Ulystyń uly kúni qandaı ǵıbadat jasasa abzal?

Naýryz jyl basy. Jańa kún. Ol qalaı ulystyń uly kúni ataldy. Ańyz boıynsha Nuq paıǵambardyń kemesi Qazyǵurt taýyna kelgende, topan sý tartylady. Osy kúni jer betine aman jetken tirshilik ıeleri aspanan qazan túsip, sol qazannan dám tatady. Sodan, barlyǵy jıylyp, bul bir ulystyń uly kúni boldy. Budan soń osy kún – Ulystyń uly kúni bolsyn dep, tarqasady. Bul kún  - Naýryzdyń 22-sine dóp kelipti. Naýryzǵa eki-úsh kún qalǵanda qora qopsyny tazalap, úı ishin retke keltirip, jaqsy, ıaǵnı ulttyq  kıimderdi saılap, tazalanǵan jón.   Jyl basy bolǵandyqtan, jyl boıy toqshylyq bolsyn dep, naýyryzǵa arnap dámdi taǵamdaryn arnaıdy. 5, 7, 9 túrli dán qosylǵan kóje istep, aýyl aımaǵyna taratady. Aǵaıyn týma, kórshiler ózara qonaqqa shaqyrysady. Negizi kórshiler, týys, dos-jarandar shaqyrtpaı aralaǵany abzal. Naýyryz kúni ár úıdiń esigi qulypsyz ashyq turady. Jastar, jas balalar, aýyldaǵy úlkenderge, qarııalarǵa baryp bata alyp, duǵa jasatady. Qazaq bata, tilekti óte yrymdaıdy. «Batasyz qul arymas, bataly qul jarymas» dep, bataǵa úlken mán bergen. Jyl basynda bata alyp, Allahqa duǵa jasatý, qazaq úshin óte ónegeli dástúr. Duǵa tilektiń paıdasyda zor. Shyn nıetpen tilegen duǵa tilekti Allah qabyl etedi. Sondyqtan jastarymyz, qazaq salty boıynsha úlkenderden, ásirese taqýa, dindar, aýzy dýaly aqsaqaldardan bata alǵany óte durys bolady. Naýyryz merekesi 3- 9 odanda kóp kúnge sozylady. Ár jerde ár qalaı.

Naýryzda jasalatyn jol, joralǵy jaıyna azdap toqtalsaq.

Yrys quttyń basy –toqshylyq

Qysqy, soǵymnan saqtalǵan qazy –qarta, jal- jaıa, omyrtqa beldemege bas pen shekeni qosyp asady. Sorpasyna 7, 9 túrli dán / Arpa, bıdaı, kúrish, sók, tary taǵy basqa/ salyp, kóje jasaıdy. Kójeni aýyl aımaqqa taratady. Qazaqta naýryzǵa baılanysty 7, 9 jáne 40 sanyn kıeli dep esepteıdi. Munda 7, 9 dánniń sany bolsa 40 sany, naýyryzda 40 úıden dám tatý kerek degen uǵymdy bildiredi.  Naýryz kóje qasıetti, taǵam. Jyl basyndaǵy toqshylyq – sol jyly mol yrys ákeledi dep, yrymdaıdy.

Áz Naýryz jáne Qydyr baba

Túrkilerdiń ertedegi nanym senimi boıynsha kún men tún teńelgen kúni jer kókti jaryp ǵajaıyp daýys shyǵady eken. Ol gýildi tek janýarlar ishinde qoı ǵana sezedi eken. Qoı óte beıýaz, meırimdi, sezimtal  janýar.   Bul dybysty «Áz» dep ataǵan. Sol sebepten «Áz – naýryz» - dep, «Áz kelmeı, máz bolmas» dep, atalarymyz erekshe qádir  tutsa kerek. Naýyryz kúni erte turyp, kúndi kórgen jaqsylyqqa bastaıdy. Alǵashqy sáýlesine mańdaıdy tosyp, shuǵylasyna bólense, boıǵa kúsh-qýat beredi. Bul kúni barlyq tirshilik ıesi, onyń ishinde adam denesine erekshe bir qasıet jetedi eken. Sondyqtan, osy kún, árkim ózin jaqsy jaıly sezinip, qasyndaǵylarǵa meırimdi, meırban bolǵan jaqsy. Jaman ádet, haram astan aýlaq bolǵany abzal.

Naýryz túni  álemdi Qydyr baba aralap, adamdarǵa baq-dáýlet taratady degen nanym da bar. Qydyr baba asyn qamdap, uıyqtamaı Naýryz tańyn kúzetkenderge meıiri túsip, baq bereke ákeledi dep yrymdaǵan. Shynynda da, qazaq: «Erte turǵan erkektiń yrysy, erte turǵan áıeldik bir isi artyq» demeı me, bul da tegin aıtylǵan sóz emes.  Naýryz kúni jurt bata alyp, jastarǵa bata berýge asyǵady. Batany beretin adam Allahty birinshi aýyzǵa alyp, mán-maǵnaly sózdermen, uıqastyryp, shyn kóńil, nıetpen, jigerli sóılep, bergeni abzal. Úlkenderdiń – Jaratýshy bir Allah jarylqasyn..

.. Áz – naýryz bereke, birlik ákelsin... Qydyr daryp, baq qonsyn.. Ulystyń uly kúni oń bolsyn... aq mol bolsyn..  dep bata berip jatqandary ár qazaqtyń esinde bolar. Bul kúni renjiskender tatýlasady. Jańa túsken kelin, jańa týǵan balalardy, aǵaıyn týystaryna tanystyrady.

 Naýryzkók jáne naýryzgúl

Naýryz kók - qar erip, kún shyraıy kóterile jyly jaqtan alǵashqy bolyp ushyp keletin, tıtteı qus. Buny qazaqtar naýryzek, kókqus, jylqyshy dep te ataıdy. Torǵaı sý ishshe kún jylyntynyn, qazaq baıqaǵan. Bulda tegin emes. Naýryz sheshek – Naýryz aıynda ósetin japyraqty,  búr jaratyn gúldi ósimdik. Sáýir, mamyr aıynda tolyq búr jaryp gúldeıdi. Qyzyl kitapqa kirgen ósimdik túri, elimizdiń taýly aımaqtarynda bir neshe túri ósedi. Ony julýǵa, taptaýǵa bolmaıdy. Jalpy qazaq yrym-tyıymy boıynsha jańa shyqqan kókti julmaıdy, taptamaıdy. Julsa, taptasa jamanǵa joryıdy. Naýryzda mal tóldeıdi. Olar daralanyp, tóldiń aldy, mal basy, qut  «Naýryz tóli» dep, atalǵan. Olardy syıǵa berip, satpaıdy. Qazaq juǵysty bolsyn dep, yrymdap,  óz ıgiligine jaratqan.

Bul kún – tas jibıtin kún

Naýryz kúni Samarqannyń kók tasy jibıdi degen sóz tirkesin kóp estımiz. Ol jaıly ańyzdyń birneshe nusqasy  bar.  Bul naqyl sóz adamdar arasynyń qatynasyna baılanysty shyqqan sııaqty. Naýryzda renijisken adamdar tatýlasýǵa tıis. Eger, tatýlaspasa, ókpe-renishten arylmaı, qatýlyq tanytsa «Sen tastan da qattysyń ba, Samarqannyń kók tasy jibigende, sende jibi» - dep tatýlastyrady eken.

Ulystyń uly kúngi tıymdar

Naýryzdyń birinshi kúni – Ulystyń uly kúni sanalady. Bul kúni kir jýǵa, shash, tyrnaq alýǵa bolmaıdy eken. Sebebi, adamnyń tyrnaǵymen shashyda, túlep jańarady. Qurylys bastaýǵa, is tigýge, myltyq atýǵa, qaqpan quryp, tuzaq qurýǵa tıym salynǵany, jalpysy jumys istemeý jaıynda, jazbalarda bar. Alys saparǵada shyqpaıdy, eshkimdi renjitýge, daýly másele týdyrýǵa , renjip, qaıǵyrýǵa, qurban shalýǵa jalpysy qan shyǵaryp, mal soıýǵa bolmaıtyny aıtylǵan. Sebebi, mal  tóldeıtindikten, tól ósimine, maldyń kóbeıýine kesiri tıedi degen, nanym qalyptasqan.   Oǵan negizde joq emes. О́ıtkeni, bul kún – jer, álem bolyp, dúnıeniń tirshiliktiń jańaratyn, jańalanatyn bastapqy kúni dep, ardaqtaıdy.

Bul Naýryzda  jeke basymyzǵa qatysty jasaıtyn ǵıbadattarymyzdyń bir parasy. Aýyl aımaq, qala jurty, kópshilik bolyp Naýryzdy qalaı toılaýy el aǵalary, ıgi jaqsylardyń nıeti, ónege, salt sanasyna baılanysty. Ol jaıyn qaıratkerler biler... Qoı jyly toqshylyqpen, molshylyq, tıyshtyq, toı jyly bolsyn aǵaıyn!

 Dahan Shókshıruly Jámshi