Dańǵazanyń dúrmegi hám Abaı taǵylymy

Peıiliniń ishine dala túnep, kóńil kózisine kórkem nıetin toltyrǵan qońyr tóbel qazaqtyń qýanyshyn álemge jar salyp, jarııa etpese áste tynysh uıyqtaı almaıtyny nesi osy? Besik toı, shildehana, qursaq shashý, súndet toı, tilashar, qyz uzatý, úılený toıy, qudalyq kútý, mereıtoıdan bastap, túrli dúrmek jıyndarmen astasyp jatatyn dúr-dýmannyń estisi men eseri eki bólek. Astamshylyqqa at mingizip, alystaǵy aǵaıynyn áýreletip týǵan kúni men qyzmetke turǵan kúnin atap ótetin daraqylyqty halyqtyń qaı minezine jorımyz.

As demekshi, ýaǵynda hakim Abaı ákesi Qunanbaı qajynyń asyn ótkizbeı, oǵan keter shy­ǵyndy eseptep, sonyń bárin qaıy­rymdylyqqa jumsap, bilim qýǵan jas óskinder men shákirtterge úlestirip, qalǵanyn tóńiregindegi jaǵdaıy joq jarly-jaqybaı men jetim-jesirge taratyp bergen eken. Eshteńeden tarshylyq kórmegen, aqyly asyp, dáýleti tasyp turǵan dala danyshpany Abaıdyń, áýlettiń ǵana ákesi emes, kúlli qazaqqa aty málim, «qaradan shyǵyp han bol­ǵan» Qunanbaı qajynyń jyldyq asyn úlken ónegeli saýap­ty iske aınaldyrǵany dana­lyqtyń belgisi emes pe? Áıt­pese alty alashqa ataǵy jaıyl­ǵan aǵa sultannyń asyn aıaqsyz qaldyrdy degenge kim senedi? Eshkimniń sózin elemeı, ózgeristi ózinen bastap, qajy ákesiniń asyna dep atalǵan dúnıe­ni kedeı-kepshik pen ınternatta oqyp júrgen qazaq balalaryna taratyp berýi – sol tusta daraqy­lyqtyń shyńyna shyqqan qazaqqa úkimdi úlgi edi. Alyp aqyn ózgelerdiń synyna qaramaı, ónegesin ómirsheń óleńimen ǵana emes, izetti isimen de kórsete bildi. Toı-tomalaqqa emes, tá­lim men bilimge salǵan qarjy bola­shaqtyń keýdesinde búr jarar meıirimdilik pen izgiliktiń kepil­demesi ekenin uqtyrdy. Osy bir úrdisti qalyptastyrý búgin­gi qoǵamnyń basty mindeti ispet­ti. «Abaı jylynda» oıshyl hakimniń óleńin ǵana jatqa aıtyp qoımaı, ómirinen ónege, qare­ketinen bereket tapsaq ıgi
edi...

Abyz aqynnyń shyǵar­mashy­lyǵyna qarmaq salsańyz, kúr­shegińiz birden qazaqtyń astam­shylyǵyna ilinedi. Ol kózge oǵash, kóńilge qorash kórinetin kıiz­kókirek qoǵamdaǵy óz dańǵoı­lyǵyna ózi rıza bolatyn daraqy baı men qatarynan qalmaıyn degen kedeıdiń kerdeńdigin aıaýsyz synady. Sondyqtan Abaıdyń «Oılaǵany – aıt pen toı, yrjań-qyljań ıtminez» degen sózderi búgingi qoǵamnyń sanasynan sańylaý tapsa deımiz. Shapanyna syımaı shirengen baı-baǵlandar osydan tálim alyp, qolda bar qarjysyn bilim men ǵylymǵa qısa, biz de tehnologııanyń qula­ǵynda oınar ma edik?

Áıtse de, qymtap qaıtemiz, toı dese qý basy domalaıtyn, baryn toıǵa shashýdan taıynbaıtyn qazaq dańqyn asyrýǵa tyrysyp, ysyrapshyldyqqa jıi jol beretini jasyryn emes. Sol baıaǵy Abaı synaǵan ádet: ataǵyn shyǵarý úshin úımeli-túımeli dastarqan jaıyp, beker mal shashpaqqa urynady. Baı-baǵlandar toıdy shoýǵa aınaldyryp, tikushaqpen aspannan aqsha shashý, shetelden ásireqymbat syıaqyǵa óner juldyzdaryn shaqyrý, salmaǵy áldeneshe tonna tartatyn alyp tort jasatý sııaqty daraqy minez qalypty jaǵdaıǵa aınaldy. Bul atymtaı jomarttyq emes, kerisinshe daraqylyqtyń dúrmegi. Kóbi úılengen eki jasqa demeý-súıeý bolýdyń ornyna básekelestikpen toı jasap, ertesine shashylǵan aqshanyń ornyn toltyra almaı shash etekten shyǵynǵa batyp, shyrǵalańǵa túsedi. Shákárim qajynyń «Maqtan úshin boryshty, ústi-ústine úımesek, aıaǵynda qaıtemiz, bankrot bop kúımesek» degen qynjylysy osyndaı keleńsizdikke arnalǵan. Toıshyl toptyń áýeli shashylyp, sosyn ashyǵyp jatatyny sondyqtan.

О́kinishtisi, bir kezderi ula­ǵat uıasy, tárbıe mektebi bol­ǵan qazaqtyń toıynan qasıet ketip bara jatqandaı kórinedi. О́ıt­keni maqtanshaqtyq, baqas­tyq, daýryqpa dańǵazalyq, ysy­rap­shyldyq – qazirgi qazaq toıynyń  arqaýy desek ótirik emes. Kóbik sózin kópirtken jattandy asaba, dańǵaza mýzy­kanyń tolqynyna urylyp shar­shap-shaldyqqan qarııa, sóz sóı­leýge qulshynǵan uzyn-sonar kezek – qazirgi toıdaǵy qalyp­ty kórinis. Endeshe, toıdyń maz­munyn da tııanaqtap, qaty­sý­shylar quramyn da yqshamdaıtyn ýaqyt jetken sııaqty. As berý, Quran baǵyshtaý, ólikti jó­neltý rásimderi qaraly mıtın­gige aınalyp júrgeni de mu­sylmandyq qaǵıdalarǵa qaıshy. Obal men saýapty teń oılap, toı men asqa ketetin jón-josyq­syz shyǵyndardy azaıtyp, Abaıdyń taǵylymymen, sol qar­jyny qaıyrymdylyq jasaýǵa, jastardyń oqý-bilimine, qarııa­lardyń densaýlyǵyn túzeýine, shańyraq kótergenderdiń úı alýyna, turmysy tómen otbasylardyń kúnkórisine jumsasa qandaı maǵynaly saýapty is bolar edi deseńizshi?!

Sońǵy kezde álemdi ábigerge salyp, eldi eseńgiretken indet adamzattyń ómir súrý saltyna, jahannyń tirshilik yrǵaǵyna orasan ózgeris ákeldi. Dúnıe dıdaryna qysqa ýaqytta órnegin salyp, qalyptasqan qaǵıda, myzǵymas júıelerdi astan-kesten etken aýyr kesel zaýalǵa aınalyp, barsha halyqqa salmaqty saldar, ashy sabaq qaldyrdy. Qanshama ıgi jaqsylarymyz ómirden ozyp ketti. Osydan qorytyndy shyǵaryp, maǵynasyz jıynnan, dańǵaza toıdan tyıylyp, ysyrapty obal dep bilip, saýapty izgilikti isterdi dástúrge aınaldyra alsaq, ıgi edi.

Áıtpese, karantın kezinde tizgin tartyp, tártipke moıynsunǵanmen, tyǵylyp toı jasaı­tyndardyń kóńilin qaldyrmaımyz dep ómirimizdi óksitip ala jazdaǵan joqpyz ba? Bosaǵada jaǵalaǵan indettiń tórimizge aralap-balalap ketýine jol ashqan kóp sebeptiń birisi de, irisi de – halqymyzdyń topyraqty ólim men torqaly toıdan qalýǵa bolmaıdy degen dańǵaza daǵdysy ekeni belgili.

Qazir de mamandar indettiń taǵy bir tolqyny alda ekendigi týraly eskertip, saqtyq sharalaryn kúsheıtý týraly dabyl qaǵyp jatqanyna qaramaı, karantın sál bosańsyǵanda sol toıqumar, qonaqqa qydyrympaz minezimizdiń qaıta qoza bas­taýy alańdatpaı qoımaıdy. Sondyqtan Memle­ket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń: «Qazir «Toıyń toıǵa ulassyn» dep ándetip, toı toılap júretin ýaqyt emes. Búgingideı tehnologııanyń zamanynda toı-tomalaqtyń áńgimesin aıtyp, bir-birin asyra maqtap, as iship, aıaq bosatqanǵa rıza keıipte júrý ádetinen arylý kerek» degen pa­ıymdy pikirine toqtaǵan jón. О́ıtkeni rasynda «qazaq halqynyń taǵdyry tarıh tarazysynda tur».