Ulttyq ǵylym akademııasyna qandaı reforma qajet?

Qazaqstannyń ǵylymı qoǵamdastyǵy transformasııanyń qıyn kezeńin bastan keship jatyr. 2000 jyldardyń basynda Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq Ǵylym akademııasynyń (Akademııa) mártebesi ózgertildi jáne onyń qurylymy qoǵamdyq uıym bolyp aýystyryldy. Bul qadam ǵylymı ınstıtýttardyń derbes bolýynyń álemdik trendine sáıkes keldi. Alaıda is júzinde derbestikti kúsheıtýdiń ornyna Akademııa álsireı bastady. Jyldar boıy ǵylymnyń ortalyǵynda bolǵan Akademııa ǵylymdy basqarý júıesine kiriktirilmegen bolyp shyqty. Ol turaqty qarjylandyrýdan aıyryldy. Oǵan múshe bolý yqpaldy, biraq ǵylymnan alys adamdarǵa qoljetimdi bolyp shyqty. Munyń bári Akademııanyń memleket jáne qoǵam aldyndaǵy bedeli men yqpalyn tómendetti.

Búgin talqylanyp jatqan másele mynaý – "Prezıdent janyndaǵy" mártebesine deıin kóterý Akademııanyń máselelerin sheshe ala ma? Bul shynymen de jandanýdyń kilti bolýy múmkin sııaqty, biraq menedjment júıesimen qosarlama kúrdeli jumystar júrgiziletin bolsa ǵana. Resmı mártebeni ǵana ózgertý arqyly túrlenýlerge qol jetkizý múmkin emes. Bılik organdary da qatty áser etpeýi múmkin.

Istiń mán-jaıy mynada: Akademııa endi memlekettik sektorǵa kiredi jáne ony basqarýdyń tıimdiligi kóp jaǵdaıda jeke qurylymdarǵa qaraǵanda tómen bolady. Muny halyqaralyq reıtıngter de kórsetedi. Máselen, Dúnıejúzilik banktiń derekterine sáıkes Qazaqstan memleket tıimdiliginiń ındıkatory boıynsha elderdiń 58%-nan asyp túsedi. Muny jaqsy nátıje deýge bolady jáne Reseıge qaraǵanda áldeqaıda jaqsymyz, biraq áli de álemdik tájirıbege jetpeıdi. Tipti Akademııanyń ózinde de qazirgi ýaqytta basqarýda sátsizdikter oryn aldy. Reformaǵa deıin Akademııa múshelerine keıde aıtarlyqtaı ǵylymı eńbegi joq adamdar saılanatyn. Al jańa Akademııa múshelerin taǵaıyndaý prosesi músheliktiń naqty krıterıılerin, sonyń ishinde reformaǵa deıingi Akademııa múshelerin tolyqtyrý krıterıılerin anyqtaı almaýyna baılanysty eki jylǵa sozyldy.

Sonymen qatar keńestik tásil qaıta qaralǵan joq, oǵan sáıkes ǵylym ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynda bólek jasalatyn, al ýnıversıtetterde tek oqytý prosesi júretin. Nátıjesinde ýnıversıtettiń ǵylymı kadrlarynyń áleýeti jetkiliksiz paıdalanyldy. Onymen qosa qazirgi zamanǵy ýnıversıtet – bul jaı ǵana bilim taratatyn oryn emes, ónertabystar men ınnovasııalardy, ıaǵnı ómirge ákelgen ónertabystardy generasııalaý orny. Ol úshin 21 ǵasyrda tek analıtıkalyq oılaý ǵana emes, kásipkerlik oılaý da qajet. Solaı bola tura ınnovasııalardy qurýda oılaýdyń 5 túri mańyzdy – analıtıkalyq, konstrýktıvtik, synı, kreatıvti jáne kásipkerlik. Al sońǵy úsh oılaý túrine qatysty qazaqstandyq ǵylymı qoǵamdastyqta, ókinishke qaraı, olqylyqtar bar. 

Ǵylymdaǵy menedjment máseleleriniń naqty sandyq áserleri bar. Qazaqstannyń Grýzııamen salystyrýynda bul aıqyn kórinedi. Qazaqstan ǵylymǵa kóp aqsha jumsaǵanyna qaramastan, Grýzııa 1 mln adamǵa shaqqanda ǵalymdar sany boıynsha 2,7 ese jáne Web of Science bedeldi halyqaralyq bazasynda ana tilinde usynylǵan jarııalanymdar sany boıynsha 6 ese ozyp otyr.

Qazaqstandyq akademııalyq qoǵamdastyq úshin ǵylym damýy jáne salyq tóleýshilerdiń aqshasyna alynǵan ǵylymı nátıjelerdiń ashyqtyǵyn qamtamasyz etýge  qatysty biraz suraq bar. Osy ýaqytqa deıin qazaqstandyq ǵylymı jýrnaldardy biriktiretin ǵylymı jarııalanymdardyń ulttyq derekter bazasy joq.

Munyń bári bul tek ǵylym men ǵylymı qaýymdastyq úshin ǵana mańyzdy máseleler emes. Ǵylymdy basqarýdaǵy máseleler jalpy ekonomıkalyq mańyzǵa ıe. Mırzobobo Iormırzoevtyń "Economic Growth and Productivity Performance in Central Asia" zertteýiniń derekteri boıynsha 2010 jyldary Qazaqstan ekonomıkasynyń ósý qarqynynyń tómendeýi – bul eń aldymen ınnovasııanyń tómendeýiniń, jıyntyq faktorlyq ónimdiliktiń (Total factor productivity, TFP) ósýiniń baıaýlaýynyń nátıjesi. TFP – bul tehnologııalyq progress pen ınnovasııanyń ekonomıkalyq ósýge qosqan úlesin kórsetetin kórsetkish. Eger ol tómen bolsa, onda elde jańa ǵylymı jetistikter nashar engizilýde, demek uzaq merzimdi damý áleýeti de shekteýli degen sóz. Bul ındıkatorǵa muqııat nazar aýdarǵan jón. Dúnıejúzilik zııatkerlik menshik uıymynyń 2023 jylǵy Jahandyq ınnovasııalyq ındeksinde Qazaqstan bilim men tehnologııalardy paıdalaný nátıjeleriniń kórsetkishteri boıynsha 132 eldiń ishinde 83-shi orynda tur.

Alaıda osy qıyndyqtarǵa qaramastan jańa Akademııanyń optımızmge degen úlken negizderi bar. Memlekettik mártebeni qaıtarý jańa múmkindikterdi ashady. Akademııa qazir aıtarlyqtaı áleýetti saqtap qaldy. Munyń kórneki dáleli – bul Akademııa daıyndaǵan mazmundy jáne shynaıylyqty kórsetetin ǵylym jaıly jyl saıynǵy ulttyq baıandama.

"Eski" jáne "jańa" Akademııa arasyndaǵy qaıshylyqtardy sheshý úshin belgili bir qadam jasaý kerek. Ol – ataýyn ózgertý. Brıtandyq Royal Society, nemis Maks Plank Qoǵamy nemese Japonııanyń Ǵylymı keńesi (Japonııada "akademııa" degen bar, biraq ol ǵylymdy basqarý týraly emes, qurmetti ataqtar týraly) sııaqty uıymdy "Qazaqstandyq ǵylymı qoǵam" dep ataýǵa bolady. Mańdaıshanyń ózgerýi "eski" jáne "jańa" akademıkterdiń daýlaryn dıplomatııalyq turǵydan sheshýge, músheliktiń, qarjylandyrýdyń, basqarýdyń, memleketpen jáne bıznespen ózara is-qımyldyń jańa standarttaryn belgileýge múmkindik beredi. Jańa ataý men standarttar múshelerge reformaǵa deıingi platformany qaldyra otyryp, Qazaqstan ǵalymdarynyń ártúrli urpaǵyn jaqyndastyrýǵa arnalǵan platforma bola alady. Qazaqstan úshin mundaı transformasııalar burynnan tanys. Burynǵy ǵylymı dárejeler júıesine qosarlama PhD engizýi, qoldanystaǵy zańdardy joımaı aǵylshyn quqyǵymen AHQO qurǵan kezi esimizde.

Álemdik tájirıbege súıene otyryp ozyq basqarý tájirıbelerin ǵylymı qyzmetke de, shyǵarmashylyq qyzmetke de sátti aýystyrýǵa bolatyny anyq. Kásipkerlik jáne ǵylym – ózara jaqyn. Ekonomıka jónindegi Nobel syılyǵynyń laýreaty Frıdrıh Haıek "Básekelestik ashylý rásimi retinde" atty maqalasynda bızneste de, ǵylymda da shyǵarmashylyq izdenis, buryn belgisiz bolǵan faktiler men múmkindikterdi anyqtaý basty ról atqaratynyn kórsetedi. Haıektiń aıtýynsha "básekelestik qundylyqty bildiredi, sondyqtan jáne tek sondyqtan ǵana onyń nátıjelerin boljaý múmkin emes". Basqasha aıtqanda kásipker de, ǵalym da kútpegen jańalyqtar jasaý, erekshe sheshimder tabý qabiletimen qundy.

Ǵylym akademııasy ǵalymdardyń zııatkerlik kásipkerligi úshin negiz qalaýy kerek. Ekonomıka joǵary mektebiniń professory S.R. Fılonovıchtiń pikirinshe bul negizderge ıntellektýaldy batyldyq, artyq aqparat pen belgisizdikke tózimdilik, jańa bilimdi qalyptastyrý qabileti men motıvasııa jatady. Professor Govard Stıvenson aıtqandaı "kásipkerlik – bul qazirgi kezdegi resýrstarǵa qaramaı múmkindikterge umtylý". Kásipkerlik pen ǵylymnyń jaqyn bolyp keletinin eskere otyryp, Akademııa menedjment pen ınnovasııany damytýdyń mamandandyrylǵan ınstıtýtyn qurýy kerek. Bul ulttyq deńgeıde ǵylymı-ınnovasııalyq júıeni basqarýdyń tıimdiligin arttyrýǵa jáne ǵylymı ınstıtýttar men ýnıversıtetterde ǵylym men ınnovasııalardy basqarý úshin menedjerlerdiń jańa býynyn daıyndaýǵa múmkindik beredi.

Qojahmetov Asylbek Bazarbaıuly,
Almaty Menedjment Ýnıversıtetiniń prezıdenti

Novıkov Vadım Vıtalevıch,
Almaty Menedjment Ýnıversıtetiniń Assistant Professor-y