Biryńǵaı ýaqyt beldeýi – durys sheshim be?

Qazaqstan biryńǵaı ýaqyt beldeýine kóshetin boldy. 2024 jyly 1 naýryzǵa qaraǵan túni Astana ýaqytymen otyrǵan qazirgi oblystar saǵat tilin 1 saǵatqa artqa shegeredi.

Qamshy.kz ýaqyt ólsheminiń tártibi týraly biraz dúnıeni biletin hronobıologııa mamany Bolat Nurhojaev bólisken oılardy oqyrman nazaryna usynady:

 Adam balasy – kúndizgi tirshilik ıesi

Tańerteń Kún atysymen tirligin bastaıdy. Atam zamannan ómirimizge áser etetin 3 ýaqyt ólshemi bar. Birinshisi – Kún ýaqyty. Jer betindegi barlyq tirshilik ıesinde kúnniń atýy men batýymen óziniń bıologııalyq yrǵaqtary qalyptasqan. Ekinshisi – bizdiń qolymyzdaǵy ýaqyt, jumysqa, sabaqqa baratyn áleýmettik ýaqytymyz. Úshinshisi – bizdiń ishimizdegi bıologııalyq ýaqytymyz. Ár adamnyń árbir kletkasynda ýaqyt mehanızmi bar. Bul dáleldengen, onyń baryna eshbir ǵalym qazir shek keltirmeıdi.

Kúnniń kókke kóterilgeni áleýmettik ýaqytymyzben 12:00-ge saı bolsa, bizdiń ishki bıologııalyq saǵatymyz Kún ýaqytyna saı bolyp, aǵza sınhrondy jumys isteıdi. Sol sınhrondyq buzylsa, desınhronoz bastalady, ishki organdarymyzdyń rıtmderi buzylady. Iаǵnı, keshke as ishkende aǵzańyz qorytyp, paıdalysyn alyp, qajetsizin shyǵaryp tastaý sekildi prosesster ótýi kerek. Eger sol keshki asty mezgilsiz ýaqytta ishseńiz, asqazan demalatyn ýaqytynda tamaqqa tap bolady. Sonyń saldarynan artyq salmaq, semizdik, sýsamyr sekildi aýrýlar týyndaıdy.

Odan bólek, keshki saǵat 20.00-de melatonın gormony bólinip, uıqyńyz kele bastaıdy. Biraq áleýmettik saǵatpen uıyqtaýǵa áli erte bolǵandyqtan, telefon shuqylaısyz ne basqa tirliktermen aınalysasyz. Kózińizge jaryq tússe, melatonın bólinýi toqtaıdy. Onyń ornyn kúızelis gormony – kartızol basady. Keshkisin adamda toqtyq gormony  lıptın bólinedi. Bul bizdi toq sezindiredi. Al tańerteń tábet gormony grelın bólinedi, ol qarnymyzdy ashtyrady. Qazirgi balalar nege úıinen as ishe almaıdy? Sebebi, qarańǵyda grılın, sergektik gormondary bólinip úlgermeıdi, balany biz májbúrlep oıatqanymen, onyń organızmi oıanǵan joq. Iаǵnı, qystyń kúni erte oıatyp, sabaqta otyrýǵa májbúr etip, biz balanyń qol-aıaǵyn júrgizdirip jatyrmyz, al bul balanyń tabıǵatyna qaıshy. Ol bala bastapqy 1-2 sabaqty qabyldamaıdy.

Adam qarańǵy úńgirde jatsa da aǵzasy endogendik bıologııalyq saǵatpen oıanady. Tań aldyńǵy adamnyń tús kóretin fazasy bolady. 90 mınýttyq tús kóretin faza buzylǵan jaǵdaıda adamnyń fızıkalyq, psıhıkalyq densaýlyǵy, oılaý, este saqtaý, sheshim qabyldaý, t.b. fýnksııalary buzylady.

Qazir jastardyń kóbi nege energetıkalyq sýsyndarǵa áýes? О́ıtkeni ýaqyttyń qalypty rejımi buzylýdan jetispeıtin energııany sedatıvterden, spaıs, esirtki, shylym, alkogolmen ýaqytsha toltyrǵysy keledi. Tipti oıynqumarlyqtyń ózi dofamın gormonynan ýaqytsha rahat tabýdan bastalady. Osyǵan uqsas máselelerdi tize bersek óte kóp.

Adam nege kóbine tań aldynda qaıtys bolady?

Ýaqyt beldeýi sonsha mańyzdy bolsa, bul taqyrypty nege burynnan kótermegensizder, deıtinder bar. Aıtar jaýabym, biz bul máseleni 18 jyldan beri kóterip kelemiz. Qyzylorda oblysynda 3 jyldaı, Qostanaı oblysynda 18 jyldan beri aıtylyp keledi. Shetelde qatty zertteletin hronobıologııa degen ǵylymdy Qazaqstanda áli eshkim bilmeıdi. Somnologııa degen ǵylym men somnolog mamandar bizde joq.

Adamdar kóbine uıqydan turmaı qaıtys bolyp jatady. Anyǵynda, ol qoryl kezinde aýa jetpeı, tunshyǵyp ólgen shyǵar. Bizde obstrýktıvti uıqy apnoesy degen dıagnoz múldem qoıylmaıdy. Eger sol dıagnoz durys qoıylsa, ol adam áli ómir súrer edi.

Búkil álemde adamdardyń kóbi tań aldynda qaıtys bolady. Sebebi, sergektik gormondary bóline bastaǵanda, qan qysymy kóterile bastaıdy. Sol kezde tamyrdy keńeıtetin gormondar bóliný kerek. Eger sol gormondar bólinbeı, tamyrlardy ashpasa, kóterilgen qan qysymynynyń saldarynan qan tamyrlary jarylyp ketedi. Adam aǵzasynda kúndelikti qaıtalanyp otyratyn 300 prosessterdiń bári rette, sınhrondy bolýy Kún ýaqyty men áleýmettik ýaqyttyń sáıkestigine baılanysty.

Demalys kúnderi “jumys joq qoı, túske deıin uıyqtap alaıyn” degen durys emes. Uıqy – qaıtaratyn qaryz emes. Búgin uıyqtamadym, erteń uzaq uıyqtaıyn deıtindeı.

Biz ár jastaǵy balanyń óziniń uıqy ereksheligi bar ekenin eskermeımiz. Máselen, jańa týǵan náreste 18 saǵat uıyqtasa, 2-3 jasar bala eresekterge qaraǵanda kóbirek uıyqtaýy kerek. Al er jete, pýbertattyq kezeń bastalǵanda balanyń uıqysy kesh jatyp kesh turýǵa aýysýy da evolıýsııalyq túsinikti nárse. Keıin eseıgende erte jatyp erte turýǵa aýysady.

Bir mysal, qazir 8:00-de mektepte otyrý úshin balany 7:00-de oıatýdyń esh zııany joq deıtin eresekter ózderi nege jumysty saǵat 9:00-de bastaıdy? Sabaq saǵat 8:00-den erte bastalmaýy tıis degen sanıtarlyq-epıdemıologııalyq talap Kún ýaqytymen eseptelgen. Iаǵnı, bizde balalar tańerteń sabaqqa barý úshin 7:00-de, tipti keı oblystarda 6:00-de turady degen sóz! Odan 1 saǵat erte tursa, ol Kún ýaqytymen saǵat áli 5:00, 6:00 degen sóz. Balalardyń nege tańerteń tura almaıtyny, jata turaıynshy dep jalynyp, jylaıtyny sodan.

 Ýaqyt beldeýin ózgertýde neni eskerý kerek?

Qazir QR aýmaǵynda UTC+5 jáne UTC+6 saǵat beldeýleri qoldanylady. Eki saǵat beldeýin bólip turǵan shekara 67,5 merıdıanǵa jaqyn ornalasqan oblystar shekarasymen ótýi tıis.

Mysaly, BQO, Atyraý, Mańǵystaý, Qostanaı oblystary saǵattyq beldeýlerdi biriktirýden 1 saǵat, dekrettik ýaqyt qoldanýdan 1 saǵat, ıaǵnı óziniń jergilikti ýaqytyn 2 saǵat ozyqtyqpen, únemi qysy-jazy eki eselengen «jazǵy» (2permDST) ýaqytpen ómir súrip otyr.

Keńes odaǵy kezinde 1981 jyly buǵan jazda taǵy +1 saǵat «jazǵy» ýaqyt engizý qate sheshim boldy. Sebebi ol kezde jergilikti ýaqyttan ozyqtyq atalǵan oblystarda jazda 3 saǵat bolyp ketse, jazda kún 23:00-de batatyn boldy, sebebi naq tal tús ýaqyty saǵat 15:00-ge jyljydy. Sol sebepti, únemi «jazǵy» ýaqyt ólshemine, onyń ústine únemi 2 saǵat ozyq ýaqytqa «jazǵy» ýaqyt ólshemin taǵy qoldanýǵa múldem bolmaıdy.

Jaqynda ǵana áleýmettik jelide jarııalanǵan «Batys oblystardy 1 saǵat alǵa jyljytyp Astana+5 ýaqytyna qosý kerek» degen usynys joǵarydaǵy jaıttardy eskermeýden, ıaǵnı «QR aýmaǵynda ákimshilik +4/+5 saǵattyq beldeýi ólshemi qoldanysta» degen qatelikten týyndap otyr.

Qazirgi qoldanystaǵy UTC+6 Astana ýaqytyna qosyp UTC+5 ýaqytymen otyrǵan Batys oblystardy 1 saǵat alǵa jyljytsa, BQO aýmaǵynyń batysynda, mysaly, Jánibek aýdanynda Kún qysta saǵat 10:40-ta, Atyraýda 10:16, Aqtaýda 10:06 atatyn bolady. Jánibek aýdanynyń oqýshylary tańerteń Kún atardan 2 saǵat 40 mınýt buryn, tas qarańǵyda sabaqta otyrýǵa, al sabaqqa barýǵa 1 saǵat buryn turatyn balalar jergilikti ýaqytpen túngi saǵat 4:00-de oıanýy tıis bolady. Sondyqtan Batys oblystardyń ýaqytyn taǵy 1 saǵat alǵa jyljytý múmkin emes.

 Denaýlyq – daýysqa salyp sheshetin másele emes

Bul – halyq arasynda daýysqa salyp, sheshe salatyn másele emes. Densaýlyq degen daýysqa salyp sheshetin nárse me? Biz aýyrǵan adamǵa qandaı em qoldaný kerek, onkologııany hımııamen emdeımiz ba, álde operasııa jasaý kerek pe, ekpe salý, qoǵamdyq orynda shylym shegýge tyıym salý, bolmasa karantın qajet pe degendi biz jalpyhalyqtyq saýalnamamen, daýysqa salyp sheshpeımiz ǵoı.

Medısınadaǵy farmakologııalyq, ıaǵnı dári-dármekpen emdeý – buzylǵan bıorıtmderdi qalpyna keltirý ǵana. Aýrýdyń ózi bastapqy kezde bıorıtmderdiń buzylýynan shyǵady.  Ary qaraı sozylmaly túrge kóshkende, oǵan hırýrgııalyq, basqa da em qoldanýǵa týra keledi. 1995 jyly medısınalyq jáne pedagogıkalyq JOO-larǵa arnalǵan «Adam fızıologııasy» ádistemelik oqýlyǵynda Hanısa Qanyshqyzy Sátbaeva «Búgingi medısınanyń bolashaǵy áleýmettik profılaktıka, ıaǵnı aýrýdyń aldyn alý sharalary. Sondyqtan qazir barlyq medısınalyq, gıgıenalyq ózekti máselelerde Tabıǵı bıologııalyq yrǵaqtar eskerilip sheshilýi kerek», dep jazyp ketken edi. О́kinishke qaraı, ǵalym apamyzdyń sózin osy ýaqytqa sheıin eshkim eskermedi, mán bermedi.

 Álem elderi ýaqyt ólsheminiń birneshe túrin qoldanady

Japonııa men Koreıa standarttyq ýaqyttan saǵat tilin qozǵamaıdy, tek jazǵy ýaqytta jumys pen oqý ýaqytyn 1 saǵat erte bastaıdy. Al ekvatorǵa jaqyn memleketter qysy-jazy kún men tún teń bolǵasyn saǵatyn múldem qozǵamaıdy.

Qytaı 100 jyldan beri ózi ornalasqan UTC+6/+7/+8/+9 aýmaǵynda biregeı Pekın ýaqytyn (UTC+8) qoldanady. Budan Qytaıdyń batysyndaǵy Shyńjań men Tıbet óz ýaqytynan 2 saǵat ozyq ómir súrip jatqan sııaqty kóringenmen, olardyń bar tirshiligi beıresmı jergilikti ýaqytpen júredi. Qytaıdyń barlyq aýmaǵy óziniń beldeýlik ýaqytymen ómir súrip otyr.

Reseı ǵalymdary da biryńǵaı ýaqytty qoldaný tıimdi degenimen, Reseıdiń 12 saǵattyq beldeýinde ony qoldaný múmkin emes.

AQSh, Eýropa elderi qysta beldeýlik ýaqyt, jazda alǵa jyljytylǵan «jazǵy» ýaqyt qoldanady. Biraq AQSh shtattarynyń zań shyǵarýshy organdarynda «jazǵy» ýaqyttan bas tartyp, tek standarttyq ýaqyt qoldanýdy talqylap jatyr.

Iran 2023 jyldan bastap «jazǵy» ýaqyttan bas tartty. 2022 jyly Meksıka standarttyq ýaqytqa kóshti.

2021 jyldan bastap Eýropa elderi ózara qandaı ýaqyt qoldanýyn kelisýi kerek edi. Alaıda, pandemııa men qazirgi jaǵdaıǵa baılanysty onyń oryndalýy keıinge qaldyrylyp otyr.

Endeshe, álem elderi «jazǵy» ýaqyttan bas tartyp jatqanda, 2014 jyly Reseıdiń ózi bas tartqanda, Qazaqstan eshqandaı paıdasy joq, al zııany ǵylymmen dáleldengen dekrettik únemi «jazǵy» ýaqytty nege áli kúni qoldanyp keledi? Biz nege onymen óz urpaǵymyzǵa ózimiz zııan tıgizip otyrmyz?!