Qazaq-armıan qarym-qatynasynda qandaı tarıhı baılanys bar?

Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Aqordada jergilikti jýrnalısterge bergen suqbatynda Qazaqstan men Armenııa Respýblıkasynyń arasyndaǵy ózara yntymaqtastyq qarym-qatynasqa  baılanysty qoıylǵan suraqqa: «...Bizdiń Armenııamen tarıhı, tipti tildik jaǵynan da ortaqtyǵymyz mol. Sondyqtan men yntymaqtastyq qarym-qatynastyń bolashaǵyna senimmen qaraımyn. Bizdiń tarapymyzdan, Qazaqstan jaǵynan, ózara qarym-qatynasty nyǵaıtý úshin múmkin bolǵan barlyq jaǵdaı jasalatynyna kúmán keltirmeńizder», - dep jaýap bergen edi.

[«Ý nas ochen mnogo obshego, mejdý prochım, s Armenıeı s tochkı zrenııa ıstorıı ı daje ıazyka. Poetomý ıa s optımızmom smotrıý na býdýshee sotrýdnıchestvo. Ne somnevaıtes, chto s nasheı storony, so storony Kazahstana, býdet delatsıa vse vozmojnoe, chtoby ýkreplıat sotrýdnıchestvo»]

Osy máseleniń tóńireginde áleýmettik jelilerde «Ońtústik Kavkazdaǵy Armenııa men Eýrazııadaǵy Qazaqstannyń arasynda qandaı baılanystar bolýy múmkin?» degen túrli pikirler aıtylýda. Tipti keıbir ózge eldiń azamattary budan saıası astar izdegen pikirlerin de jarııalaýda.

Qazaqstan Prezıdenti óziniń jýrnalıstiń qoıǵan saýalyna bergen jaýabynda ne aıtqysy keldi? Qazaqstan álemniń alys-jaqyn barlyq meleketterimen dostyq qarym-qatynasta ekendigin jáne ony odan ári jalǵastyra beretindigin Qasym-Jomart Toqaev óziniń saılaýaldy konsepsııasynda atap kórsetken bolatyn. Armenııa Respýblıkasymen de osyndaı ózara yntymaqtastyq qarym-qatynastardyń da jalǵasa bereri sózsiz. Buǵan 2010 jyldan bergi L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa Ulttyq ýnıversıteti men Erevan memlekettik ýnıversıteti arasyndaǵy ózara baılanystyń nátıjesinde magıstranttar men aspıranttardyń Qazaqstan men Armenııada tájirıbeden ótýin mysalǵa keltirýge bolady. Erevan memlekettik ýnıversıtetinde «Qazaqstan tarıhy men mádenıeti» dep atalatyn arnaıy kabınet jasaqtalyp, onda qazaqtyń danalary Abaı, Ybyraılardan bastap, keshegi Alash arystarynyń portretteri ilinip, eńbekteri qoıylýmen qatar, M. Áýezovten bastap qazaq ádebıeti klassıkteriniń shyǵarmalary jınaqtalǵan. Ol jerde ýnıversıtet stýdentterine qazaq tili úıretilip, qazaq ádebıeti men mádenıetinen, Qazaqstan tarıhynan arnaıy dárister oqytylady. Ýnıversıtettiń aspıranty Shýshan Hachatrıan qazaq tilin meńgergendigi sondaı – M. Áýezovtiń eńbekterin túpnusqasynan oqyp, osy taqyryptaǵy dıssertasııalyq jumysyn aıaqtap, qorǵaýǵa daıyndalýda. Sóıtip, armıan jastary arasynda qazaq ádebıeti men mádenıetine, qazaq tiline qyzyǵýshylyq týyndap otyrǵanyn kóremiz.

Al eki el arasyndaǵy «tarıhı, tipti tildik ortaqtyqtarymyz mol» degende Qazaqstan Prezıdenti Keńes Odaǵynyń quramynda bolǵan elderdiń 70 jyldyq ortaq tarıhymen qatar, Qazaq ultyn quraǵan rý-taıpalardyń kóne zamandardan bastap keshegi orta ǵasyrlarǵa deıin, at tuıaǵy jetken dúnıeniń tórt buryshyndaǵy eldermen túrli qarym-qatynastarda bolǵandyǵyn, ol elderdiń tarıhynda, tilinde qaldyrǵan izderin aıtyp otyr dep túsingenimiz jón. Iá, armıan tili úndieýropa tilderi tobyna jatatyn til ekendigi, al qazaq tili túrki tilderiniń qypshaq tobyna jatatyn, júıeleri bólek-bólek tilder ekendigi málim. Ǵasyrlar boıyna sozylǵan túrli tarıhı-álemettik jaǵdaılarǵa baılanysty bir til ekinshi bir tilden, ózinde joq ataýlardy qabyldap damıtyny belgili. Bir halyqtyń ekinshi bir halyqpen baılanysy jaıyndaǵy derekter jer-sý, eldimeken ataýlary, ıaǵnı toponımdermen qatar, adam attarynda (antroponımderde), ásirese tekterinde – patronımderde saqtalyp qalady. Bul álem tilderine tán – qubylys. Ras, árbir memleket óziniń ótken tarıhyndaǵy mundaı ózge tildiń kýási bolatyn ataýlardy óz tilderindegi ataýlarmen almastyrýǵa tyrysady jáne almastyrady da. Biraq jazba tarıhı derektemelerden, túrli kartalardan kóne derekterdi kóptep tabýǵa bolady. Endi osymen baılanysty oılarymyzdy ortaǵa salaıyq.

Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti Elbasy N.Á. Nazarbaev óziniń Qazaqstannyń álemdik órkenıettegi ornyn anyqtaýǵa arnalǵan «Uly dalanyń jeti qyry» atty baǵdarlamalyq maqalasynda: «Úshinshiden, keıingi jyldary tabylǵan tarıhı jədigerler bizdiń babalarymyzdyń óz zamanyndaǵy eń ozyq, eń úzdik tehnologııalyq jańalyqtarǵa tikeleı qatysy bar ekenin aıǵaqtaıdy. Bul jədigerler Uly dalanyń jahandyq tarıhtaǵy ornyna tyń kózqaraspen qaraýǵa múmkindik beredi.

Tipti, qazaqtyń keıbir rý-taıpalarynyń ataýlary «qazaq» etnonıminen talaı ǵasyr buryn belgili bolǵan. Osynyń ózi bizdiń ulttyq tarıhymyzdyń kókjıegi buǵan deıin aıtylyp júrgen kezeńnen tym əride jatqanyn aıǵaqtaıdy. Eýropasentrıstik kózqaras saqtar men ǵundar jəne basqa da búgingi túrki halyqtarynyń arǵy babalary sanalatyn etnostyq toptar bizdiń ultymyzdyń tarıhı etnogeneziniń ajyramas bólshegi bolǵany týraly bultartpas faktilerdi kórýge múmkindik bergen joq» - dep, Qazaqstan tarıhshylarynyń aldyna jańa mindetter qoıǵan bolatyn.

Túrki halyqtary men Ońtústik Kavkazdyń tarıhı-mádenı baılanystarynyń tamyry tereńge tartady. Ol jerlerde Kóne dáýir saqtarynan bastap, ǵundardyń, hazarlardyń, oǵyzdar men qypshaqtardyń izderi taıǵa tańba basqandaı saırap jatyr. 

Shyǵysynda Ertisten bastap, batysynda Dýnaıǵa deıingi Uly dala ortaǵasyrlarda Deshtı -Qypshaq atalyp, onyń turǵyndary aınalasyndaǵy alys-jaqyn eldermen túrli qarym-qatynastarda bolǵany málim. Ońtústik Kavkazǵa, odan ári Iran, Arab elderine túrki taıpalary Kaspı teńiziniń ońtústigimen de, soltústigimen de ótip otyrǵan. Strategııalyq jaǵynan yńǵaıly Ońtústik Kavkaz aýmaǵy ǵasyrlar boıy túrli soǵystardyń alańy bolyp qana qoımaı, mádenıetterdiń de toǵysqan aýmaǵy boldy.

Ortaǵasyrlar armıandar tarıhyndaǵy eń qaraly dáýir bolyp esepteledi. O basta Iran men Vızantııanyń qolastynda bolǵan armıandardy VII ǵasyrda arabtar jaýlaıdy, odan keıin musylman seljúkterdiń qaraýyna kóshedi. Grýzın patshasy Davıt II qyryq myń qypshaq áskeriniń kúshimen seljúkterdi yǵystyryp shyǵarǵannan keıin, armıandardyń bir bóligi az ýaqyt grýzınderge baǵynyp turady da, mońǵol shabýylynan keıin Ilhandardyń bodandyǵynda, Jalaıyrlardyń, Aqqoıly, Qaraqoılylardyń, keıin Qyzylbas Sefevılerdiń bıleýinde bolady. Derbes memleketi bolmaı, jeke-jeke knıazdikterge bólinip vassaldyq ómir keshken olardyń jerin 1048 jyly Ertuǵyryl, al 1064 jyly Alyp Aryslan bastaǵan seljúkterdiń jaýlaýyna ushyraıdy. Seljúkter men Vızantııa arasyndaǵy 1071 jyly tamyzda bolǵan Manaskert shaıqasynda hrıstıan álemi retinde súıeý bolǵan grekter oısyraı jeńilgen soń, armıandar bosyp, jer-jerge tarap ketedi. Bir bóligi Grýzııa memleketiniń qaraýyna ótedi.

Grýzııanyń Davıt IV patshasy 1118 jyly, qasyna keńesshileri men nókerlerin ertip, Soltústik Kavkazdy jaılaǵan qaıyn jurty qypshaqtardan kelip kómek suraıdy. Sol jyly Sharýqannyń uly Artyq bastaǵan 45 myń úıli qypshaqty Darıal asýy arqyly Qap taýynyń arǵy betine alyp ótip, Grýzııa jerine, rý-rýǵa bólip ornalastyrady. «Grýzııa tarıhynda» áskerı qyzmetke qajetti kerek-jaraqtarmen qamtamasyz etilgen ol qypshaqtardyń eki jyldan keıin 40 myń atty ásker shyǵarǵandyǵy, sondaı-aq, patsha men onyń otbasyn qorǵaıtyn, monaspa dep atalatyn, 5 myń adamdyq erekshe gvardııa qurylǵany aıtylady [Kartlıs Shovreba-Istorııa Grýzıı. –Tbılısı, 2008].

Qypshaqtar Shırvan patshalyǵy men Armenııany seljúkterden azat etýde qypshaq qosyndary almas qylyshtaı jarqyldap, birtutas Grýzııa memleketin qurýda erekshe ról atqarady. Osy qyzmetteri úshin Davıd patsha olardy el basqarýdaǵy mańyzdy oryndarǵa taǵaıyndaıdy. Qypshaqtar Grýzııa memleketinde úlken saıası kúshke aınalady. Davıd IV patsha ólgennen keıin (1125j.) taqqa otyrǵan onyń balasy Demetre I (1125-1156j.), nemeresi – Georgıı III kezinde qypshaqtar grýzın patshalaryna úlken súıenish bolady.

Qypshaq áskerleriniń aralasýymen Davıd IV patsha, onyń urpaqtary Grýzııaǵa uzaq jyldar quzyretin júrgizedi, jaý qolynda ketken jerlerin qaıtarady. Qypshaqtar memlekettiń ishki-syrtqy bıligine aralasady, pármendi laýazym tutqalaryn ustaıdy.

Qazirgi Armenııa aýmaǵyn mekendegen qypshaqtarǵa toqtalar bolsaq, Davıd patsha 45 myń úıli qypshaqty qazirgi Armenııanyń Dılıjan ólkesinen bastaý alyp, Grýzııa jáne Ázerbaıjan memleketteriniń jerimen ótetin Aǵystafa ózeniniń ańǵaryna ornalastyrǵany málim. О́zenniń bul ańǵarynda atalǵan úsh el de shektesip jatqanymen, negizgi bóligi Ázerbaıjannyń Qazaq aýdanyna qarasty. Aǵystafa ózenin boılap, armıan jerine ótseń Qypshaq aýyly turǵan Artyq aýdany taıaq tastam jer. Armıan tarıhshysy T.S. Eremıan qypshaqtardyń bul ólkege qonystanýyn  Georgıı III-shi men Tamar patshaıym bılik qurǵan kezeńmen baılanysta qarastyrady.

Tamar patshaıymnyń bılik qurǵan kezinde, onyń áskerbasy bolǵan Zakare, qypshaqtar mekendegen osy jerdi satyp alyp, 1201 jyly Ǵypchahavank (Qypshaq monastyry) monastyryn saldyrady. Bul aýyl 1946 jylǵa deıin Ǵypchah (Qypshaq), al monastyr «Ǵypchahavank» dep atalǵan (qazir Harıch dep atalady). Osy keseneniń qabyrǵasynda 1304 jyly armıan tilinde jazylǵan: «...ılhan Ǵazan hannyń álemdi bılegen kezinde, men  Elhutlu Chaǵan uly jáne meniń ulym Abash pen meniń qatynym Hýtlý áýlıe Astavasasınge qosylyp, osy shirkeýdiń qazynasyna bizdiń úlesimizde qalǵan maı shaıqaıtyn oryndy syıladyq...kim de kim daý shyǵaratyn bolsa qudaı men paıǵambardyń qarǵysyna ushyrasyn. Oryndaýshylar qudaıdyń alǵysyna bólensin. 753 (=1304) jyldyń jaz aıy» degen aqparat bar. T.S. Eremıan jazylǵan jyly kórsetilmegen «Men Trıtýr, qudaıdyń kúnahar quly, Hýpasarensterdiń júzimdiginiń shırek bóligin óz eńbegimmen satyp aldym da ony qasıetti shirkeýge berdim. (Sol úshin) shirkeý qyzmetkeri Amazasp apostol Andreı meıramy kezinde úsh kún lıtýrgııa oqylýyn belgiledi. Kim de kim muny buzsa Hrıstiń qaharyna ushyrasyn» degen jazýdy mysalǵa keltirip, áýlet atynda qoldanylǵan «Hýpasarenster» - qypshaqtar, ıaǵnı 1178-1185 jyldary bılik qurǵan grýzın patshasy Georgıı III-niń bas qolbasshysy (amırspasalar) jáne  ishki ister mınıstri dárgeıindegi ýáziri (mandatýrtýhýsesı) bolǵan qypshaq Qubasardyń urpaqtary [Eremıan T.S. Iýrıı Bogolıýbskıı po armıanskım ı grýzınskım ıstochnıkam // Naýchnye trýdy Erevanskogo gosýdarstvennogo ýnıversıteta, tom HHIII, 1946. -393-394 better] degen toqtam jasaıdy.

Armıan tarıhshylarynyń jazbalarynda hýndardan bastap, barlyq túrki halyqtaryn keıde hon degen jalpy ataýmen, keıde ózderiniń ataýlarymen berip otyrǵan. «Soltústiktegi halyqtar» dep te ataǵan.

HIII ǵasyrda ómir súrgen Kırakos Gandzakesıdiń «Armenııa tarıhy» eńbegi osy kezeńdegi tarıhı oqıǵalardy baıandaǵan qundy shyǵarmalar qatarynan oryn alady. Ol Gandzak qalasynda (qazirgi Ázirbaıjannyń Gıandji) 1200-1202jj. týyp, 1271 j. qaıtys bolǵan.

Gandzakesı eńbeginiń 12-taraýynda qypshaqtardyń Grýzııa patshasy Lasha Georgıden (Tamar patshaıymnyń uly, 1213-1222 jyldary patshalyq qurǵan) qonys suraǵany, tilekteri oryndalmaǵan soń, olardyń Gandzak qalasynyń mańyna oryn tepkenderi, sol jerdiń armıandary olardy ózderin grýzınderden qorǵaıtyn kúsh retinde baǵalap, olarǵa azyq-túlikpen kómekteskeni týraly aıtylady.

Armenııa Respýblıkasynyń Túrkııamen shektesetin Shıraq oblysynda Artyq degen aýdan bar. Aýdan ortalyǵy Artık  (qazirgi ataýy) qalasynyń kúnshyǵysynda 2-2,5 shaqyrymdaı jerde, taýdyń baýraıyna qonys tepken Qypshaq degen shaǵyn aýyldaǵy 1206 jyly salynǵan hypchakavank (hypchaq+avang (avang – monastyr, naqty aıtqanda «qypshaq monastyry» degen uǵymdy bildiredi).

Shirkeýdiń shyraqshysy Gachık Hachatýrıannyń aıtýynsha, shirkeýdiń tóbesinde kúmbez ispetti munarasy bolǵan eken. Qazir shirkeý  birneshe ret jóndeýden ótken de, syrt jaǵyndaǵy kireberisi bolmasa, burynǵy kúmbezdi qalpy tolyq saqtalmaǵan.

Bul jerde basy ashylmaı jatqan máseleler barshylyq: "aǵaıyndy Ivane men Zakareler qaı ulttyń ókili, aýyl nege Qypshaq atalǵan, aımaqtyń Artyq atalýynyń sol dáýirde Grýzııa patshasy Davıdke Donnyń boıynan 45 000 áskermen kómekke barǵan Artyq batyrmen tarıhı baılanysy qandaı, shirkeýdiń kezinde kúmbezdelip, shyǵystyń úlgisimen jabylýy nelikten, keıin ol qypshaqtar qaıda ketti, armıan-qypshaqtarmen baılanystary bar ma?" degen sııaqty qoıa berseń shyǵa beretin suraqtar kóp.  Aıtýlaryna qaraǵanda, aýylda XIII-XIV ǵasyrlarda qypshaqtardyń jasaqtary meken etken eken. Oǵan sol jerdegi shashylyp jatqan qorymdaǵy qoıtastar men sandyqtastar únsiz kýá bolyp tur.

Grýzııada bılik basynda bolǵan Qýbasardyń urpaqtary atalarynyń  atymen atalýyn zańdy qubylys, qazaqqa tán dúnıe dep qaraǵan jón. Artyq ataýyn da, kezinde Deshti Qypshaqtan Artyq hanmen birge Grýzııaǵa ótip, bir ǵasyrdan keıin (álde erterek) Armenııaǵa qonys tepken Artyq hannyń qosynymen baılanysty qaraýǵa negiz bar.    

Armıandardyń saıası-áleýmettik ómirinde qypshaqtardyń yqpaly bolǵany sózsiz. Olardyń Armenııadaǵy tarıhı-mádenı izderi saırap jatyr. Armıan tilindegi turmystyq ataýlar men keıbir etnografııalyq erekshelikterden berisi qypshaqı, árisi jalpytúrkilik baılanystardy anyqtaýǵa bolady. Mysaly, armıandardyń 7 ataǵa deıin qyz alyspaýy 11-12 ǵasyrlardan bastalypty. Keıin, shirkeý armıan dıasporalaryna bes ataǵa tolǵan soń qyz alysýǵa ruqsat bergenimen, múmkindiginshe qan aralastyrmaýǵa áli kúnge deıin tyrysady.  Al endi qarańyz, Qap taýynyń ońtústiginde armıandarǵa bılik júrgizgen parsylarda, arabtarda, oǵyz-seljúkter men osmanlylarda, tipti ázerbaıjandarda jeti ataǵa tolmaı qyz alyspaý dástúri joq. Sonda bul kimniń áseri? Árıne qypshaqtaryń áseri bolyp shyǵady. Armıandarda jigitke qalyńdyqty ata-anasy tańdap, quda túsip alyp berý áli kúnge sheıin saqtalyp keledi eken.

Qorjyn men alashanyń túr-túri jasalýymen ǵana emes, atalýymen men uqsas (hordjýn, alacha), kat – sút (qatyq sózimen salystyryńyz), sýdjýk – jańǵaqtyń dánderin uzyndyǵy 60 sm-deı etip jipke tizip, qaınap qoıytylǵan júzim shyrynyna malyp alyp (qoıý shyryn jańǵaq dánderiniń syrtyna ishekteı jabysyp, aýa jibermeıdi) jasalǵan taǵam túri; hash – as, hashlama – qoı etinen buqtyrylyp jasalǵan taǵam, sonymen birge malshylardyń tasqoryǵy, sorpany tomyrtqalap ishý, dalada sirne pisirý, shıki etten bastyrma jasaý, aırannan, qatyqtan sorpa jasaý, qurt, irimshik jasaý t.b. sııaqty taǵam daıyndaýdyń alshaqtyqtan ortaqtyǵy basym.

Armıan tilinde saqtalǵan qypshaq tiliniń izderi arnaıy ǵylymı-zertteýdiń nysany bolǵan joq. Degenmen, birden kózge túsip, qulaqqa jyly estiletin «oshhar» - qoshqar (bul sóz erte dáýirlerde engen), «hoı» - qoı t.b. sııaqty sózderden tys, armıan tilindegi antroponımderde ıaǵnı adam attarynyń quramynda ártúrli dáýirlerden habar beretin túrkilik qabat óte mol. Patronımderdiń qurylymdyq negizi túrki tilderindegideı bolyp keledi de, sońyna –ıan, -s, -esı (sońǵy –esı qosymshasy shyqqan aımaǵyn, mekenin bildiredi) qosymshalary qosylyp, erler men áıelderdiń teginde birdeı bolyp  keledi. Mysal keltirer bolsaq, Igıtıan, Cholahıan, Hatýnıan, Sadahıan, Ǵazahıan, Koshkarıan, Ormanıan, Kýchýkıan, Hangeldıan, Karakozıan, Hadjıbekıan, Hýdaverdıan, Hanlarıan, Halpahchıan, Karahanıan, Chopchýns, Djangeldıan, Ormanchıan, Etıkchıan, Badrakıan, Seldjýkıan, Týrkmenıan, Ǵazarıans, Ǵazahesıan, Alashkertıan, Abdalıan, Amırbekıan, Iahshıbekıan, Aslıbekıan, Sarybegıan, Ahsahalıan, Ahkashıan, Hashkaıan, Chanahchıan, Paltachıan. Charýhchıan jáne s.s.

Armıan tilindegi túrki sózderi jaıyndaǵy mol derekter Grachııa Acharıannyń «Etımologıcheskıı korennoı slovar armıanskogo ıazyka. T. 1-4. -Erevan, 1973-1979; Gr. Acharıan. Slovar armıanskıh lıchnyh ımen. T. 1-5. –Erevan, 1942-1948» (armıan tilinde) eńbekterinde qamtylǵan.

Belgili bir aýmaqtarda shoǵyrlanyp qonystanǵan ırredentter geografııalyq ataýlardy ana tilderinde belgileı otyryp, ózderine tán toponımııa júıesin jasaıdy, olardy zertteý ǵylymı turǵydan nazar aýdarýdy sózsiz qajet etedi. Dúnıe júziniń kóptegen memleketteriniń ıdeologııasy ırredentterdi assımılıasııalaýǵa baǵyttalǵan. Etnostyń dilin, mádenıeti men rýhanı baılyǵyn kórsetetin ózine tán tildik toponımııalyq júıeni qurýshy jáne ony saqtaýshy halyqtyń etnıkalyq erekshelikterin joıý maqsatynda transformasııaǵa ushyratylý arqyly assımılıasııalaý prosesi  toponımııany da qamtıdy.

Ol qubylysty «Admınıstratıvno-terrıtorıalnoe delenıe Armıanskoı SSR» atty eńbekterden qaı jyly qandaı ataýlardyń qalaı dep aýystyrylǵandyǵynan naqty kórýge bolady.

Armenııa men Ázerbaıjan arasynda HH ǵasyrdyń sońyna qaraı oryn alǵan saıası qaqtyǵystardyń saldarynan armıandar men ázerbaıjandar meken etken jerlerin tastap shyǵýǵa májbúr boldy. Nátıjesinde burynǵy túrkilik toponımderge jańasha ataýlar berildi.

Armenııa men Qazaqstannyń arasyndaǵy tarıhı ortaqtyq

Armıan-qypshaq eskertkishteri tiline qatysty T.I. Grýnın, E.V. Sevortıan, Dj. Kloson, J. Denı, I. Abdýllınder tarapynan qundy pikirler aıtyldy. Mysaly, akademık E.V. Sevortıannyń pikirinde: «Senneıshım pamıatnıkom razgovornyh kypchakskıh ıazykov ılı dıalektov konsa XIII – nachala XIVv. po-prejnomý ostaetsıa «Codex Cumanicus» (SS). Sýdebnye akty ız Kamensa sostavlıaıýt drýgoı vajneıshıı ıstochnık, ız kotorogo otnyne mojno cherpat svedenııa ob odnom ız starokypchakskıh razgovornyh ıazykov bolee pozdnego po sravnenııý s SS vremenı. Drýgıe armıano-kypchakskıe teksty mojno bylo by otnestı k pamıatnıkam armıano-kypchakskogo lıteratýrnogo ıazyka, v kotorom my vprave razlıchat ıazyk chısto relıgıoznyh sochınenıı, ıazyk sýdebno-pravovyh dokýmentov ı nachatkov hýdojestvennoı lıteratýry nazıdatelno-apokrıfıcheskogo napravlenııa» [Dokýmenty na poloveskom ıazyke XVI v. (Sýdebnye akty Kamenes-Podolskoı armıanskoı obshıny). Transkrıpsııa, perevod, predıslovıe, vvedenıe, grammatıcheskıı kommentarıı ı glossarıı T.I. Grýnına. Pod redaksıeı E.V. Sevortıana. Statıa Iа.R. Dashkevıcha. –Moskva: Izdatelstvo «Naýka», 1967. 14 b.] degen ornyqty paıymmen jan-jaqtylyǵy kórinedi. «Pamıatnıkı starokypchakskogo ıazyka, sostavlennye na armıanskom alfavıte, eshe ne voshlı v nadlejasheı stepenı v praktıký ıssledovanıı po ıstorıı tıýrkskıh ıazykov. Mejdý tem onı hranıat v sebe sennye svedenııa, stol neobhodımye v sravnıtelno-ıstorıcheskıh shtýdııah v oblastı tıýrkologıı» [55]

Sonymen qatar armıan álipbıimen qypshaq tilinde jazylǵan, sıpaty jaǵynan ártúrli, kólemi mol jazbalar bar. Túrkitaný ǵylymynda olardy «armıan-qypshaq» eskertkishteri dep ataıdy. Bul muralar Armenııada emes, negizinen qazirgi Ýkraınanyń Kamenes-Podolsk, Lvov qalalarynda jazylǵan. Erevan qalasyndaǵy kóne qoljazbalar kitaphanasy Matenadaranda saqtaýly «Qypshaq tiliniń grammatıkasy», armıansha-qypshaqsha sózdikter, jyl qaıyrý, dinı eńbekter Ýkraına jerinde jazylyp, Armenııaǵa keıinnen ákelingen dúnıeler.

Ol kezdegi Rech Pospolıta quramynda bolǵan qazirgi Ýkraına jerinde armıandardyń derbes quqyǵy bar  qaýymy (kolonııasy) qurylyp, is qaǵazdary úsh tilde – armıan, qypshaq, polıak tilderinde júrgizilgen. HV ǵasyrda (1496 jyldan bastap) ortalyǵy Kamenes-Podolsk qalasy bolǵan. Armıan álipbıimen sol kezdegi qypshaq tilinde nemese qypshaq tili týraly armıan tilinde jazylǵan materıaldar bar.

Qypshaq tilinde sóılep, hrıstıan dininiń armıan-grıgorıan butaǵyn tutynǵan, qaýym bolyp ómir súrgen bul etnıkalyq toptyń qaı  halyqqa tán ekendigi ǵylymda basy ashyq qalyp keledi. Osy máselege baılanysty pikir-talastarda: «Eger olar qypshaqtar bolsa, onda hrıstıan dinin qabyldaǵan kúnniń ózinde ulttyq, rýlyq mentalıtetterin joǵaltýǵa ne sebep boldy? Armıandardyń álemniń jartysyn bılegen qypshaqtarǵa dinı, saıası áseri ondaı dárejede bola almaǵan. Sondyqtan olar (qypshaq tilinde sóılegender) qypshaqtar emes, Qyrymda assımılıasııalanǵan armıandar» degen pikirler de bar. Ári, munymen qatar, lıngvıstıkalyq, ıaǵnı, tildik turǵydan zertteýshiler tarapynan: «bir halyqtyń tilin ekinshi bir halyqtyń armıan-qypshaqtar sııaqty tereń meńgerýi múmkin emes, sondyqtan olar – qypshaqtar bolýy kerek» degen pikirler aıtylýda. Bul máseleni áli de túbegeıli túrde, etnolıngvıstıkalyq, ekstralıngvıstıkalyq, tarıhı-etnografııalyq turǵydan zertteý qajet. 

Bizdiń dáýirimizge jetken jazbalar HVI ǵasyrdyń 20 jyldary men HVII ǵasyrdyń aıaǵyn qamtıdy. Odan burynǵy kezeńde jazylǵandary joǵalǵan, ázirshe taǵdyrlary belgisiz. Degenmen, keıingi kezderde tabylǵan qoljazba kitaptar bul mol muranyń erte dáýirinen habar beretin jazbalardyń bir jerlerde saqtalýy da múmkin-aý degen oılarǵa jeteleıdi.

Armıan-qypshaq eskertkishteri Armenııanyń Erevan qalasyndaǵy kóne qoljazbalar kitaphanasy Matenadaran qorynda (8 qoljazba), Máskeý, Sankt-Peterbýrg kitaphanalarynda, Kıev, Lvov qalalarynyń murajaılarynda, sondaı-aq Polsha, Fransııa, Rýmynııa, Nıderlandy, Italııa, Avstrııa elderindegi murajaılar men mýzeılerde, sonymen qatar, jeke adamdardyń qoldarynda saqtaýly.

Armıan-qypshaqtardyń jazba muralary olardyń ekonomıkalyq, saıası-álýmettik, mádenı ómirinen mol  maǵlumat beretin, janry men stıli jaǵynan ár túrli, kólemi úlken jadyǵattar. Osy saladaǵy keıingi zertteýlerde bul jazba muralar alty topqa bólinip qarastyrylyp júr: 1) tarıhı jazbalar; 2) zań kodeksteri men akt qujattary; 3) fılologııalyq eńbekter; 4) dinı ádebıetter; 5) kórkem shyǵarmalar; 6) jaratylystaný-ǵylymı ádebıetter.

Armıan-qypshaq eskertkishterin jarııalaýda G. Alıshan, J. Denı, E. Shıýts, E. Tryıarskı, I. Vasharı, M. Levıskıı, R. Kon jáne t.b. shet el ǵalymdarymen qatar, burynǵy Keńester Odaǵynyń aýmaǵyndaǵy T.I. Grýnın, A.N. Garkaves, I. Abdýllın, Iа.R. Dashkevıch sııaqty ǵalymdar kóp eńbek sińirdi.

Jalpy armıan jazýly qypshaq eskertkishteriniń arasynda kórkem aýdarma stıline jatatyn «Dana Hıkar sózi» shyǵarmasynyń orny bıik. Hrıstıan jyl sanaýynan jeti ǵasyr buryn Assırııa-Vavılonııada dúnıege kelgen bul moraldyq-dıdaktıkalyq shyǵarma áý basta arameı tilinde jazylyp, keıin bútkil shyǵys elderine, ortaǵasyrlarda eýropalyqtarǵa deıin taralǵan. Qypshaqtar túrki áleminde tuńǵysh ret bul shyǵarmany armıansha nusqasynan óz tilderine qysqartyp aýdarǵan. Tili kórkem, mazmundy, nasıhaty mol bolǵandyqtan osy shyǵarmamen qazaq oqyrmanyn tanystyrýdy murat tutqan edik. Shyǵarma jelisi men ondaǵy qanatty sózder árisi Injilde, «Kalıla men Dımnada», «Myń bir tún» shyǵarmasynda kórinis tapqan jáne teologtar, fılosoftar tarapynan álemdik deńgeıde zerttelýde. Jýyrda osy shyǵarmanyń armıan álipbıimen jazylǵan, buryn belgisiz bolǵan, túrik tilindegi nusqasy qolymyzǵa tústi.

Armıan jazýly qypshaq eskertkishterin zerttep, jarııalaýda, joǵaryda attary atalǵan ǵalymdardan basqa, osy salanyń úlken mamany, qazaqstandyq túrkolog-ǵalym Aleksandr Nıkolaevıch Garkavestiń eńbegi mol.

A.N. Garkaves dúnıe júzi kitaphanalary men túrli muraǵattarǵa tarap ketken armıan-qypshaq tilindegi jazba muralardy, atap aıtqanda «Armıansha-qypshaqsha duǵalyqtyń (Psaltır)» (1575-1580) eki nusqasy men oǵan arnalǵan armıansha-qypshaqsha sózdikti transkrıpsııalap jarııalady (2001j.).

2002 jyly Almatydaǵy «Desht-ı Qypshaq» Evrazııalyq zertteý ortalyǵynan «Kypchakskoe pısmennoe nasledıe: Katalog ı teksty pamıatnıkov armıanskım pısmom» (1 tom) degen atpen kólemi 1084 bettik eńbek jaryq kórdi. Bundaı eńbek qypshaqtaný salasynda buryn-sońdy jasalmaǵan baǵa jetpes qundy dúnıe bolyp tabylady. О́ıtkeni onda 1519-1628 jyldar aralyǵynda jazylyp saqtalǵan 109 qoljazba men 1618 jyly qypshaq tilinde armıan jazýymen baspadan basylyp shyqqan «Alǵysh bitiki»- duǵalyqtar kitabynyń mátinderi transkrıpsııalanyp, kópshiligi orys tiline aýdarylyp berilgen, akt kitaptarynyń mazmundalǵan katalogy men mátin úlgileri kórinis tapqan. Eńbektiń qundylyǵy – álemniń túkpir-túkpirine shashylyp ketken, ár kezde ár elde jaryq kórgen, áli jaryq kórmegen qypshaq jazba muralaryn bir jerge jınaqtap, zertteýshilerge eki ǵasyrǵa jýyq mezgildi qamtyǵan, túrli janrdaǵy mol materıalmen jumys isteý múmkindigin jasaǵandyǵynda.

2003 jyly «Armıan tóre bitiginiń qypshaq-polıak versııasy jáne armıan-qypshaq is júrgizý kodeksi», Lvov, Kamenes-Podolskıı, 1519-1594jj. degen eńbek  qazaq jáne orys tilderinde jarııalandy. Onda armıan-qypshaq, latyn tilindegi mátinder transkrıpsııalanyp, qazaq, orys, ýkraın tilderine aýdarylyp, qypshaqsha – qazaqsha, qypshaqsha – oryssha termınologııalyq sózdik berilgen. Eńbekti baspaǵa daıyndap, orys tilindegi aýdarmasy men ǵylymı redaksııasyn A.N. Garkaves jasaǵan da, al  qazaqshaǵa tarıhshy ǵalym, QR UǴA akademıgi Ǵ. Saparǵalıev aǵamyz tárjimalaǵan. Sondaı-aq «Tóre bitikiniń» latynsha nusqasyn ýkraın tiline aýdaryp jarııalaǵan M. Kapraldiń eńbegi, armıan-qypshaqtary men olardyń jazba muralary jaıyndaǵy sholý maqala jáne ádebıetterdiń bıblıografııasy atalǵan jınaqtyń mańyzdylyǵyn joǵarylata túsken.

A.N. Garkaves jarııalaǵan bul muralar qypshaqtaný salasyna qosylǵan zor úles, sonymen qatar  qypshaqtaný salasyndaǵy sony izdenisterge, tarıhı-salystyrmaly zertteýlerge jol ashatyn eńbek ekendigi aqıqat.

Armıan-qypshaqtardyń jazba muralary olardyń ekonomıkalyq, saıası-álýmettik, mádenı ómirinen mol maǵlumat beretin, janry men stıli jaǵynan ár túrli, kólemi úlken jazbalar dedik. Al shyǵarmalar tiliniń erekshelikterine keler bolsaq, árıne, arada jatqan bes ǵasyrǵa jýyq ýaqyt pen slavıan tilderiniń qorshaýynda bolýy, Rech Pospolıta memleketine saıası-ekonomıkalyq táýeldilik eskertkishteriniń sózdik quramyna tereń iz qaldyrǵany ras. Ortaǵasyr jazba muralarynyń arasynda armıan jazýly qypshaq eskertkishteri sóılemniń qurylysy men sózdik quramynda armıan, slavıan, latyn tilderiniń yqpaly moldyǵymen erekshelenedi. Bul tildiń damýy jaǵdaıynda bolatyn zańdy qubylys. Mysalǵa, keshegi HIH ǵasyrdaǵy Ybyraı Altynsarınniń shyǵarmalarynyń tili men qazirgi qazaq tili birdeı emes qoı, dybystalýy, sóz maǵynasynyń ózgerýi, sóılem quraýy sııaqty ózindik aıyrmashylyqtary bar.

Zertteýshilerdiń kópshiligi «Codex Cumanicus» («Kodeks Kýmanıkýs») tiliniń armıan-qypshaq eskertkishteri tilimen sabaqtas, negizi bir ekendigin jáne keıingisi «Codex Cumanicus» tili men qazirgi qypshaq tilderiniń arasyn jalǵastyryp jatqanyn aıtady.

Mysalǵa sol kezdegi qypshaqtyń sózi mynadaı: «Teńridən avaz keldi, ıemge ketmək oıym bar». Qazirgi qazaq tilinen qanshalyqty alys? Búgingi únge ıkemdesek «Təńirden əýez keldi, ıeme (o dúnıege) ketpek oıym bar» bolyp shyǵady. «Oǵlým, ıahshi dosdýńdan ıyrahlanma, egár ıyrahlandyń esá ıá taparsen anyń ki dosd ıá tapmasen» - «Ulym, jaqsy dosyńnan jyraqtama, eger jyraqtansań ondaı dosty já tabarsyń, já tappassyń»; «Oǵlým, egár óvúń  biıik, ýzýn esá ıeti hýlach boıýńný egip kir» - «Ulym, úıiń bıik, uzyn bolsa da jeti qulash bıyńdy ıip kir». Sonda, arada bálenbaı ǵasyr ótse de tilimiz asa ózgere qoımaǵan. Muny aýdarma dep qaraý qısynǵa kelmeıdi. Sóılemdi qypshaq tilinen qazirgi qazaq tiliniń qalpyna túsirý degenimiz durystaý bolar.

Seısenbaı Qudasov, A. Iаsaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıteti Túrkologııa ǴZI-nyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri.