ShETELDIKTERGE О́TKEN JERLER QAITARYLǴAN JOQ, OLARǴA JER ÁLI SATYLYP TA JATYR

«Alash joly» jalpyhalyqtyq qozǵalysy qurylyp, «Jerimizdi satpaımyz, tilimizdi saqtaımyz!» uranymen beıbit sherý uıymdastyrý týraly bastamanyń kóterilgenine búgin dál bir jyl toldy.

Sol bir jyl ishinde neden uttyq, neden utyldyq, tapqanymyz qaısy, joǵaltqanymyz qansha? Sál oı eleginen ótkizip kóreıik.

Jerdi qorǵaýǵa, saqtaýǵa degen eldiń ynta-yqylasy men ashý-yzasynyń nátıjesinde  memleket menshigindegi 1,7 mln. gektar aýylsharýashylyq jeri aýksıon arqyly satylmaı qaldy. Bılik arnaıy komıssııa quryp, Prezıdent moratorıı jarııalap, Jer kodeksin halyq qalaýyn eskere otyryp ózgertemiz dep ýáde berdi. Bul árıne, aıtarlyqtaı jeńis boldy.

Prezıdenttiń bastamasymen Konstıtýsııaǵa ózgerister engizilip, onyń ishinde 26- baptaǵy Qazaqstan azamattary múlikke ıe bolatyn bapty «árkim» dep ózgertkisi keldi. Biraq, bılik ol oıyna jete alǵan joq. Bul da jetistik.

Halyqtyń, adamdardyń sanasy oıanyp, qoǵamda edáýir silkinister baıqaldy. Eń bastysy halyq óziniń kúsh ekenin, birikse, toptassa bılikke aıtqanyn istete alatynyna kóz jetkizdi.

Bir jyldyń  ishinde qol jetken tabystar dep osylardy aıtýǵa bolady.

Endi neden utyldyq, nege qol jetkize almadyq degenge toqtalaıyq.

Sońǵy 15-20 jyldyń ishinde Qazaqstannyń myńdaǵan gektar shuraıly aýylsharýashylyq jerleriniń sheteldikterdiń ıeligine, jer paıdalaný quqyǵyna, tipti jeke menshigine de ótip ketkenine kóz jetkizdik.

Onyń ishinde naqty anyqtalǵanyn aıtsaq, Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy bir Úrjar aýdanynda «Bátýa» seriktestigi 91432,5 gektar jerdi «Ýeız grýp» atty qytaı kompanııasymen birlesip alyp alǵan.

ShQO Besqaraǵaı aýdanynda OOO "Altaı Sınszı mejdýnarodnaıa torgovaıa kompanııa" seriktestigi men  OOO "Ilýn podsolnechnık kompanııa v gorode Daan" seriktestigi birlesip qurǵan «long Hin» seriktestigi 14754 gektar jer alǵan.

Aqmola oblysynda jalǵyz quryltaıshysy retinde germanııa azamaty Robert Shýmaher tirkelgen  «Aq qulyn» seriktestigi 34 155 gektar jerdi jeke menshigine satyp alǵan.

Budan bólek tize bersek qazaq jerine aýyz salǵan jat jurttyqtardyń qarasy az emes eken.

Sonyń ishinde, bir jyl boıy barmaǵan jer, baspaǵan taý qalmaı, Bas prokýratýra, Aýylsharýashylyq mınıstrligi, taǵy tolyp jatqan memlekettik organdardyń tabaldyryǵyn tozdyryp júrip, Úrjardaǵy «Bátýa» seriktestigine ótip ketken 91432,5 gektar jerdiń 87 myń gektaryn ǵana memleketke qaıtarýǵa qol jetkizdik. Qansha talaptansaq ta 7 250 gektar jerdi qaıtarý áli múmkin bolmaı otyr.  

Al basqa  «long Hin» seriktestiginiń 14754 gektar jeriniń, «Aq qulyn» seriktestiginiń 34 155 gektar jeriniń taǵdyry áli belgisiz.

Onyń syrtynda qanshama jer bankter arqyly, «Qazagro» kompanııasy arqyly satylyp jatyr deseńizshi.

Prezıdent moratorıı jarııalady ǵoı deısiz be? Iıa, Prezıdent moratorıı jarııalap, bes jylǵa memleket ıeligindegi jerlerdi satýǵa toqtaý salǵany ras. Biraq, jyldar boıy myńdaǵan, mıllıondaǵan gektar jerler túrli jeke jáne zańdy tulǵalarǵa jalǵa nemese jeke menshikke berilgen. Moratorııdyń ol berilip qoıǵan, satylyp qoıǵan jerlerge qatysy joq.

Al jańaǵy myńdaǵan, mıllıondaǵan gektar jerlerge ıe bolyp alǵandar qalaýynsha satyp ta, jalǵa berip te jatyr. Oǵan esh tosqaýyl joq.

Jurtshylyqqa túsinikti bolýy úshin jerdiń moratorııǵa da, basqaǵa da qaramaı satylyp, sheteldikterdiń qolyna ótip ketip jatqanynyń sebebine, oǵan jol berip otyrǵan zań normalaryna  toqtalǵan jón bolar dep oılaımyn.

Birinshiden, Qazaqstan Respýblıkasy Jer kodeksiniń 76-babynyń 1-tarmaǵynda  «Kepil berýshige jeke menshik quqyǵymen nemese jer paıdalaný quqyǵymen tıesili jer ýchaskesi kepil máni bolýy múmkin» (Predmetom zaloga mojet byt zemelnyı ýchastok, prınadlejashıı zalogodatelıý na prave chastnoı sobstvennostı ılı prave zemlepolzovanııa).

Sonymen birge atalǵan Kodekste jeke menshik nemese jer paıdalaný quqyǵyndaǵy aýylsharýashylyq jerlerin bankterge kepilge qoıýdyń birneshe tetikteri belgilengen.

Al, «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy bankter jáne bank qyzmeti týraly» zańny» zańnyń 76-babynyń  5-tarmaǵynda «Kepil týraly shartta, sondaı-aq Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamalyq aktilerinde kózdelgen jaǵdaılarda, bank kepildegi múlikti sot tártibinen tys saýda-sattyq (aýksıon) ótkizý arqyly májbúrli túrde sot tártibinen tys derbes ótkizýge quqyly» (V slýchaıah, predýsmotrennyh dogovorom o zaloge, a takje zakonodatelnymı aktamı Respýblıkı Kazahstan, bank vprave samostoıatelno realızovat nahodıasheesıa v zaloge ımýshestvo v prınýdıtelnom vnesýdebnom porıadke pýtem provedenııa torgov (aýksıona) dep naqty belgilengen.

Osy zańdar negizinde aýylsharýashylyq jerleri jyldar boıy ekinshi dárejeli bankterge kepilge qoıylýda. Olardyń ishinde nesıeni qaıtara almaı, jer ýchaskeleriniń bank menshigine ótip ketip jatqan jaǵdaılary jıi kezdesedi. Al ol kepilge qoıylǵan jerler joǵarydaǵy zań normasyna baılanysty erkin satylymǵa shyǵarylyp jatyr.

Tek bir ǵana ATF banktyń saıtynda osy jyly tek Almaty qalasy men Almaty oblysy boıynsha 67 jer ýchaskesi satylymǵa shyǵypty. Al Ulttyq banktiń málimeti boıynsha Qazaqstanda ekinshi deńgeıdegi 33 bank bar eken. Olardyń árqaısysynda qansha jerdiń kepilge qoıylyp, jyldar boıy qanshasynyń satylǵanyn, onyń qanshasyn sheteldikterdiń satyp alǵanyn eshkim bilmeıdi, bilse de aıtpaıdy. Bir bank bir jylda ártúrli kólemdegi 67 jer ýchaskesin satylymǵa shyǵarsa arǵy jaǵyn ózińiz baǵamdaı berińiz.

Ekinshi joly, «Qazagro» ulttyq kompanııasy men onyń enshiles kompanııalary jyl saıyn nesıe alyp, qaıtara almaǵandardyń kepil múlkin saýdaǵa shyǵarady. Ol jerde tek otandyq kompanııalar nemese azamattar alsyn degen talap joq. Kimniń aqshasy bar, sol ala beredi. Solardyń biri «Agrarnaıa kredıtnaıa korporasııa» AQ saıtynda jarııalanǵan kepil múlikterge kóz júgirtseńiz, jalpy satylymǵa shyqqan múliktiń jartysyna jýyǵy aýylsharýashylyq jerleri ekenin baıqaısyz. Onyń ishinde 10 sotydan bastap, 32 myń gektarǵa deıin satylymǵa qoıylǵan jerler bar eken. Ol jerlerdi satyp alǵandardyń ishinde sheteldikterdiń de bolýy ábden múmkin.

Sebebi QR «Zańdy tulǵalardy memlekettik tirkeý jáne fılıaldar men ókildikterdi eseptik tirkeý týraly» zańynyń 6-babynda, «Sheteldik qatysatyn orta jáne iri kásipkerlik sýbektilerine jatatyn zańdy tulǵalardy memlekettik tirkeý orta jáne iri kásipkerlik sýbektilerine jatatyn Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdy tulǵalaryn memlekettik tirkeý úshin belgilengen tártippen júrgiziledi» (Gosýdarstvennaıa regıstrasııa ıýrıdıcheskıh lıs, otnosıashıhsıa k sýbektam srednego ı krýpnogo predprınımatelstva s ınostrannym ýchastıem, proızvodıtsıa v porıadke, ýstanovlennom dlıa gosýdarstvennoı regıstrasıı ıýrıdıcheskıh lıs Respýblıkı Kazahstan, otnosıashıhsıa k sýbektam srednego ı krýpnogo predprınımatelstva),- dep kórsetilgen. Iаǵnı, sheteldik  orta jáne iri kásipkerlik sýbektileri ádilet organdarynda zańdy tulǵa retinde qazaqstandyq kásipkerlik sýbektilermen teń quqyqta tirkele alady.

Osy zańnyń 6-1-babynda «Sheteldik qatysatyn shaǵyn kásipkerlik sýbektilerine jatatyn zańdy tulǵalardy memlekettik tirkeý shaǵyn kásipkerlik sýbektilerine jatatyn Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdy tulǵalaryn tirkeý úshin belgilengen tártippen júrgiziledi» ( Gosýdarstvennaıa regıstrasııa ıýrıdıcheskıh lıs, otnosıashıhsıa k sýbektam malogo predprınımatelstva s ınostrannym ýchastıem, proızvodıtsıa v porıadke, ýstanovlennom dlıa regıstrasıı ıýrıdıcheskıh lıs Respýblıkı Kazahstan, otnosıashıhsıa k sýbektam malogo predprınımatelstva),-dep belgilengen.

Bul bap boıynsha sheteldik  shaǵyn kásipkerlik sýbektileri qazaqstandyq sýbektilermen teń dárejede ádilet organdaryna habarlama ǵana beredi.

QR Jer kodeksiniń 6-babynyń 6-tarmaǵynda «Eger osy Kodekste nemese Qazaqstan Respýblıkasynyń basqa da zań aktilerinde ózgeshe kózdelmese, sheteldikter, azamattyǵy joq adamdar, sondaı-aq sheteldik zańdy tulǵalar jer quqyǵy qatynastarynda Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattarymen jáne zańdy tulǵalarymen teń quqyqtardy paıdalanady jáne sondaı mindetter atqarady» (Inostransy, lısa bez grajdanstva, a takje ınostrannye ıýrıdıcheskıe lısa polzýıýtsıa pravamı ı nesýt obıazannostı v zemelnyh pravootnoshenııah naravne s grajdanamı ı ıýrıdıcheskımı lısamı Respýblıkı Kazahstan, eslı ınoe ne predýsmotreno nastoıashım Kodeksom ılı drýgımı zakonodatelnymı aktamı Respýblıkı Kazahstan),-dep kórsetilgen.

Bul zańdar sheteldikterdiń elimizde erkin bıznes jasaýyna, jerdi qalaýynsha satyp ta, jalǵa da alýyna tolyqtaı múmkindik beredi. Bir sózben aıtqanda zań boıynsha qazaqstandyqtar men sheteldikterdiń quqyǵy birdeı, tipti sheteldikterge túrli jeńildikter artyq qarastyrylǵan.

Bılik tarapynan jerdi bankke ótkizýdiń túrli joldary jasalyp jatqan sııaqty. Máselen, ótken jyly «Aýyl sharýashylyǵy kooperatıvteri týraly» zań qabyldandy. Endi bılik jappaı aýylsharýashylyq kooperatıvterin qurǵyzyp, shaǵyn sharýashylyqtardy soǵan kúshtep kirgizýde. Bıliktiń ondaǵy  bir talaby sýbsıdııa alý úshin kooperatıv músheleriniń sany 20 dan, sıyr sany da 50 den kem bolmaýy kerek eken.

Biraq, Qazaqstan Respýblıkasy Premer-Mınıstriniń orynbasary – Qazaqstan Respýblıkasy Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Asqar Myrzahmetov 2017 jylǵy 27 qańtardaǵy № 30 buıryǵyn shyǵaryp, «Asyl tuqymdy mal sharýashylyǵyn damytýdy, mal sharýashylyǵynyń ónimdiligin jáne ónim sapasyn arttyrýdy sýbsıdııalaý qaǵıdalaryn» bekitedi.

Atalǵan qaǵıdanyń 6- babynyń 3-tarmaǵynda «3) ótinimdi bergen sátte bir shartty analyq basqa keminde úsh gektar normatıvi boıynsha eldi meken jeriniń sheginen tys jaıylymdarmen qamtamasyz etilmegen jaǵdaıda, aýyl sharýashylyǵy kooperatıviniń seleksııalyq jáne asyl tuqymdyq jumysqa tartylǵan iri qara malynyń (qoıdyń) barlyq analyq basy sýbsıdııalaýǵa jatpaıdy» (6. Sýbsıdırovanııý ne podlejat: 3) vse matochnoe pogolove krýpnogo rogatogo skota (oves) selskohozıaıstvennogo kooperatıva, vovlechennoe v seleksıonnýıý ı plemennýıý rabotý prı neobespechennostı pastbıshamı za predelamı zemel naselennogo pýnkta po normatıvý ne menee treh gektar na odný ýslovnýıý matochnýıý golový na moment podachı zaıavkı.),- dep tur.

Demek, bir kooperatıv 50 sıyrǵa sýbsıdııa alýy kerek bolsa oǵan tıeseli jer kólemi 150 gektardan kem bolmaýy kerek.

Al, 500 sıyryń bolsa, sýbsıdııa alý úshin 1500 gektar jerge ıe bolýyń mindet. Bir sózben aıtqanda qarapaıym sharýalar kooperatıvterge kirýi kerek, biraq sýbsıdııa almaýy tıis.

Bıliktiń dál osylaı talap qoıyp, qarapaıym sharýalardyń jerin kooperatıvke aldap-sýlap ótkizip jiberýge úndeýiniń artynda bankterdiń múddesi jatqan sııaqty.

Sebebi, ishi sharýashylyqtar, iri kooperatıvter iri kólemde nesıe ala alady. Al aýyly jerde múlik quny tómen. Sondyqtan, sýbsıdııa ala almaǵan sharýalar jerdi kepilge qoıyp, nesıe alýǵa májbúr bolady.

Bul jaǵdaıda bir jaǵynan bankterdiń nesıe portfeli ulǵaıady, ekinshi jaǵynan nesıesin qaıtara almaǵandardyń jerin árkimge, ıaǵnı sheteldikterge satýǵa múmkindik alady.

Qoryta kelgende, qazaq jerine tóngen qaýip esh seıilgen joq. Bir jaǵynan ashyq aýksıon arqyly sheteldikterge satýǵa tosqaýyl qoıǵanymen, ekinshi jaǵynan basqa amaldaryn qarastyryp baǵýda.

Osyǵan qarap  bir jyl ishinde qol jetkizgen tabysymyz mardymsyz, al alańdaıtyn, ýaıymdaıtyn qaýipti jaǵdaılardyń kemimegenin kóremiz. Demek, jer úshin kúres báseńsimeýi kerek, tipti kúsheıip, tolyǵa túsýi tıis.

 

«Alash joly» jalpyhalyqtyq qozǵalysy