Garvardtaǵy qazaq ǵalymy: Qazaqstan Ulttyq ǵylymı keńesi qazaq tarıhy týraly ǵylymı jobamdy keri qaıtardy

Tarıhshy, kartograf, Germanııanyń Gýmbold qory stıpendııasynyń ıegeri, qazirgi tańda Garvard ýnıversıteti Herbenk zertteý ortalyǵynyń zertteýshisi, professor Nurlan Kenjeahmettyń aıtýynsha, ǵalymnyń qazaq tarıhyna qatysty mańyzdy ǵylymı jobasy Qazaqstannyń Bilim jáne ǵylym mınıstrligi tarapynan toıtarylǵan. Al sol jobasy úshin Garvard ýnıversıteti kartografty jumysqa shaqyrǵan.

– 2007 jyly Japonııanyń Kıoto qalasyndaǵy Adamzat jáne tabıǵattaný ınstıtýtynda tarıhı zertteý jumystarymen aınalystym. Japondar Batys Túrik qaǵanatynyń astanasy Sýıab qalasy týraly eńbegimdi joǵary baǵalap, japonshaǵa aýdardy,–degen tarıhshy 2008 jyldan bastap, R. B Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynda jáne L.N Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ýnıversıtetinde úsh jyl eńbek etken.

2011 jyly Germanııanyń Gýmbold qory zertteý stıpendııasyn jeńip alyp, Bonn ýnıversıtetiniń Shyǵystaný ınstıtýtynda Ortalyq Azııanyń tarıhı kartalaryn zertteýmen aınalysty.

Bıyl aqpan aıynan bastap Garvard ýnıversıteti Herbenk zertteý ortalyǵynyń shaqyrýymen tarıhı zertteýlermen aınalysyp jatqan kartograf "Meniń jobamnyń maqsaty 17-19 ǵasyrlardaǵy eýropalyq, orys jáne qytaı ımperııalyq kartalyndaǵy Qazaq handyǵyna qatysty málimetterdi zertteý, sondaı-aq muraǵattyq, tarıhı, etımologııalyq jáne salystyrmaly tildik tásilderdi qoldana otyryp, eýropalyq jáne shyǵys geograftary syzǵan kartalardaǵy málimetterdiń syryn ashý, tarıhı kartalardaǵy, geografııalyq sózdikterdegi Ortalyq Azııa, Batys Sibir jáne Qazaq dalasyndaǵy jer ataýlaryn zertteý" deıdi. 

Garvard ýnıversıteti kitaphanasynda saqtalǵan muraǵat kóleminiń álemde eń úlken ekenin aıtqan professor sol muraǵattar arqyly zertteý jasaýǵa tolyq múmkindik alǵanyn jetkizdi. Onyń sózinshe, AQSh-tyń ózinde Ortalyq Azııaǵa qatysty 13 myńnan astam tarıhı karta bar.

– Germanııaǵa barǵan soń, tarıhı kartalardy jınaýǵa mol múmkindik aldym. Taıvanǵa, Japonııaǵa, Fransııaǵa arnaýly baryp, muraǵattardan Qazaqstanǵa qatysty kartalardy jınadym, – deıdi kartograf. 

Professor 2016-2018 jyldarda Nazarbaev ýnıversıtetiniń Áleýmettik jáne gýmanıtarlyq mektebinde ǵalym retinde jumys istegenin tilge tıek etti. Tarıhshy sol jyldary "17-19 ǵasyrlardaǵy Qazaq handyǵyna jáne onyń kórshiles aımaqtaryna qatysty Eýropa-Qytaı ımperııalyq kartalary men geografııalyq sózdikteri" degen taqyrypta Nazarbaev ýnıversıtetiniń atynan  Qazaqstan Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń 2018-2020 jylǵa arnalǵan 3 jyldyq konkýrsqa qatysqanyn aıtady. "Ulttyq ǵylym keńesi jobamdy maquldaǵan joq. Sebebin túsinbedim. Biraq zertteýimdi jalǵastyra berdim" deıdi ǵalym. 

– Meniń ótpeı qalǵan jobamda Qazaq handyǵynyń aýmaǵy men umytylǵan jer attary týraly tyń derekter bar. Tek qazaq jeri, qazaq tarıhy týraly derekter ǵana emes, sol tustaǵy Osman ımperııasy, Noǵaı ordasy, Qazan tatarlary, Bashqurt jeri, Aral ózbekteri, Hıva, Buhara handyǵy, Aýǵan jeri, Qyrǵyz taıpalary, Qyzylbastar ( Persııa) týraly qazirge deıin ǵylymǵa belgisiz tarıhı málimettermen qamdaýshy edi, – dep atap ótti ol.

Jýrnalıstiń "Qytaılar Balqashtyń ońtústigi bizdiki deıdi. Bul qanshalyqty negizi bar áńgime?" degen saýalyna tarıhshy "Meniń mınıstrlik jaǵynan toıtarylyp, keri qaıtarylǵan jobam sony pármendi túrde joqqa shyǵaratyn joba bolatyn" deıdi. 

Ǵalym sonymen qatar Eýropa kartalarynda Qazaq handyǵy Qazaqııa dep, al, turǵyndary "qyrǵyzdar" dep te atalǵanyn jetkizdi. 

17-19 ǵasyrlardaǵy eýropalyq kartalarda kezigetin qazaq jerindegi Tatarııa nemese tatar degen etnos tikeleı qazaqtarman qatysty ekenin aıtqan tarıhshy "Eýropa kartalarynda olardy Qazaq Tatarlary deýden syrt Derbes Tatarııa dep te atady. Qazaqqa tán qyz qýý salt-dástúri eýropalyq kartalarda tatarlardyń salt-dástúri dep túsindirildi" deıdi.

– Dúnıejúzi ǵalymdary ımperııa ataýyn keıde Ámir Temir memleketine, tipti, keıde Shaıbanı memleketine de qoldanady. О́ıtkeni eki memlekette de ımperııanyń belgileri boldy. Al qazaq handyǵyna ımperııa ataýyn qoldanǵan ǵalymdy keziktirmedim. Is júzinde, Qasym han tusyndaǵy Qazaq handyǵyn ımperııa dep ataýǵa ábden bolady. О́ıtkeni Qasym han ımperııa ataýynyń sharttaryn túgel oryndady. Ol Joshy hannan keıingi Joshy áýletinen shyqqan eń myqty han boldy, – deıdi tarıhshy. 

Materıal Garvardtaǵy Ortalyq Azııa stýdentter qaýymdastyǵy saıtyndaǵy (Garvard CASA) jáne AzııaEýropa aqparattyq saraptamalyq jýrnalyndaǵy aqparattar negizinde ázirlendi.