"Toqal alǵysy kelgen bolys". Jurt sheshe almaǵan jumbaqtyń syry ashyldy

Qazaq – ıntellektýaldy halyq. Oǵan aýyz ádebıetindegi túrli janr dálel. Sonyń biri – jumbaq. Sońǵy eki jyl boıynda kóptep tarap, jelidegilerdiń basyn dań qylyp, sheshimi tabylmaı jatqan bir qazaq jumbaǵy bar eken. Onyń sebebi maǵynasynyń qate berilýinde kórinedi. Etnograf-ǵalym Bolat Bopaıuly osylaı deıdi. Sóıtken ol kisi Qamshy saıtyna «Bolysqa tabaq tartý» jumbaǵynyń durys nusqasyn ári onyń sheshimin usyndy.

Baıaǵy zamanda bir aýylda jasanyp qalǵan kempir-shal turypty. Onyń jar degende jalǵyz uly, aı men kúndeı sulý kelini, bir nemeresi bolypty. Bir kúni qarııalardyń jalǵyz uly jazylmas aýyrýǵa shaldyǵyp, aqyry jastaı dúnıe salypty.

Bir kúni jesir qalǵan jas sulý kelinshekke kózi túsken sol aýyldaǵy baı ári bolys qasyna nókerlerin ertip álgi kemir-shaldyń úıine keledi, sóıtip qaraly kelindi toqaldyqqa kúshtep áketpekshi bolypty. Kelinniń qaıyn atasy men qaıyn enesi bolysqa bir aq sary bas mal soıyp, ony qonaq etipti. Mal soıylyp jatqanda qaıyn enesi oshaq basynda júrgen kelinine:

– Kelin jan, myna bolys tegin kelmepti. Seni toqaldyqqa alsam dep atań ekeýmizge sóz salyp otyr. Atań ekeýmiz jumǵan aýzymyzdy asha almaı, bolystyń bedelinen jasqanyp, ne aıtarmyzdy bilmeı otyrmyz, deıdi.

Sonda jas kelin:

– Apa, esh alańdamańyz. Bolys el basqaryp otyrǵan esti ulyq qoı. Ulyqtyń aıtqany uly zań. Ony eli atqarady. Al ulyq ta halyqtyń sózin tyńdaıdy. As jegenniń aýzy jumsaq bolady. Bolysqa tartatyn asty men daıyndaıyn, sizder jaı áńgimelesip, esh nárseniń qylpyn bildirmeı otyra berińizder. Qonaq káde men as syıynan keıin ol másele sheshimin tabatyn bolady, depti.

Kelinniń aıtýy boıynsha, kempir-shal qonaqtarmen áńgimelesip otyra beripti. Bir ýaqytta et te pisedi. Kelin astaý toly etti qonaqtardyń aldyna ákelip, aq dastarhanǵa qoıyp, dalada júrgen ulyn shaqyryp: «Bolys atańnan bata sura», depti. Tańdaıy taqyldap turǵan 4-5 jastaǵy ul bala:

Ulyq ata, adal asqa bershi bata,
Siz keldińiz-aý paıǵabar jasqa.
Siz salǵan jolmen halyq júrsin,
Ketpesin bul ómirde eshbir qata! – dep bata surapty.

Sonda astaýǵa salynǵan kádeli jilikterdi kóziniń qyrymen bir shalyp ótken qaqsal bolys, astaýdaǵy asqa bir qarap, kelinge bir qarap:

Ishpes jerde sý bar,
Jemes jerde as bar.
Astaý toly asta,
Aqyl jetpes syr bar.
Jumbaǵyn sheshe almas,
Bir jumaq shyń bar! – dep astan aýyz da tımesten, nókerlerin ertip, raıynan qaıtyp, ún-túnsiz betin sıpap attanyp ketken eken.

Sonda kelin astaýǵa qandaı kádeli jilikter salǵan?

Bul jumbaq tabaq dep atalady. Ony bolys pen kelin ǵana túsinedi. Qalǵandary ań-tań bolyp jubaqty sheshe almaıdy. Aýyldan alystaǵan soń, bolystyń nókerleriniń biri:

– Bolys, siz astan aýyz tımeı, ne jaýap qatpaı, kelindi toqaldyqqa alý raıynan qaıtyp qaldyńyz ǵoı. Biz túk túsine almaı qaldyq degen eken.

Sonda bolys:

– Myna eldiń bolysy men emes. Jas bolsa da, áıel bolsa da naǵyz el basqaratyn naǵyz dana, aqyldy jan sol eken, dep tereń oımen kúrsinipti.

Sonda álgi jaǵympaz nóker:

– Oı, bolys-aý, áıeldiń shashy uzyn, aqyly sholaq, ózi de aqymaqtaý kórinedi. Bir qoıdyń bar kádeli jilikterin astaýǵa toltyra bir-aq tartypty qoı. Onda turǵan ne bar? Etke toıyp alyp, jas sulýdy qoıynǵa salý kerek edi, dep jylpyldapty.

Qabaǵy qatýly bolys:

– Eı, aqymaq. Aqylyń tamaǵyńnan aspaıtyn qý sorlysyń ǵoı. Ol tabaq – tabaq emes. Ol maǵan bergen jaýap. Onyń mánin bilip al, dep bir tynystap alǵan bolys, at ústinde aldyna tartylǵan bir astaý ettiń mán-maǵynasyn bylaı túsindiripti:

– Ol kelin, kelin emes kerim eken. Astaýǵa jetim arqa salypty. Ol – kúıeýim ketip, jesir qaldym degeni; bulshyq eti joq asyq jilik salypty. Ol – súıenishi joq ulym jetim qaldy degeni; qoıdyń jarty júregin salypty. Ol – júregim jarty, kóńilim orta degeni; jetim baýyr salypty. Ol – týystarym kúıeýge shyqanymdy qalamaıdy degeni; qoıdyń til men jaǵyn keskilep salypty. Ol – Sizben til tabysa almaımyn degeni; synǵan eti oıazdaý ortań jilik salypty. Ol – azamatymyzdan aıyrylyp qaraly bolyp otyrmyz degeni; etiniń jartysy kesilgen kári jilik pen quıqasynyń jartysy joq bas salypty. Ol – qart qaıyn atam men qaıyn apam bar. Olardy tastap kete almaımyn degeni; jalǵyz tal qara qabyrǵa salypty. Ol – qatynyńmen keńes degeni. Talaqty úsh bólip salypty. Ol qatynyńdy talaq etip, basyńdy bosatyp kel degeni; eti arshylǵan jaýyryn salypty. Ol – aqylyń bolsa osy aýyrtpalyqtardy kótere alasyń ba degeni; qý quıyshaq pen toqpan jilikti salyp, onyń ústine quıryq maımen basyp qoıypty. Ol – bizdeı qoıshy, quldy maıdaı jumsaq sezinip, shynaıy otbasymyzben qabyldaı alasyń ba degeni; onyń qasyna qos búırektiń bireýin jaryp, bireýin bútin kúıinshe qoıypty. Ol – búıregiń biteý, qýatyń kúshti me, joq, jarty búırekteı álsizsiń be degeni. Mine, bizdiń hál osylaı. Al sizdiń hal qalaı, dep suraǵany. Jarty shıki pisken ókpe salypty. Ol – isiń shıki bolsa maǵan ókpeleme degeni. Men onyń aqyly men aryna qol qoıyp únsiz, tilsiz kettim. Atam qazaq «Bilgeniń bir toǵyz, bilmegeniń toqsan toǵyz. Kóp bilseń de kópten artyq bilmeısiń». Bilgeniń kóbeıgen saıyn, bilmeıtinińniń odan da kóp ekenin túsinetin bolasyń dep tekke aıtpaǵan ǵoı, – dep bolsyn áńgimesin tamamdap alǵa qaraı jele jorta jónelipti.