Aqtaban shubyryndydaǵy janyn qıǵan júz sarbaz jáne Igilik batyr

Qazaq tarıhynda qazaq halqy umytpaıtyndaı qasiretti tarıhtyń biri "Aqtaban shubyryndy, alqakól sulama" kezeńi. Tarıhshylardyń aıtýynsha, sol kezeńde qazaq halqy ult retinde joıylyp ketýdiń az-aq aldynda qaldy. Tutqıyldan shabýyldaǵan joıqyn jońǵardyń qoly halqymyzdy biraz jyldar boıy ata qonysynan aıyryp, "elim aılap" bostyrdy. О́kinishke qaraı, qazaq tarıhynda Abylaı dáýirindegi es jıyp, qalmaqqa qarsy shapqan dáýirdegi qolbasshy batyrlar jaqsy zerttelse de, odan burynǵy "aqtaban shubyryndy" kezindegi jankeshti batyrlar jetkilikti zerttelmegendeı. 

Maqalamyzdy sol úshin "aqtaban shubyryndy, alqakól sulama" kezeńinde óz jandaryn berip, elin aman alyp qalǵan qazaq batyrlarynyń kóp el bile bermeıtin tarıhı derekterine arnadyq. Bul maqalada shejirelerden, dastandardan qalǵan derekter boıynsha, 70 myń qalmaq qolynyń jolyn tosyp, jan keship shaıqasqan jáne túgeldeı qazaq tapqan júz sarbaz jáne Igilik batyr týraly bolady.

Igilik Bekseıituly mólsheri 1700 jyly, soltústik qazaq dalasynyń Qyzyljar, Qyzaıtaýy atanǵan óńirde dúnıege kelgen. Ol toǵyz tańbaly Naımannyń Mataı butaǵynan órbıtin "alty Begimbet" atanǵan Qyzaı taıpasynyń Begimbet atasynan taraıdy, Begimbetten Bekseıit, Bekseıitten Igilik bolyp jalǵasady. Qyzaıdyń (Qoıshyaǵanyń) shóberesi, ataqty Qudaınazar batyrmen jasy kishi bolsa da, joly teń, bir dəýirde jasaǵan, tize qosa jaýǵa shapqan, qazaqtyń erlik dəýirindegi eli úshin eńirep týǵan erleriniń biri.

Bekseıt babadan Igilik, Saqaý, Soqyr, Tənik atty tórt ul taraıdy. Bul kez Uly dalaǵa birinen soń biri qojalyq etip jatqan kóshpendi dala ımperııalarynyń óris-qonys keńeıtip, Uly qaǵan Shyńǵys hannan qalǵan ulan-baıtaq jerge endi kim əmirin ornatady deıtin saıası múddelerdiń múıizdesken, batyrlar tún qatyp, tús qashqan, jaý qaıdalap etigimen sý keshken aýmaly-tókpeli zaman edi. Batyrdy zamany týdyrady degendeı, Igilik te bala jastan bes qarýǵa tóselgen, jeti ónerge jetilgen, segiz qyrly, bir syrly jigit bolyp ósedi. Bekseıit baba Úlkeni Igilikke qońsy otyrǵan, alys-jaqynǵa dańqy jetken Erasyl (Qabanbaı) batyr shyqqan, "batyr aýyly" sanalatyn, irgeli Qarakereı-məmbet elindegi Kúshikbaımen qalyń berip quda bolyp, quıryq-baýyr asasyp, jol-joralǵy jasasyp, Nurqııa deıtin aqyly kórkine saı ınabatty qyzdy aıttyryp, toıyn jasap, kelin túsirip, otaý kóteredi.

Dəl osy tus, qazaq hany Əz-Təýkeniń qaıtys bolyp, Úsh júzdiń derbestenip, bir-birinen alshaqtaı bastaýy Qazaq handyǵynyń əskerı-saıası qýatyn aıtarlyqtaı əlsiretedi. Onyń ústine, jut jeti aǵaıyndy demekshi, birneshe jylǵa sozylǵan soǵys pen təbıǵı apattar eldiń saǵyn muqatyp, malyn jutatyp, eńsesin basady.

Batys mońǵolııa jerinde irge kótergen jaýynger Oırattar odaǵy, 1635 jyldarǵa kelgende, shyǵys Halqa mońǵuldary men Sın ımperııasynyń soqqysynan batysqa yǵysyp, batys Mońǵolııa, shyǵys Tarbaǵataı, Moǵolstan ıeligindegi shyǵys Jetisý alabynda ekinshi ret əskerı odaq quryp, tarıhta Jońǵar handyǵy delinetin irgeli, kóshpendi, qýatty handyqtyń negizin qalaıdy. Qazaq qısa- dastandarynda Quba qalmaq atanǵan, Qazaq handyǵymen birde tatý, birde qatý bop kelgen, qurym toqymdy, tapal atty osy qalmaqtar, 17 ǵasyrdyń sońy men 18 ǵasyrdyń basynda, ózderiniń ishki qaıshylyqtaryn rettep, túmen-túmen əsker jasaqtap, patyshalyq Reseımen qarym-qatynas ornatyp, ot qarýlar satyp ala bastaıdy, 1715 jyly orystarda tutqynda júrgen Shved sheberi Renatty qolǵa túsirip, zeńbirek quıý tehnıkasyn meńgeredi. Tarıhı məlimetter boıynsha, Jońǵar handyǵynyń bılik tizginin Syban Raptan ustaǵan (1697~1727) 30-jylda, qazaq jerine jeti ret (1698, 1711, 1712, 1714, 1718, 1723, 1725 jyldar) qandy joryq jasap basyp kiripti. Bul soǵystar Eldiń sheti, jeldiń ótinde otyrǵan qazaq rý-taıpalaryn qyrǵynǵa ushyratyp, elden aıyryp, jerden ketiredi. Tarıhı derekterde, Qudaınazar batyr qyzy Gulaımmen birge júz sarbaz 1718 jyly, Qyzyljar asýyndaǵy bir kezekti Jońǵar shabýlyna qarsy soǵysta, úsh kún jaýdyń aldyn tosyp atysyp, sońynda túgel sheıt bolatyny aıtylady. Ol kezde 18-ge tolǵan Igiliktiń osy qyrǵynnyń basy-qasynda bolǵany, elge ıe bop qorǵan bolǵany belgili .

1723 jyly kóktem qaraózek shaqta, el jaılaýǵa kóshýge daıyndalyp jatqan el shetine, Quba qalmaqtyń jeti baǵytqa bólingen 70-myń qoly tutqıyl basyp kiredi. Abdyrap qalǵan el, attandap ər tustan toptasyp, jasanǵan jaýǵa qarsy asyǵys atqa qonady. Osy toptyń shabýylshy shebinde endi ǵana 23-ke shyqqan jas batyr Igilik te bar edi. Jary Nurqııa men endi ǵana eki jasqa tolǵan tuńǵyshy Əbikendi el-jurtyna tabystap, el men jerdi qorǵaý úshin, órtshe sharpyǵan jaý shebine shıryǵa attanady, osydan bes jyl buryn osy Quba qalmaqpen soǵysta opat bolǵan atalas týys aǵasy Qudaınazar batyr men əpkesi Gulaıym syndy sanmyńdaǵan bozdaqtardyń bodaýy úshin, ketken kek, tógilgen qan, eldik namysy, kindik qany tamǵan jer úshin, kektene aqyryp, arýaqtaryn shaqyryp, bir Təńirge sıynyp, "Qaptaǵaılap" jaýǵa shabady. Ol óz tobymen birge, antalaǵan jaýdyń aldyn toryp, tosa-tosqaýyldaı soqqy berip, el men jerdi, ata-mekendi, otandy qorǵaý jolynda erlikpen urys salady. Jasanyp kelgen jaraqty jaýdyń qatty soqqysynan qansyraǵan el es jııa almaı jappaı Syr boıyna aýady. Orta júz ben Uly júz qazaqtarynyń bir bólegi Shyrshyq ózeninen asyp qulasa, bir bóligi Alqakól basyp, Buhara men Samarqanǵa qaraı bosty. Kishi júz qazaqtary Saýran aınalyp, Hıýaǵa qaraı aǵyldy. Ata-meken, kindik qany tamǵan týǵan jerin jaý qolyna tastap, jazdyń aptap ystyǵyna urynǵan el, jat jerde shólden qyrldy. "Əýeli el aýǵanda qyzaı aýǵan, kólinen Itishpestiń qaıyń saýǵan." dep keletin Dosber Saýyryqulynyń qısasyndaǵydaı, qyzaı eli de qasiretti "Aqtaban shubyryndy, alqakól sulama" jyldardyń kýəsindeı bolǵan <<Elim-aı>> zaryn egile aıtyp, aýǵan elmen birge Syr boıyna shubyra kóshti.

Qaptaǵan jaýmen qasha soǵysyp, kózbaılap qoıanbultaqqa salyp, aldyn tosyp ańdysyp andyzdap urys salyp júrgen, ər toptan quralǵan qurama qazaq sarbazdary el-jurtty, qatyn-bala, mal-jandy neshe kúndik jerge jóneltip jibergesin, endi aıanbaı urysqa aralasady. Bul topta mataı Bóribaı batyr bastaǵan naımannyń bir qanaty "Qaptaǵaılap" urys salsa, qyzaı batyrlarynan, Derbis atasynan Bógenbaı bıdiń uly Saǵyndyq batyr, Quttybaı, Qaraǵaı, Jaqabol, Tumanbaı, Tastemir batyrlar, Meńis Qudaınazar batyrdyń uly Esenkeldi batyr, Soltankeldi, Qaramende, Torǵaı, Qońyrbaı, Qýnazar batyrlar, Begimbetten jasy kelip qalsa da jaýdan qaıtyp kórmegen "jaý qabaqty" Jaras batyr, Yrysbaı, Aman batyr, Andas t b batyrlar bir apannyń bórilerindeı birigip, tize qosa jaýǵa qarsy urys salady. Saǵyndyq batyr týraly halyq ańyzdarynda bylaı baıandalady, "bizdiń qyzaı eli jaýkershilik zamanda əbden sansyrapty, toz-tozy shyǵyp, barmaǵan jeri, baspaǵan taýy qalmaı, qaıda barsa da "Qorqyttyń kóri" bolypty. Sonda qyzaıdyń erkókirek batyrlary birin- biri izdep taýyp, qalmaqtan kek alýǵa əreket jasapty..." delinedi. Demek, jaý tıgende asyǵys atqa qonǵan batyrlar, taktıkalyq urystan soń, bir birin izdep taýyp, birge qımyl jasap, jaýǵa soqqy berip otyrǵan. Sol sııaqty, "aqtaban shubyryndy" jyldary, qazaqtyń biri qalmaı bosyp ketti deýge negiz joq, ol týraly bylaı baıandalady, "aqtaban shubyryndy kezinde qazaqtyń bəri birdeı óz mekenin tastap, jalpy bettik qonys aýdaryp ketken joq... Jońǵar feodaldary basyp alǵan jerlerdegi qazaqtar da jaýdyń artqy shebinde kóterilister jasap otyrdy, bul kóterilisterdiń negizgi kúshi feodaldar emes, halyq buqarasy edi, ony uıymdastyrýshylar halyq ishinen shyǵyp, el-jurtyna degen adaldyǵymen, eńiriegen erligimen tanylǵan halyq batyrlary boldy..." (<<Qazaqtyń qysqasha tarıhy>> 423~424 b). Mine, artqy shepte atoı salǵan osy batyrlardyń bel ortasynda Igilik batyr da boldy.

Kúndi túnge jalǵaǵan jyryndy soǵys aptalap, aılap jalǵasyp jatty, sany kóp jaraqty jaý da aıanyp qalmady, kezikti bir qoıan-qoltyq surapyl soǵysta, Igilik batyr jaýdy jaryp kirip, qandy ańsaǵan abadansha qunyǵyp alǵan jas batyrdyń kózine eshteme kórinbeı, jaýynyń basyn almadaı qaǵyp, arystandaı aqyryp, jolbaryssha japyryp aralsqan sətte, kózge erekshe túsken batyrdy baqylap otyrǵan qalmaq qolbasshysy, 20~30 shaqty jasaýylyna buıryq berip, batyrǵa lap qoıady da bólip alyp ketpek bolady. Muny baıqaǵan qart batyr Jaras bastaǵan top kelip aralasady, Jaras batyr jaýyrynnan jaraqat alyp, birneshe sarbaz opat bolady. Osy shaıqasta Igilik batyrǵa tasada turyp kózdep atqan jaý oǵy tıip, aýyr jaralanady, batyrlar Igilikti ortaǵa alyp, shepti buzyp shyǵyp, qosynǵa oralady. Osy alǵan jaraqaty asqynyp, soǵys dalasynda qyrshyn jas mezgilsiz sheıd bolady. Bul kez 1723 jyldyń kúzi edi. Birge júrgen qandykóılek batyrlar men týystary, jas batyrdyń denesin Qyzyljar óńirindegi taspen órip qalaǵan "júz oba", "qyzaı beıti", "Qudaınazar obasy", "qyryq oba" delinetin qyzaı zırarattary men "qyzaı taýy" atanǵan jerlerdiń birine arýlap jerleıdi. Artynda jalǵyz uly Əbikeni qalady, Əbikendi sheshesi Nurqııa "Igiliktiń atyn óshirmeımin" dep, atasy Bekseıittiń ruqsatymen tórkini Qarakereı-məmbet eline aparyp tərbıelep ósiredi. Əbiken at jalyn tartyp azamat bolǵanda, ańyz boıynsha, qyzaıdyń ataqty Qarabıi -- Esirkep bı bir jolǵy Qarakereılermen bolǵan daý-shar saparynda, Nurqııa jeńgesi men Əbikendi keziktirip, elge alyp keledi. Sol Əbikennen 14-ata urpaq tarap, búginde Igilikteı batyr babalarynyń atyn óshirmeı, sany mol, irgeli rý, uıaly bəıterekke aınalyp otyr.

Paıdalanǵan derekter: <<Sasan bı>> Qasymqan Ýatqanuly; <<Igilik shejiresi>> Nurmuqamet Qýanbekuly; <<Qyl baıraqty, qurym toqymdy qalmaqtar kim?>> Jylqybaı Jaǵyparuly

Daıyndaǵan: Qýanysh Armııa