Teńge qaıtkende turaqtaıdy? Bıliktiń aldynda qandaı jol tur?

Ýkraınaǵa basyp kirýine baılanysty Reseıge salynyp jatqan ekonomıkalyq sanksııalardyń saldarynan Reseı rýbliniń qunsyzdanýy teńgege de áser etip, Qazaqstannyń ulttyq valıýtasy sońǵy eki aptada buryn-sońdy bolmaǵan shamada álsiredi. Ulttyq bank 11 naýryzdaǵy dollar baǵamyn 509,8 teńge dep belgiledi. Teńge qunsyzdanýynyń teris áserin azamattar qazirdiń ózinde qymbatshylyq túrinde sezinip  jatyr. Jaǵdaı ońalmasa, onsyz da tabysynyń kóbin azyq-túlikke jumsaıtyn qazaqstandyqtardyń turmysy tipten turalap qalǵaly tur. Valıýta naryǵynda ne bolyp jatyr, úkimet teńgeni qalaı ustap tura alady, tyǵyryqtan shyǵýdyń joly qandaı, osy jáne ózge de suraqtardyń jaýabyn Ryskulov analytics ortalyǵynyń dırektory, qarjyger Jasulan Kýshebaev Qamshy portalyna bergen shaǵyn suhbatta aıtyp berdi.

– Úkimet osy ýaqytqa deıin teńge baǵamy rýbldiń jaǵdaıy men munaı baǵasyna qatty baılanysty ekenin aıtatyn. Eger ekeýi quldyrasa, teńge qunsyzdanady, eger rýbl nyǵaıyp, munaı baǵasy ósse, teńge de nyǵaıady dep túsindiretin. Al qazir rýbl qunsyzdanyp, munaı qymbattap jatyr. Brent markaly munaıdyń barreli 111.97 dollarǵa jetti. Biraq teńge kúnnen kúnge qunsyzdanyp barady? Buny qalaı túsinýge bolady? Teńge baǵamyna dál qazir ne áser etip otyr?

– Qalypty jaǵdaıda, ıaǵnı soǵys bolmaǵanda búgingideı munaı baǵasynyń qymbattaýynan teńge nyǵaıar edi. Alaıda qazir sıtýasııa múlde basqasha. Búginde Reseı ekonomıkasyna sanksııalar kóptep salynýyna baılanysty rýbl álsirep jatyr. Reseı Qazaqstannyń úlken saýda seriktesi bolǵandyqtan, teńge rýbl tuzaǵynda qalyp qoıdy deýge bolady. Iаǵnı teńgeniń qubylýyna tek munaı baǵasy ǵana emes, rýbldiń jaǵdaıy da áser etedi. Bizde sońǵy bes jylda rýbldiń teńgege shaqqandaǵy baǵamy 5 teńgeden túsken joq. Al búgingi ulttyq bank dereginshe, 1 rýbl 4,5 teńge bolyp tur. Rýbldiń qunsyzdanýy teńgeniń rýblge shaqqanda nyǵaıýyna ákelip jatyr. Bul qazirgi jaǵdaıda ekonomıkamyzǵa qaýipti. О́ıtkeni biz Reseımen erkin saýda aımaǵyndamyz, ıaǵnı bir-birimizben kedensiz taýar almasamyz. Sáıkesinshe, rýbl álsirep, teńge nyǵaıar bolsa, bizdiń bıznesmender Reseıden taýar alyp, Qazaqstanǵa sata bastaýy múmkin. Al bul – valıýtamyzdyń Reseı ekonomıkasyna ótip ketýine ákelip soǵady. Saldarynan otandyq bızneske degen suranys tómendeıdi. Sondyqtan úkimet mundaı qadamǵa bara almaı, teńgeni rýbldiń burynǵy baǵamyna sáıkestendirýge tyrysady. Iаǵnı rýbl qunsyzdansa, teńge de qunsyzdanady.

– Sońǵy ýaqytta Qazaqstannyń valıýta saıasatyn Reseı rýbliniń yqpalynan shyǵarý kerektigi týraly jıi aıtylyp jatyr. Bul teorııalyq turǵyda múmkin be? Ol úshin ne isteý kerek?

– Teńgeni rýbl yqpalynan shyǵarý búgingi jaǵdaıda óte aýyr. О́ıtkeni biz bir erkin saýda aımaǵyndamyz. Reseı rýbliniń yqpalynan shyǵý úshin aldymen Qazaqstan Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqtan shyǵýy kerek. Ol saıası erik-jigerdi qajet etedi. Bizdiń bılik oǵan bara ala ma, joq pa ol jaǵyn ýaqyt kórseter. Eger odaqtan shyqsaq, sonda bizdiń bıznesmender Reseıden taýar satyp alǵanda kedendik, basqa da salyqtarmen valıýta baǵandary arasyndaǵy kishkene ózgerister otandyq óndiriske asa áser etpeıdi. Reseımen saýda qatynasynda ózimizdiń proteksıonıstik ekonomıkalyq saıasatqa kóshý kerek dep oılaımyn. Bul – teńgeniń jaǵdaıyn jaqsartyp qana qoımaı, ózimizdiń kásipkerlerge de úlken qoldaý bolady.

– Sonda teńgeni nyǵaıtýdyń, ekonomıkany kúsheıtýdiń Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq quramynan shyqpaı jasaýǵa bolatyndaı amaly joq pa?

– EAEO-dan shyqpastan jaǵdaıdy retteý sharalarynyń áseri qysqa merzimdi ǵana bolýy múmkin. Intervensııa jasaý arqyly, shekteýler qoıý, depozıtten aqsha alýda teńgelik syıaqyny arttyrý arqyly halyqty teńge ustaýǵa yntalandyrýǵa, teńgege degen suranysty joǵarylatýǵa bolady. Biraq munyń tıimdiligi ýaqytsha ǵana. Eger Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqta qala beretin bolsaq, ulttyq bank pen úkimet sıtýasııadan shyǵýdyń basqa, uzaqmerzimdi joldaryn qarastyrýy kerek.

– Sizdińshe Qazaqstannyń múmkindigimen ári búgingi sıtýasııany eskerip, qandaı uzaqmerzimdi jobalardy júzege asyrýǵa bolady?

– Onda óndiristi kúsheıtý kerek. О́ndiris myqty bolmaı, myqty ekonomıka qurý, ulttyq valıýtany kúsheıtý múmkin emes. Teńgege degen suranysty ulttyq óndiris týdyrady. Sondyqtan tamaq, jeńil, hımııa ónerkásibi sııaqty Qazaqstannyń qolynan keletin óndiristerdi ashý kerek. Budan bólek Reseı naryǵynan ketip jatqan sheteldik kompanııalardy óziıizge tartýǵa múmkindik týyp tur. Árbir krızıste jaqsy jaqqa qaraı paıdalanýǵa bolatyndaı múmkindikter bar. Reseıden ketken ınvestorlar úshin Orta Azııa naryǵy tartymdy bolatyny túsinikti. О́ıtkeni olarǵa bul jaq tanys, jumys istep kórgen, onyń ústine Orta Azııa da úlken naryq. Sondyqtan qazir Reseıden ketip jatqan ınvestorlardy Qazaqstanǵa tartyp, memleket tarapynan qoldap, Qazaqstanda bıznesin júrgizýge jaqsy jaǵdaı jasaýǵa nazar aýdarǵan jón. Bul – qysqa ýaqytta tıimdiligin kórsetpeıdi, biraq aldaǵy ýaqytta biz Orta Azııadaǵy ekonomıkalyq habqa aınalýymyz múmkin. Ol kezde ulttyq valıýta úshin alańdaıtyndaı sebep bolmaıdy. Osy arqyly biz ózimizde shyqqan taýarlardy Reseıge sata alamyz. Bizde Reseımen logıstıka jaqsy jolǵa qoıylǵan. Biraq AQSh pen Ulybrıtanııa saıasatkerleri Reseıdi tolyqtaı tunshyqtyrý úshin onyń kórshilerine de sanksııa salý týraly aıtyp jatyr. Bul qanshalyqty júzege asatynyn ýaqyt kórsetedi. Osy múmkindikti paıdalanamyz dep biz de sanksııaǵa ilinip ketýimiz ǵajap emes. Ol aldaǵy jaǵdaılar aıqyndala túskende, belgili bolady.