"Manas keldik orystan qasha-qasha". Qoqash qajy kóshiniń bastan keshkeni

Uly Abaıdyń ákesi Qunanbaımen zamandas bolǵan Orta júzge qadirli bolǵan Tana myrzanyń inisi Esengeldiniń uly Qoqash qajy kózi ashyq, kókiregi oıaý, ádiletti jaqtaýshy adam bolǵan. Sonymen qatar ol ári aqyn, ári halyqtyń arǵy-bergi tarıhyn kóp biletin shejireshi, el qamyn kóksegen parasatty adam desedi. Oǵan dálel orys patshasynyń 1916 jylǵy qazaqtan 19-31 jastyń arasyndaǵy azamattardy áskerge qara jumysqa alý jónindegi Jarlyǵyna qarsy shyǵyp, qalyń buqaramen birge bolǵandyǵy.

Soǵan baılanysty patsha ákimshiliginiń tegeýirine shydamaı Múrsálim bastaǵan kóterilisten keıin ata-mekeninen, kindigin kesip, kirin jýǵan týǵan jerden aýa kóshken elmen birge uzaq jol, azapty saparda talaı qıyndyqtardy da bastan keshirgen. Sondaǵy el basynan keshken aýyr kúnderdi Qoqash qajy óleńmen artyna qaldyra ketipti.

Qarǵyba, Bazar edi týǵan jerim,

Kindik kesip, kirimdi jýǵan jerim.

Adamzat basy jumyr ne kórmeıdi,

Jazǵan soń mańdaıyna qudiret-kárim.

 

Qarǵyba, Bazar edi kóshken jerim,

Buralyp talshybyqtaı ósken jerim,

Qaıteıin amal bar ma qaldy bári,

О́lgenshe aıyrylmaımyz deskenderim.

 

Qarǵyba, Bazar qaldy bizden ańyrap,

Biz kóshtik Qarǵybadan qoıdaı mańyrap,

Alady el jaqsysyn, jer jaqsysyn,

Jaqsy dep ata-babam alǵan tańdap.

 

Aman bol, Bazar, Boǵas, Qıly, Bóken.

Atamyz tańdap júrgen qonǵan eken

Qara oryn, qaryndastyń bárin tastap,

Orystan ne qylǵaly qashtyq eken.

 

Aman bol, qara Baıys qalyń qaýym.

Nemene patsha emeı qashqan jaýym.

Súıikti aǵaıynnyń bári qaldy

Kórmese saǵynatyn bıe saýym.

Aman bol, qaldy keıin, qalyń Nazar

Deýshi edi atam Bazar men kimge zar?

Manasta mal jutatyp jaıaý júrip,

Qalmady azamatta bette ajar.

 

Aman bol, Qarabulaq, Aqsýatym,

Aınala tola qonǵan Janbolatym.

Manasta maldyń bárin qyryp alyp,

Júdedi-aý jaıaý-jalpy azamaTtym.

 

Aman bol, qaldyń keıin qalyń jurtym,

Sóılespeı qýanar edim kórsem syrtyn.

Ár ýaqyt bizdi oıyna alady ma eken,

Otarshy bir jyl buryn týǵan Tursyn qartym.

 

Aman bol, qalyń Janaı qaldyń keıin,

Táńirim saqtamasa men ne deıin.

Keıingi kóshpeı qalǵan qaryndasty,

Aınalyp kim bar, kim joq kórgen sheıin?

 

Aman bol, Ertis pen qum Jaısan kólim,

Aqqazy jasta bolsa asqar belim.

Orys ákim qattylyq qylǵan kúnde,

Tilegen tilegimdi qaıran elim.

 

Aqqazy elge tulǵa jas ta bolsa,

Dushpandy dos kóredi qas ta bolsa.

Jannyń bári Aqqazy bolar edi

Barmaqtaı mańdaıyna baqyt qonsa.

Aqqazy úsh Janaıdyń tııanaǵy,

Ketpesin mańdaıyna bitken baǵy.

Dáýitbaı úsh márte Mekkege barǵan,

Ne bilmes nadandardy jolǵa salǵan?

Jazý jazsa baspalap artyq edi,

Sodan da qaldy-aý keıin shirkin jalǵan.

Saǵynyp, sarǵaıamyn eske tússe

Kórset dep tilenemin bir Qudaıdan.

 

Qyl arqan shirimeıdi er moınynda,

Belgibaı Janbaı bıdiń eski ornynda.

Aqqan saıyn sý aǵar degen sóz bar

Aıyrylmaı atasynyń júr jolynda

Saǵynyp, sarǵaıamyn bes Torǵaıdy,

Kórisip máz bolatyn kún bola ma,

Bir jyl týǵan Keshýbaı, Baıanbaıdy

Túsippen dámdes boldym Kóktyrnaqta,

Qaıǵy joq birge oınap júrgen shaqta.

Deýshi edik tiri kúnde aıyrylmalyq,

Tirideı-aq aıyryldyq osy shaqta.

Kórmegen eli, júrmegen jerdi kórdik,

Qudaıa paqyryńdy óziń saqta.

Túsippen Kóktyrnaqta boldym joldas,

Qas qylǵan joldasyna jigit ońbas,

Kún bitpeı, dám taýsylmaı júrmin tiri,

Joldastyń bári ketti, qurby-qurdas

 

Bir kúnde el joq edi bizden ótken

Túbine qaıran eldiń qýǵyn jetken

Bir baryp namaz oqyr zaman bar ma,

Myrzanyń meshitine salyp ketken.

Manabaı zamandasym jasy kishi,

Mekkege eki barǵan jaqsy kisi

Ápseıit, Muhamádı dos-aq edi

О́sekke ermeýshi edi, pishi-pishi.

Qasymhan, Orazǵaly jáne qazy,

Sálemin úzbeýshi edi qysy-jazy.

Haıyr-hosh jaqsy-jaman bolsa-daǵy,

Allanyń buıryǵyna biz razy.

 

Qut bolǵan Baıbolǵa baı Tonasha,

Qarǵyba, Bazar bizden qaldy ońasha.

Balamyzdy qyzmetke alady dep

Manas keldik, orystan qasha-qasha.

Manasqa qashyp, bosyp kelip edik,

Árkimnen zorlyq kórdik halden asa.

Qarasý, qur Qarǵyba, qaldy Kóken,

Qanqoja, Esenaman qylǵan meken.

Serikbaı, Qusaıyn men Ydyrys, Jaqyp.

Áýleti Qosekemniń aman ba eken?

Baıseke birge týǵan jaqynymyz,

Jylqy óldi, qutsyz bolyp taqymymyz

Manasqa baıımyz dep kóship edik

Búıterge jetpedi ǵoı aqylymyz.

 

Toraıǵyr, Jantory men Shora balýan.

Manasta beınet kórdik alýan-alýan.

Saǵynyp Toraıǵyr baı kórip edi

Júr me eken Shaıqysilám aman-esen.

Uıabaı Júnis mola ımamymyz

Shashylyp jurtta qaldy jıǵanymyz.

Qaryndastan topyraq buıyrmaı,

Munda ólsek joldas bolsyn ımanymyz.

Esmuhambet, Erjigit, Arap qajy,

Solardy kelispedi qıǵanymyz.

Kenjaly, Kenemolla tatýymyz,

Tatýdy jaramady satýymyz.

Keıingi aǵaıynǵa bilindi me?

Manastan júdep-jadam jatýymyz.

 

Súleımen, Áshimhanmen qadirlesim,

Saǵynyp aǵaıyndy qalmaıdy esim.

Baılardan jıyrma men on bes qaldy,

Taýysty jupanalar on-on besin.

Qurdasym alty qalmaq Oqysh qajym,

Betime júdegen soń kirdi ájim.

Dýan, Musa aqsaqal aǵalardy

Kórmeske Qudaı jazsa bar ma lajym.

 

Momynbaı, Músápirge salǵan egin,

Tiri at bolady, ólse kebin.

Úıine kelgen kisi qatar toıyp,

Dáýleti Ýáliniń sýdaı tegin.

Sálámat nabaqtydan shyqty ma eken,

Sekildi jolbarystaı Dáýitbegim.

Atam Torǵaı, Qarakók arǵy tegim,

Qytaı talaı aqshany aldy tegin.

Orystan qashamyz dep muny kórdik,

Patshadan qaıtar ma eken osy kegim.

Sodan soń kóshke qashtyq elge tastap,

Kir jýyp, kindik kesken jerdi tastap.

Keıingi el ne bolsa, sol bolmas pa ek,

Shyǵynǵa biz shyǵyppyz Qudaı bastap.

Sodan soń eldi tastap kóshe qashtyq,

Jeti kún udaıy kóship, taýdan astyq.

Taýdan asyp baýyrǵa túsken shaqta,

Qalmaq pen tórtýylǵa aralastyq.

Tórtýyl qalmaqtarmen birdeı boldy,

Bizderge ekeýi de qyldy qastyq.

Qystap shyqqan jerimiz Daǵaı-Shógeı.

Ýaqtyń kisisiniń bári ógeı.

Maqtansa aýzynan ot shyǵady,

Endi olardy ne deımiz ógeı demeı.

Bir teńgelik kıimi joq ústerinde,

Malyn baǵyp júredi ishpeı-jemeı.

Tóseginde bolmaıdy kórpe-jastyq,

Kıimine qarasań ábden kedeı.

Maly bar nıeti joq bir jahıl el.

Kún kórer esh adamǵa tamaq bermeı

Manastyń torańǵysy kıimge jaý

Jalǵyz-aq kıim jyrtpaı men júrmin saý

Jese de shóbi qurǵyr tamaq bolmaı

Qyrylyp, sıyr-jylqy júrmiz jaıaý.

 

Ábden maldan aıyrylyp qalǵannan soń

Bolyp júr qaıǵymenen kóńil qaıaý.

Qutylyp qaıǵymenen qasiretten,

Jaqsylyq keler me eken izge taıaý.

Ýaqtyń Ákebaıdaı jamandary

Jerimdi jep qoıdyq dep qylady daý

Uryssa da sózine jaýap bermeı,

Elemegen kisimsip kúlemiz-aý

Shydamaıyn deseń de amal bar ma

Kisiniń bári jýan, bári asaý.

 

Qudaı bizdi qoıdy ǵoı kezbe qylyp

Qara oryn qaryndastan bezbe qylyp

Amal-samal qyldyq ta qystap shyqtyq,

«Eshkini apa, tekeni jezde qylyp».

Manasta jıyrma kún qyzyl soqty,

Dóı túbek, qalyń qamys sory joqty.

Soǵyp turǵan qyzylǵa shydaı almaı,

Qoıdan da shyǵyn boldy saýlyq, toqty.

Kemshilik, kedeıshilik keldi basqa,

Kem boldyq kıer kıim, isher asqa,

Kóshe qalsaq jylqy joq minetuǵyn.

Artýǵa kólik kerek odan basqa.

Munyń bárin otyrsam mindet qylyp,

Jeksuryn kórinemin qaryndasqa,

Aýyrlyq kóteretin jas kún emes,

Qıyn bolyp kez keldi seksen jasqa.

 

Jarlylyǵyn jasyrǵan baı bolmaıdy,

Kedeıdiń ózi boldyq qaraqasqa.

Qudaıym qudiretimenen jetkizbese,

Kózdegi rahym qylyp aqqan jasqa.

Sekseýil, toranǵy men jyńǵyl, jıde

Qý qamys qýsaq degen bitken birge

Terisken, kekire, mııa bári de bar

Malǵa tamaq bolmaıdy shirkin dúnıe

Jegen shóbi as bolmaıdy malymyzǵa

Qudaı bizdi túsirdi mundaı kúıge

El edik el sekildi baıaǵyda

Ár eldiń endi tústik aıaǵyna.

 

Qarasam bir jigit joq elimizde,

Tartpaǵan teri sharqaı aıaǵyna

Manastyń aıazynan ketti maza

О́zimiz tiri júrmiz jetpeı qaza

Qudaıdyń bul da bolsa buıyrǵany,

Jylqydan, sıyrmenen boldyq taza

Kóp keldi basqa beınet, malǵa ajal

Bul dertti óliminen qashan jazar,

О́limnen qalǵan maldy jaıaý baǵyp,

Qalmady boz dalada bitteı ajar

Bozbala mal kózdeıdi jaıaý júrip

Beline eki etegin myqtap túrip.

Qalmaqtyń qazaqpenen mazaǵynan,

Qutylyp el bolamyz ba oınap-kúlip.

Qoı degen malymyz da aman emes.

Qutylsaq munymenen jaman emes.

Qysynyń eki aıy bar aldymyzda

Qutyldyq qoı deı-tuǵyn zaman emes.

Bir kúnde júırik edim júlde alǵan,

Ataǵym alys, jýyq jerge barǵan.

 

Baqyt qaıtyp kárilik jetken kúnde,

Bıyl artyn kórsetti dúnıe jalǵan.

Saǵynyp óleń qyldym qalǵan eldi

Kórmeı-aq ketemiz be týǵan jeodi.

Qudirettiń isine kónbek kerek,

Aýyr-jeńil bolsa da Qudaı qyldy.

Aýyr-jeńil bolsa da Qudaı saldy,

Manasta qyryp aldyq talaı maldy.

Keıingi aǵaıyndy saǵynǵan soń,

Qajekeń biraz óleń jaza saldy.

Bul - 1916 jylǵy ult-azattyq qozǵalysynyń 75 jyldyǵyna oraı jarııalanǵan Qoqash qajynyń sol oqıǵaǵa baılanysty «Qarǵyba, Bazar edi týǵan jerim» dep bastalatyn óleńi. Esengeldiuly Qoqash qajynyń atalǵan óleńin onyń nemereles týysy, Aqýsat aýylynda turǵan marqum Hısameddın Manabaıulynyń qoljazba arhıvinen alynǵan.

J. Taıshógelov, KSRO Jýrnalıster odaǵynyń múshesi.

«Aqsýat araıy» gazeti, 24 shilde 1991 jyl.