qytaı tarıhy Úısinniń yqpalynda bolǵan elderdiń olardyń kıim-keshek mádenıeti men turmys saltyn jaqsy qabyldaǵanyn ártúrli taıpalar taraýynda jazady. Qyzaı eli ózi ishinde kıetin Qyzaı qalpaq dep atalatyn qalpaq túriniń Sary-Úısin qyzy Qyzaı ananyń qolymen, óz tórkininiń qalpaǵyna uqsatyp tigip, elge túgel jalpylastyrǵanyn aıtady. Alban qalpaq, Shapyrashty qalpaqtar da týra osy qalpaqqa uqsaıdy. Mundaı qalpaq túrleri eń alǵash Úısinderden taraǵan. Osyǵan pishini jaqyn qalpaq túrlerin Oırattar da kıgen, Sary Uıǵyrlar da, Lopylyqtar da, Qyrǵyzdar da kıip júr. Qyzaıdyń tarıhy Naıman handyǵynyń kezeńinen myń jyldan astam ýaqyt alda tur.

Tarıhtyń shabyttanýy

Ileniń eń basty úsh salasy - Qas, Kúnes, Tekes ózenderi «Úshbýryl» dep atalady. Kúnes ózeniniń atyna baılanysty Kúnes atalǵan aýdanda Zekti óńiri, Shaqpy sýy degen jerleri bar. Osy Zekti - Qyzaılardyń eń alǵashqy jáne sońǵy tarıhı astanasy turǵan jer. Qyzaıdyń Derbis rýynan Sháýke atasy taraıdy. Búgingi Ileniń Qas-Kúnesi, Baıynǵolın oblysynyń Hyjıń(Juldyz) saharasyn mekendegen Gýsy (Gýys. Qas pen Qyzaı ataýynyń tórkini) degen eski memleket kóne Qyzaıdyń qytaısha tańbalanýy bolsa, olardyń astanasynyń Turpannan soltústik-batysqa qaraı júrgen jerde kezdesedi deıtin Jıaohe deıtin qalasy osy Derbistegi Sháýkeniń atynda saqtalǵan. Zekti ataýyn da osydan qalyptasty deýge bolady. Bul ataý Shaǵyr, Sháýke ataýlarymen bir mánde bolyp, rýdyń Shaq, ıaǵnı Saq tekti ekenin kórsetedi. Olardyń batysynda Úısinder turdy, ońtústiginde Kenjeler turdy. Han ımperııasy bul aýmaqtarǵa aýyz salýǵa deıin olar Ǵundardyń kózi men qulaǵy boldy. Osydan 2113 jyl buryn, Qytaılar Sháýke qalasyn(Shaǵyrdy) qorshaýǵa alyp shabýyldady. Osy alasapyran kezeńderde,  2092 jyl buryn bul elge áke ósıetimen Begy(qytaısha Vgúı, Begimbet) bı bolyp taǵaıyndalady. Begy bı ataýynyń Begimbet bolyp aıtylýynyń sebebi ıslam dini kúsheıgen keıingi ǵasyrlarda qojalar shejirege aralasyp, bı sózderin bet, mat, bat dep Muhammet ataýyna jaqyndatqanynan. Ǵun shabýyly kezinde Begy bı (Begimbet) Úısinge ketedi de, eldiń jartysy Qarashárige qaraı Kenjelerdiń jerine aýyp, olarǵa Jeńis(qytaısha Júnsý) bı bolady. Keıin Jeńistiń ornyna uly Veıbıda(Bı-Baıtiles) bı boldy. Budan 2086 jyl buryn aýǵan elge Dýmo(Temgen. Bı-Temgen ataýy Itemgen delingen bolar) bı bolyp, ol tıimsiz jaǵdaılarǵa baılanysty elin Boǵda taýynyń teriskeıine qaraı kóshiredi. Osydan 2072 jyl buryn, Qytaı ulyqtary Sháýkege(Jıaoheǵa) barǵanda bul jurtta qalǵan elde 6 myń adam bolǵanyn, onyń 1800-i ásker ekenin, astanasy Sháýke(Jıaohe) ekenin jazady. Al, Boǵdanyń teriskeıine asqan elde 4 myń adam baryn, onyń 1800-i soǵysqa jaramdy ekenin, astanasynyń Toǵaı (Týgý) ekenin jazady. Toǵaıdy astana etken ákeli-balaly Jeńis, Itemgender bastaǵan eldiń bul qalasyn qazirgi Qyzaı shejiresindegi Itemgennen týatyn Taǵaı dep, al qalanyń ornyn Qutybı aýdanyndaǵy Torǵaıty qalashyǵy turǵan jer deı alamyz. Buǵan qaraǵanda óz jurtynda qalǵan el - Derbister men Begimbetter. Sháýke(Shaǵyr, Zekti) qalasy turǵyndarynyń Derbis shejiresinde osy atymen júrgenine qarap, Begy bı(Begimbet) Úısinge ketkende bılik Derbisterge qaraı aýnaǵanyn bile alamyz. Qutybı tóńirenine asqan el Jeńister(Itemgen) men Meńister. Olardyń eli Dýveı(Tybı) dep ataldy. Iаǵnı, bul ataý Qutybı ataýynda bar. Qutybıda Qara-Tóbe Qazaq aýyly bar. Eski ýaqytta Tóbe qalasy bolǵan bolsa kerek. Qala sózi eskide gora, kúre, horo ataýlarymen ornyn tapqan. Olar óz elderin Qutty-Bolat babanyń atymen ataǵan syńaıly. Al, jurtta qalǵan eldiń sol kezdegi syrtqy ataýy qytaısha Hoýshyń delindi. Bul ataý jurtta otyrǵan Derbisterdiń shejiresinde Qoshan ataýy bolyp kirgen. 1- ǵasyrda jurttaǵy Begimbet-Derbisterdiń sany sol 4 myń adam, 2 myńy qarý ustaı alatyn kúıinde turdy da, al Qutybı jaǵyndaǵy Jeńis(Itemgen)-Meńister usaq elderdi shaýyp ózine qosyp alyp, olardyń sany 15 myń adamǵa, áskeri 3 jarym myńǵa jetti. 10- jyly elge Qurman(Hýlan) qoja bolsa, 72 jyly elge Aıt(Andy) qoja boldy. 96-jyly Qutybıdaǵy el Kúneste qalǵan eldi jeńdi. Qytaılar áskerin jeńgen jaqqa qaraı baǵyttady. 97 jyly elge Nuńsı(Meńis) bı bolyp, bılik alǵash ret Itemgenderden Meńisterdiń qolyna ótti. 120-jyly Qutybıdaǵylary ózderin baqylaýda ustap otyrǵan Ǵun ulyqtaryn qýyp jiberdi. 125-jylǵy Qytaımen soǵysta Nuńsıdyń(Meńistiń) urpaǵy Júnjıý bı(Esenǵul) ólgendikten, onyń ornyna eldiń bıi bolyp 126-jyly Meńistiń taǵy bir urpaǵy urpaǵy Jıatyný(Hıatyný, Qutymbet) Qytaı úkimeti jaǵynan taǵaıyndaldy. Olardy 5-ǵasyrdyń sońynda Albandar men Ramadandardyń ortaq ata-babalary qurǵan Árýan qaǵanaty basyp aldy. Qutym bıden soń ornyna uly Eldaı(qytaısha Alýodýo) bı bolady. Eldaı eki ret bı bolǵan, ol eski Qyzaı eliniń 5-ǵasyrdyń sońyna qaraı ómir súrgen eń sońǵy bıi. Qyzaıdyń sol tarıhta aıtylatyn Gýs(Gýshy) degen ataýy Kýcha beginiń Úısin bıiniń úlken qyzy Dúzaı anany alyp, jergilikti Saqtarǵa bek bolyp Gýshy elin qurǵanynan kelgen. Qyzaı eliniń qurýshysy - Kýchabek. Dúzaı ananyń Qyzaı atanýy kúıeýi qurǵan memlekettiń atyna baılansty el anasy retinde ardaqtalyp memlekettiń atymen atalyp ketken. Taıpanyń tól ataýy Shaq(Saq) bolǵan. Shaǵyr ataýy sodan shyqqan. Shaǵyrdan eki rý órbıdi. Al, Qojabek(Qoıshy aǵa) degen ońtústikten kelgen adamnan eki rýymyz tarady degen Qyzaı shejiresinde Qojabek dep aıtylatyn adam  - Kýcha begi. Gýshy(Qyzaı, Gýsy, Gýz) memleketiniń ońtústiginde Kýcha eli bolǵan, ıaǵnı qazirgi Kúshar. Kýcha tekti eki rýdyń alasapyranda kóshpeı qalyp qoıýynyń sebebi de osydan. Shaǵyrdyń, ıaǵnı Shaq(Saq) taıpasynyń tarıhy Oshaqtymen, Sýanmen, Shanyshqylynyń keıbir bólegimen tamyrlas. О́ıtkeni, ejelgi Gýys adamynyń súıeginen anyqtalǵan genetıkalyq tekserý qorytyndysy Oshaqtymen, Sýanmen birdeı nátıje bergen. О́ńi Kavkazdyq óń men Monǵoloıdtyq óńniń aralasýynan kelip shyqqan eken. Oshaqtynyń, Sýannyń(Sýang, Sýaǵ) ataýy da sol Saq, Soǵdy ataýynan keledi. Ekeýi de oshaqtyń eki túrli pishinin tańba etedi. Oshaqtynyń ishindegi 4 úlken rýdyń biri - Atalyq. Kemerovtaǵy Shor halqy Qyzaımen bir týǵan Qutymnan taraıtyn Sherý rýynan. Shordyń ishindegi Qyzaılar osy Qyzaıdan soǵys yqpalymen bólinip qalǵan toptar. Shorlardyń ishinde Qyzaı, Sherý-Qyzaı(Shor-Qyzaı), Aq Sherý(Aq Shor), Qara Sherý(Qara Shor), Sary Sherý(Sary Shor) rýlary bar. Kemerovtaǵy Qyzaı-Sherýlerdiń genetıkalyq tekserýi boıynsha olardyń jarymynan astamy Oshaqty, Sýandarmen, ıaǵnı baıyrǵy Saqtarmen uqsas bolǵan. Qyzaı basqa Naıman rýlaryna genetıkalyq jaqtan jaqyn emes. Keremet myqtylary kóp shyǵyp, tarıhta iz qaldyrǵan Itemgenderdiń qazirgi ýaqytta barynsha az bolýynyń sebi olarǵa Qaraǵas tıýinen. Úrimji tóńireginde otyrǵan Qaraǵas degen el olarmen tarıhı-saıası qatynastarda bolǵan. 

Qyzaı ana men Muryn ana týraly tarıhı zertteýimizdi Qamshy saıtynyń kógildir aıdynynan kútińizder.

Bul tarıhqa qatysty maıerıaldardy myna kitaptan tabýǵa bolady:
1. «钦定古今图书集成»
2. «后汉书»
3. «魏书»
4. Alash tarıhı zertteý ortalyǵy, «Naıman(3 tomdyq)»
5. «Qyzaıdyń tór shejiresi»,  Aıtqurman О́rsaryuly

Avtory: Kókbóri Múbarak Qızatuly