Din-dińgek: Biz qaı jerde qatelik jiberdik?

«Bireýler sáýegeılik tanytyp, «Salafızım – Qúdaı bergen qasıetti is» deıdi. Bul durys emes. Men jaman jaqtary men jaqsy jaqtary jaıly aıtqym keledi. Iá, dinniń syrtqy sıpatyna basymdyq berilip, naǵyz ishki rýhanı jaǵyna zııany tıdi. Imandylyq jaıly aıtylmaı, saqal ósirý jaıly úgit-nasıhat belsendi júrgizildi. Shyndyǵynda kıim sııaqty syrtqy máseleler mańyzdy emes.

«Ýaǵyz» degen jeleýmen halyqty «din ustanatyndar» men «din ustanbaıtyndarǵa» bóldi. Ásirese jastar arasynda. Salafızm sheıhteri «teledıdar haram» dep pátýa berdi, alaıda ózderi onda sóıleýge qarsy bolmady. «Teledıdar kórýdi, fotoǵa túsip, án aıtýdy haram» dedi. Salafızım nasıhaty kezinde toılar qaraly jıynǵa aınaldy.

Meıramda qýaný, qaıǵyda muńaıý kerek. Mine durys ıslam osy.... Biz paıǵambarlar emespiz ǵoı. Sózden de, isten de qatelesemiz. Ýaqyt óte kele, jasymyz ulǵaıa, jańa bilim qosqan soń munyń bári qatelik ekenin túsindim. Salafızımde osy kemshilikter bar. Salafızm qozǵalysynyń qateligi – onyń úndeýiniń qatygezdigi. Munyń bárine sebep – Saýd Arabııasy koroldigi múftııatynyń úlken ǵalymdary keńesinen alshaqtaý, tájirıbeniń, bilimniń joqtyǵy.

Bizdiń úndeýimiz izgilikti, raqymdy dinge qarsy keldik, adamdarǵa qysymshylyq keltirdik. Saýd Arabııasy koroldigi halqy aldynda salafızım qozǵalysy atynan keshirim suraımyn».

Bul salafızm baǵytyndaǵy kórnekti tulǵalardyń biri sheıh Aıd  ál –Karnıdiń sózi. Budan shyǵatyn túıin ne? Álemdik qaýipsizdikke úlken qaterin tóndiriip otyrǵan qozǵalystyń beldi basshylarynyń biri aqyry óz qateligin moıyndady. Ýaqyt óte kele musylman áleminen keshirim surady. Biraq endi kesh. Nege? О́ıtkeni bul qozǵalystyń qylmystyq áreketteri qazir ǵalamdy kezip júr. Qanshama azamattar sheıh aıtqandaı, bilimderiniń taıazdyǵynan osy  aǵymǵa erip, soqyr senimge boı urdy. Bul ásirese jastarǵa tán. Qanshama jastar aǵaıyn-týystan jeridi, ata- anadan irgesin aýlaq saldy.  «Teledıdar haram» dep, olar osylaı adasty. Oǵan kim kináli? Árıne, ózimiz. Joqty-bardy, aqty-qarany naqtylap ýaqytynda kórsete almadyq. Sondyqtan erteli-kesh bolsyn,  máseleniń aq-qarasyn ajyratyp otyratyn, dinı ýaǵyzdyń qanshalyqty durys baǵytta ekenin baǵamdap, saraptap otyratyn ár ýaqytta maman kerek. Jalpy bul jaıtty qarapaıym mysalmen keltirer bolsaq,  jastardyń durys dinı jolda kele jatqanyn aıtyp otyratyn kókiregi oıaý qart qajet. Aýyl aqsaqaly kerek. Aýyldan, orta mektepten túlep ushqan bala es jııar shaqta qalaǵa kelgen sátte, joq nárseniń ornyn rýhanı azyq retinde dinmen toltyrǵysy keledi. Al dinniń bári dińgek pe?! Negizi «balany jastan», dep beker aıtpaǵan el edik qoı.

Rýhanı jany tereń, jady myqty, otanshyldyq rýhpen tárbıelengen bala nemese otbasynda qazaqy tárbıeni boıyna tereń sińirip ósken  jas eshqashan adaspaıdy. Bógde aǵymnyń jeteginde ketpeıdi. Endeshe, keıbir jastar nege qatelesedi?
Bul qazirgi kezeńde qazaq úshin ótkir túıindi problemaǵa aınalyp otyr. Dástúrli dinnen aýytqyp, kóringen aǵymnyń jeteginde júrgen jastardy qalaı ózimizdiń ulttyq tanymǵa qaıtara alamyz? Rasynda da munyń qandaı sebepteri bar? Keshe ǵana qaımaǵy buzylmaǵan, ózimizdiń dástúrli dinnen esh aınymaǵan el edik qoı.

Árıne, din adamnyń jan dúnıesin eki dúnıede rahatqa bóleıdi. Din jumyr basty pendeniń jan dúnıesine rýhanı  turǵydan tirek bolady. Biraq «dinı baǵytty  birjolata ustanamyn» dep, soqyr senimge aldanyp qalmaýymyz kerek. Dinı senim qazaqtyń salt-dástúrimen  ushtasyp  jatsa, adam balasy eshqashan adaspaıdy. Árıne, keıbir aǵymǵa erip, óz jolynan shalt ketip jatqandar da bar. Olardy báribir memleket qaıtadan qamqorlyqqa alady, qoldaıdy, durys jolǵa túsiredi. Bir ǵana mysal,  kezinde soqyr aǵymǵa erip, Sırııa asqandardy Qazaqstan memleketi soǵys maıdanynda qaldyrǵan joq. Aqyry keri qaıtardy. Birazy shet elde Sırııada óldi. Ne úshin ómirden ótkenderin ózderi de túsinbeı ketti. Aldandy, opyq jedi, tiri qalǵandary keri qaıtty. Jyl basynda Elbasynyń tapsyrmasymen  «Jýsan-1»  operasııasy júzege asty. Alǵashqy operasııa barysynda Qazaqstannyń 47 azamaty  elge oraldy. Al birneshe aıdan keıin  «Jýsan-2» operasııasy aıasynda Sırııadan Qazaqstannyń 231 azamaty elge jetkizildi. Olardyń 159-y – balalar ekenin aıta ketken jón. Al «Jýsan-3» operasııasynyń úshinshi kezeńinde Sırııadan 67 áıel, 171 bala Qazaqstanǵa keldi.

Árıne, olar elge oraldy. Endi eńsesin tikter. Biraq aldy alty-jeti jyl, sońy eki-úsh jyl syrt elde soǵysta júrip, sanasy ýlanǵandardy qaıtadan qalpyna keltirýge qanshama kúsh-jigerimiz ketedi? Eń qıyny da osy. Biz qan maıdanda dinı fanatızmmen sanasy ýlanǵan ata-ananyń qarakóz balalaryn qaıtadan qazaqtyń balasy ete alamyz ba? Kúıeýleri Sırııanyń oqtyn-oqtyn  oqtyń daýsy estilgen dalasynda opat bolǵannan keıin elge oralǵandardyń arasynda bes-alty ret kúıeýge tıip, ul-qyz tapqan jas analar da bar. Biz olardyń balalaryn qazaq deı alamyz ba? Janyn, sanasyn qalaı tazarta alamyz, ol balalardyń?!. Olardyń ákeleri nege jaza basty? Oılanarlyq jaıt. Biz ony saraptap, baǵamdap, jatyrmyz. Endi ǵana. Biraz ýaqytymyzdy ótkizip aldyq. «Qazaqstan qazir ártúrli dinder men etnostar meken etken el. Basty baılyǵymyz da  – turaqtylyq. 130-dan astam dıasporalar men 18 konfessııa ókilderi meken etken mundaı el álemde joq» dep úsh jyl saıyn Qazaqstanda ótetin álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń sezi aldynda minberden sóz sóılep, maqtanamyz. Kerek pe, maqtan! Qaı jerde bizden qatelik ketti? Zerttep kóreıik...

1. Biz keshegi kúnge deıin «Dinı senim bostandyǵy jáne dinı birlestikter týraly» eski Keńes Odaǵynan qalǵan zańmen ómir súrip keldik.
2. Naqty aıtsaq, 1992 jyldyń 15 qańtaryndaǵy qabyldanǵan eski zańǵa tek qana 2011 jyldyń qazanynda ǵana tolyqtyrýlar men ózgerister engizdik.
3. Keńes Odaǵynan qalǵan eski zań 20 jyl boıy syrttan kelgen dinı aǵymdarǵa tosqaýyl bola almady. Olar elge erkin kirdi, óz mıssııasyn atqardy.
4. Halyqtyń arasyna jik saldy.
5. Ulttyq sanany ýlady.
6. Ondaǵan dinı uıymdar men aǵymdar elimizde erkin júrip, óz mıssııasyn atqardy. Olarǵa eshkim kedergi jasaǵan joq. Erkin qyzmet etti.
7. Tek 2000 jyldardan keıin ǵana esimizdi jııa bastadyq. Elimizdegi kóbeıip ketken dinı aǵymdardyń qyzmetin qaıta zerttep, tirkep, baqylaýǵa alýǵa tyrystyq.
8. Sonyń nátıjesinde 2004-2014 jyldar aralyǵynda sot sheshimimen «Shyǵys Túrkistandaǵy ıslamdyq qozǵalys», «О́zbekstandaǵy ıslamdyq qozǵalys», «Kúrd Halyq Kongresi», Asbat al-Ansar», «Musylman baýyrlar», «Talıban» qozǵalysy,«Ortalyq Azııadaǵy Jamaat modjahedtar», «Lashkar-e-Toıba», «Áleýmettik reformalar Qoǵamy», «AÝM Sınrıkıo», «Shyǵys Túrkistandy azat etý uıymy», «Túrkistan ıslam partııasy», «Hızb-ýt-Tahrır» dinı-saıası partııasy, «Alla-Aıat» uıymy, «Ata joly», «At-takfır ýal-hıdjra» halyqaralyq uıymy men basqa da dinı aǵymdardyń qyzmetine Qazaqstanda tyıym salyndy.
9. Bul ǵana emes, táýelsizdiktiń alǵashqy 10-15 jylynda Qazaqstan jastary Sırııa, Saýd Arabııasy, Túrkııa, Pákistan, Iran, Egıpet jáne basqa da musylman elderindegi dinı oqýlarǵa túsip elge oraldy. Árıne, oń-solyn áli tanyp úlgermegen jas bala qaı dinniń aǵymynan sabaq alsa, sony elge taratady. Memlekettik baqylaýdyń joqtyǵyn paıdalanyp, olar Qazaqstanda óz ýaǵyzyn belsendi júrgizdi. «Dindi haq, aqıqat joly»  dep túsingen jastar osylaı ártúrli aǵymnyń jeteginde ketti. Dinaralyq kózqarastyń kóbeıýinen úılengen talaı jastyń shańyraǵy ortaǵa tústi.
10. Olardyń betin qaıtaryp, Ábý Hanıfa mazhabyna negizdelgen ıslam dini ǵana qazaqqa jaqyn ekenin túsindirip beretin eshkim bolmady.
11. Bizdiń baǵytymyz Ábý Hanıfa mazhaby men qazaqtyń  salt – dástúri, ádep-ǵurpy ekendigin uǵyndyryp beretin ımam men molda da az edi,  sol kezeńde olar asa saýatty da bolǵan joq. 
12. Memleket dindi únemi baqylap otyrý qajet ekendigine erekshe nazar aýdarmady. Qazaqstan Musylmandary dinı basqarmasy óz pátýasyn ashyq aıta almady.
13. Sonyń saldarynan ásirese, jastar arasynda ártúrli  aǵymdar men dinı fanatızmge bas urýshylar kóbeıdi.
14. Táýelsiz memleketimizde tolyqqandy ulttyq ıdelogııanyń bolmaýy dinı aǵymdardyń keńirek  óris alýyna jol ashty.
15. Almaty, Astana jáne Aqtóbe qalasynda oryn alǵan dinı ekstremıstik jáne terrorıstik oqıǵalardan keıin ǵana bizdiń oqıǵadan sabaq alýymyzǵa týra keldi.
16. Biz din máselesiniń jastardyń sanasyn ýlaı bastaǵanyna kózimiz jetkennen keıin ǵana baryp, 2011 jyldyń kúzinde qaıtadan «Dinı senim bostandyǵy jáne dinı birlestikter týraly» zań qabyldadyq. Jastardy sheteldiń dinı oqý oryndaryna jiberýge tyıym saldyq.

Jalpy din máselesi ol – óte názik. Abaılamasa, baqylamasa bolmaıdy. Tarıhtan belgili, dinaralyq soǵys talaı memlekettiń irgesin shaıqaltqan. Otbasyndaǵy dinaralyq san alýan kózqaras talaı shańyraqty ortasyna túsirgen. Bala ákeden bezip, ata men ana kóz jasyn kóldeı qylǵan. Munyń barlyǵy memlekettik baqylaýdyń bolmaýynan, otbasynda ulttyq qundylyqtardyń olqy soǵýynan oryn aldy. «Qaı jerde qatelik jiberdik?» degen saýalǵa berer jaýap osy. Qazir Allaǵa shúkir, memleket tarapynan baqylaý bar. Jastar da dinı aǵymdardyń san alýan saıasatyn, máseleniń aq-qarasyn ańǵara bastady.

Biz maqalanyń basynda salafızm baǵytyndaǵy kórnekti tulǵalardyń biri sheıh Aıd  ál –Karnıdiń ǵalam jurtshylyǵynan keshirim suraǵan pikirin beker keltirgen joqpyz. Bizdiń aramyzda adasyp júrgen jastar joq emes. Demek áli de qatańdyq kerek. Mysaly, qaı zamanda qazaq tobyqtan joǵary sholaq shalbar kıip, shoqsha saqalmen júrip edi?! Qazaqtyń qaı áıeli bet-aýzyn tumshalap, kózin ǵana syǵyraıtyp búrkenip júrip edi?! Qysqasy, qartyń maǵynaly sóz aıtatyn maqalshyl bolmasa, onda jasyń kelte oılaıtyn saqalshyl bolady.

Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstri Nurlan Ermekbaevtyń (2017 jyldary)  Qazaqstan dintanýshylarynyń VII forýmynynyń ashylýynda qoǵamdaǵy shynaıy kórinisti naqty aıtqany bar.
––«Dinı senim bostandyǵy jáne dinı birlestikter týraly» 1992 jylǵy Zań dindi nasıhattaýǵa sheksiz múmkindikter bergen. Jıyrma jyldyń ishinde sheteldik mıssıonerlerdiń yqpaly kúsheıdi. Zańsyz dinı qyzmettiń kórsetkishteri jyl saıyn ósip otyrdy. Radıkaldy ıslamnyń alǵashqy ókilderi paıda bola bastady. Konfessııalar arasynda qarama-qaıshy baqtalastyq kúsheıe tústi. О́z dinin kúshtep tańý faktileri jıilep ketti. Tipti dindi saıası maqsattarda paıdalaný úshin áreketter de jasaldy. Mysal úshin ıslam negizinde saıası partııa qurýǵa nıettendi bir top azamattar. Osyndaı jaǵdaılarda 2011 jyly «Dinı qyzmet jáne dinı birlestikter týraly» jańa Zań qabyldandy. Bul Zań dinı qyzmetti quqyqtyq retteýdiń birqatar mańyzdy aspektilerin belgilep berdi. Keıbir adamdar memleket ustanymyna qarsy shyqpaımyz, Elbasynyń saıasatyn qoldaımyz» dep aıta tura, biraq, máselen, mektep kıim úlgisin saqtaý týraly normatıvtik quqyqtyq aktilerdi buzady. Zań talaptaryna qaramastan ózderiniń dinı birlestikterin tirkeýden ádeıi bas tartady, dinı ýájderimen ekpe egýden, qan quıýdan bas tartady, ınternetten sheteldiń radıkaldy din ýaǵyzdaýshylarynyń dáristerin júktep taratady. Elbasymyzdyń Qazaqstan halqyna jáne salt-dástúrlerine jat syrtqy kórinisterge jol bermeý týraly aıtqandaryna qaramastan basqa elderge tán qara kıim kııý, saqal qoıý, qysqa shalbar kııýdi jalǵastyrýda.i, – dedi sol kezde Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstri bolǵan Nurlan Ermekbaev.
Eń qaýiptisi, kez kelgen ishki, syrtqy toptar saıası kúreste bılik úshin osyndaı radıkaldanǵan saqaldylardy paıdalanyp ketýi de múmkin. 2011 jylǵy Aqtóbedegi lańkestik áreketterge syrtqy DAISh sekildi halyqaralyq terrorıstik uıymdardyń yqpaly zor boldy. Bul «kelte balaq, shoqsha saqaldy» jastarǵa ǵana qatysty emes. Biz muny «qaýip etkennen aıtamyz». Tek keıin «qaı jerde qatelik jiberdik?» dep júrmeıik. Bir ǵana mysal, Almatynyń onshaqty bazaryn bir sholyp ótińizshi, 20-25-tegi jastardyń sholaq kelte shalbar kıip, shoqsha  saqal qoıyp, dinniń sholaq belsendisi bolyp júrgenin kózińiz kóredi.

 Din jolyn ustama demeımiz, biraq sizdiń dinı kózqarasyńyz memlekettiń ulttyq saıasatymen jáne ózińniń otbasylyq qundylyqtarymen bite qaınasyp jatýy kerek. Sonda ǵana memlekettiń irgesi nyǵaıady, otbasynyń qundylyǵy artady, yntymaǵy jarasady. Bizdiń aıtpaǵymyz da osy...