"Bul – saıası reforma emes, ımıtasııa jasaý". Toqaevtyń eks-qarsylastary ne deıdi?

Búgin Qazaqstandaǵy merziminen buryn ótken sońǵy prezıdent saılaýyna – 1 jyl. Saılaýda bılikshil Nur Otan partııasynan usynylǵan kandıdat Qasym-Jomart Toqaev saılaýshylar daýsynyń 70,96 paıyzyn jınap, jeńiske jetken bolatyn. 

9 maýsym kúni daýys berýge quqyly qazaqstandyqtardyń bir bóligi saılaý ýchaskelerine qaraı aǵylsa, bir bóligi saılaýǵa baıkot jarııalap, Nur-Sultan men Almaty qalalarynda ruqsat etilmegen mıtıngke shyqty. Mıtıng kelesi kúnderi de jalǵasty. Sherýshiler bul joly saılaý qorytyndysymen kelispeıtinin aıtty. Birneshe qaladaǵy mıtıngter kúshpen basylyp, narazylyq aksııasyna qatysqan myńdaǵan adam ustaldy. Ustalǵandar arasynda aksııalar ótken oryn mańynda óz betinshe júrgen azamattar, oqıǵadan habar taratqan birneshe jýrnalıst, onyń ishinde Qamshy tilshisi de bar.

Ishki ister mınıstrligi 9-13 maýsym kúnderi ruqsat etilmegen mıtıng kezinde 4 myńǵa jýyq azamattyń ustalǵanyn habarlady. Onyń 3 myńy profılaktıkalyq jumystan keıin bosatylsa, 677 adam sot arqyly ákimshilik qamaýǵa alynyp, 305-ine ákimshilik aıyppul salynǵan.

Prezıdent Toqaev 12 maýsym kúni ulyqtaý rásiminde azamattardy bılik pen qoǵam dıalogynyń damýy qatty alańdatatynyn aıtyp, ulttyq qoǵamdyq senim keńesin qurýdy sheshkenin habarlady.

Toqaev 14 maýsymda amerıkalyq The Wall Street Journal basylymyna bergen suhbatynda ózin "reformatormyn" dep atap, narazylyq aksııalarynda aıtylǵan shaǵymdarǵa qulaq túriletinin jetkizdi. Sondaı-aq Qazaqstanda saıası reformasyz ekonomıkalyq reformalar alǵa baspaıtynyn málim etti. Prezıdent osy mazmundas sózderdi qyrkúıekte jasaǵan joldaýynda da aıtty.

20 jeltoqsan kúni ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń ekinshi otyrysynda saıası reformalardyń alǵashqy paketi tanystyrylyp, uzamaı zań jobasy qoǵamdyq talqylaýǵa usynyldy. Keıbir zańgerler, saıasatkerler beıbit jıyndar, saıası partııalar týraly zań jobalarynyń mazmuny is júzinde burynǵy zańnan aıtarlyqtaı aıyrmashylyǵy joq ekenin aıtty. Birqatar sarapshy qoǵamdyq talqylaý kezinde bildirilgen usynystar eskerýsiz qalǵanyna nazar aýdaryp, qoǵamdyq ómir úshin mańyzdy zańdardyń karantın kezinde qabyldanǵanyn synǵa aldy.

Parlament maquldap, senat bekitkennen keıin qoǵam qarsylyǵyna qaramastan prezıdent Toqaev 26 mamyrda saıası partııalar týraly, saılaý týraly, beıbit jınalystardy uıymdastyrý jáne ótkizý tártibi týraly zańdarǵa qol qoıdy. Endi elde partııa tirkeý úshin qajetti 40 myń qol 20 myńǵa tómendetildi. Saılaý týraly zańǵa sáıkes, partııalyq saılaý tizimindegi adamdardyń 30 paıyzy mindetti túrde áıelder men 29 jasqa deıingi jastar bolýǵa tıis. Mıtıng uıymdastyrýda eskertý qaǵıdaty qabyldanyp, parlamenttik oppozısııa túsinigi engizildi.

Qamshy tilshisi saıası reformalar jasaýǵa baǵyttalǵan osyndaı zańdyq qadamdar týraly bir jyl buryn prezıdent saılaýyna túsken úmitkerlerlerdiń ne oılaıtynyn surap kórdi.

– Kez kelgen saıasatker saılaý aldynda saılaýshylarǵa óz baǵdarlamasyn usynady. Biri popýlızmge salynyp, ýádeni úıip-tógedi. Ekinshisi – qalyptasqan jaǵdaı men memlekettiń, óziniń múmkinshilikterine saı jospar qurady. Menińshe, Toqaev myrza ekinshi, pragmatıkalyq jolǵa túsip, sonymen keledi. Ol jarııa etken reformalar tek qana saıası sıpatta emes.

Biraq 30 jyl boıyna ıgerýsiz kele jatqan dál osy saıası ózgertýler alańyna qatysty bastamalar qoǵamnyń belsendi bóliginiń eki túrli baǵalaýyna ushyrap jatqan da ras. Jurttyń biri evolıýsııalyq ózgertýlerge túsinistikpen qarasa, ekinshi bir bóligi, ıaǵnı "ózgerister meılinshe tez ári radıkaldy bolsyn" deýshiler, ol bastamalarǵa syn kózimen qarap jatyr. Bul ózi zańdy ári obektıvti prosess dep sanaımyn, – deıdi ol.

Ámirjan Qosanovtyń pikirinshe, mıtıngiler men partııalar týraly zańnamada biraz ilgerleý bar bolǵanymen, ony odan saıyn tereńdete túsý kerek.

– Mıtıng týraly zańnamany ózgertse de, kúni keshe taǵy da qoǵam úshin eshbir qaýpi joq beıbit turǵyndardy polısııa shetinen tutqyndap jatyr. Al saılaý týraly zańnama áli de sol qalpynda. Biraq Toqaev myrzanyń bir jyldyq kezeńi kezekti qarjy daǵdarysy, koronavırýs sekildi kútpegen syndarǵa kezigip jatyr. Munyń ózi qazirgi Qazaqstannyń damýynyń taǵy de bir ereksheligin ári kemshiligin taıǵa tańba basqandaı, ap-anyq etip ashyp berdi.

Onyń mánisi mynada: prezıdent tarapynan oń, pozıtıvti, halyqtyń kóńilinen shyǵyp jatqan bastamalar barshylyq, biraq olardyń naqty ómirde júzege asýy syn kótermeıdi. Ony prezıenttiń ózi de aıtyp jatyr. Iаǵnı, óz sheshimin tappaǵan máseleler qoǵamda odan saıyn qordalanyp barady. Sol sebepti el ishinde narazylyq tolastar emes. Onyń ústine búginde eldiń bılikke degen synı kózqarasyn, óz qarsylyǵyn bildire alatyn quraldary kóbeıdi: áleýmettik jeliler, narazylyq aksııalary belsendi azamattardyń myqty alańyna aınaldy. Endigi jerde jańa bılik osy faktorlardy eskere otyryp, jumys istemese, is nasyrǵa shabýy múmkin. Eń bastysy, burynǵy – bir adamǵa ǵana baǵynǵan avtorıtarlyq basqarý júıesiniń ábden tozyǵy jetti, ol zamanaýı talaptar men trendterge ilese almaı, múldem jaramsyz bop qaldy. Sondyqtan da basqarý júıesin túbegeıli ózgertý, ıaǵnı demokratııalandyrý maqsaty meılinshe ózekti bolyp jatyr, – deıdi jýrnalıst.

Saılaýda 5,05 paıyz daýys alǵan eks-kandıdat, "Aqjol" partııasynyń múshesi, parlament májilisiniń depýtaty Danııa Espaeva sharýasynyń qaýyrt bolýy sebepti Qamshy tilshisine pikir bildire almaıtynyn aıtty.

– Eldegi tańdap alynǵan baǵyt, atqarylyp jatqan jumys óte durys dep esepteımin. Ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń múshesi retinde ol jaqta istelinip jatqan sharýany, usynylǵan saıası reformalardyń qandaı talqylaýdan ótkenin bir kisideı bilem. Keńes jumysy, onyń mańyzy týraly ártúrli pikir bar. "Partııa tirkeý úshin qajetti qol nege 20 myń, nege 10 myń emes, 500 emes?", "Parlamenttegi áıelder men jastardyń úlesi nege 50 paıyz emes, 30 paıyz?" degen sııaqty pikirlerdiń aıtylyp jatqanyn kórip, estip júrmiz. Mundaı dıskýssııa jumys tobynyń ishinde de boldy. Bul sheshimderdiń ózi úlken progress dep esepteımin. Kezinde partııany tirkeý úshin 40 myń qol suralatyn, endi mine, 20 myńǵa deıin tústi. Múmkin bolashaqta 10 myńǵa deıin túser. Qazaqta "asyqpaǵan arbamen qoıan alar" degen sóz bar ǵoı. Kóreıik. Keıbireýler "tómengi shek 1000 qolǵa deıin azaıtylsa, partııa quryp alar edim" deıdi. Al tómendettik delik. Sonda 200 partııa quryp alǵanda ne paıda? Partııa degen saıası maqsattar qoıatyn qoǵam birlestikteriniń bir túri ǵoı. Ol – úlken jaýapkershilik. Sondyqtan kóp jeńildikter bola bergeýge tıis dep esepteımin, – dep atap ótti ulttyq keńes múshesi.

Eks-kandıdat kez kelgen máseleni beıbit sheshý kerektigine mán berdi.

– Beıbit sherýler týraly túrli áńgime aıtylyp jatyr. Biraq onyń ekinshi jaǵy da bar ǵoı. Bireý sherýletip jatsa, ol ekinshi adamǵa unamaýy múmkin. Máselen, bireýler alańǵa bala-shaǵasymen demalýǵa kelse, ol jerde áldekimder mıtıng ótkizip jatady. Eki adam bolǵan soń ekitúrli kózqaras bar ǵoı. Sondyqtan osyndaı sátterde qoǵamdyq balansty tabý qıyn sharýa. Otan – otbasynan bastalady dep jatamyz. Ár otbasynda ekijaqty kózqaras bolyp turady. Sony shashaý shyǵarmaı, ydys-aıaqty syldyrlatpaı sheshý óte mańyzdy. Memleket te solaı. Túrli ustanym, problema bolýy múmkin, biraq bastysy ydys-aıaqty syldyrlatpaı sheshe bilý qajet, – dedi ol.

Tóleýtaı Rahymbekov ulttyq keńestiń úshinshi otyrysynda máseleler sala-sala boıynsha qaralǵanyn eske saldy.

– Keleshegin oılaǵan memleket bilim, ǵylym men densaýlyqty oılaýy kerek. Usynystardy bildirgen kezde jan-jaqty qarastyrǵa jón. Bıýdjet jaǵdaıy qalaı, oǵan qoǵam daıyn ba degendeı. Kóbi AQSh-ty, Kýveıtti, Japonııany mysalǵa keltirip jatady. О́z jaǵdaıymyzdy, mentalıtetimizdi esepke alýymyz kerek, – dedi ulttyq keńes múshesi.

– Ulttyq keńes jumysynyń nátıjesin kóre almaı otyrmyz. Aıtyldy-aıtyldy, biraq júzege asyrylýy shamaly bolyp tur. Qabyldanǵan zańdar álde de halyqaralyq normalarǵa sáıkes kelmeıdi. Solardy jetildire túsý kerek edi. Memlekettik qyzmetkerler sany kóp elderdiń birimiz. Osy baǵytta jumys júrgizilip, memqyzmetkerlerdi qysqartý kerek. Aty bar da zaty joq, memleket qarjysyn jumsaýdy ǵana biletin kvazımemlekettik mekemelerdi áldeqashan qurtý kerek edi. Ulttyq qordaǵy aqshanyń jumsalýy ashyq emes, ol jerdegi qarjy qansha, ol altynmen saqtalǵan ba, basqalaı ma degen sekildi sansyz suraqtardyń jaýaby ashyp aıtylmaıdy. Prezıdentke de, úkimet basshysyna da ashyqtyq prınsıpi jetispeıdi. Olar eldiń aldyna jıirek shyǵyp, jaǵdaıdy túsindirip, qolda bar múmkindikterdi aıtyp otyrýǵa tıis, – deıdi Amangeldi Taspıhov.

Onyń sózinshe, parlamenttik oppozısııa túsinigi, parlamentte áıelder men jastarǵa oryn berý sekildi qadamdar – saıası reforma emes, ımıtasııa jasaý.

Qazaqstan kommýnıstik halyq partııasynan usynylǵan májilis depýtaty Jambyl Ahmetbekovpen (1,82%) tildesýdiń sáti túspedi. О́ziniń jeke telefony sóndirýli. Qamshy tilshisi partııanyń baspasóz qyzmetine habarlasqanynda tutqany kótergen qyzmetker apparat basshyna siltedi. Apparat basshysy óz kezeginde depýtattyń kómekshisine habarlasý kerektigin aıtty. Depýtat kómekshisiniń jumys telefonyna qońyraý baryp turǵanymen, tutqany eshkim kótermedi. Birneshe ret shalynǵan qońyraýlar sátsiz aıaqtaldy.

Ol "saıası ózgeris bir kúnde ornaı qalmaıdy, alaıda elde ózgeriske bastar isterdiń alǵysharttary tolyqtaı jasalǵan" dep sanaıdy.

Eks-kandıdat prezıdenttiń kredıttik amnıstııany jasaýy men qazaq tilin damytý týraly aıtqan bastamalary erekshe atap óterlik jaıt ekenin aıtty.

– Sizge bir oqıǵany aıtaıyn. Almatydan astanaǵa poıyzben qaıtyp kele jatqanmyn. Vagondaǵy 4 adamnyń biri jas kelinshek edi. 3-4 jastaǵy múgedek balasy bolatyn. Emge dep kredıt alǵan eken. Sol kelinshek prezıdenttiń kredıttik amnıstııasyna ilinip, qaryzynan qutylypty. Sony aıtyp, ebil-debil jylap, "memleket basshysy bar eken ǵoı", "úkimet bar eken ǵoı" dep rızashylyǵyn bildirdi. Bul – bir ǵana mysal. Al mundaı mysaldar jetip artylady. Atalmysh ıgi is qarapaıym azamattarymyzǵa úlken kómek boldy, – deıdi Sádibek Túgel.