Kórneki sýret
Qostanaı oblysynda aýtızmge shaldyqqan 5 jasar Madına Erlanqyzyn birneshe kún boıy izdegende kópshilik búldirshin úıine aman-esen oralady dep aqyryna deıin úmittengen. О́ıtkeni sıpattamalary Madınaǵa keletin balany kórdik degender ár jerde kezdesip jatty. Alaıda izdeý jumystarynyń úshinshi kúni qaraly habar jetti. Osy oqıǵadan keıin mamandar Qazaqstan qoǵamyndaǵy aýtızm máselesi, erekshe balalarmen qarym-qatynas qurýdyń mańyzy, aýtızmge shaldyqqan balalarǵa úkimet qana jasap bere alatyn jaǵdaılar týraly jıi kótere bastady. AUTISM KAZAKHSTAN Ulttyq qaýymdastyǵynyń tóraıymy, erekshe bala ósirip otyrǵan Núrııa Baltabaıqyzy aýtızmi bar balalar kóbinese sóıleı almaıtyndyqtan, qoǵammen baılanysa almaıtynyn aıtady. Mıdaǵy buzylystarǵa baılanysty baılanysty qashyp ketip, saldarynan joǵalyp jatady. Tómende mamannyń Qamshy portalyna bergen suhbaty jarııalanyp otyr.
– Aýtızmniń qandaı belgileri bolady, ol balada qaı kezden bastap bilinedi?
– О́z basymdaǵy oqıǵany aıtaıyn. Qyzym Aınara qazir 10 jasta. Aýtızm dıagnozy boıynsha múgedektigi bar. Biraq syrt kózge kádimgi bala bolyp kórinedi, dene bitimi durys. Ondaı aýytqýy bar ekeni tek bir túrli qımyldarynan, sóılemeıtininen baıqalady.
Aýtızmniń basty sıpattamalar: 1, 2, 3 jasynda kishkentaı bala kózge qaramaıdy, sóılemeıdi, stereotıpti qımyldary bolady, tamaqtyń kóp túrin jemeıdi, basqa balalarmen jáne oıynshyqtarmen oınamaıdy, zattardy bir syzyqqa turǵyzady, keıbir dybystarǵa sezimtal, qaýipti jaǵdaılardy sezinbeıdi, gıperbelsendi nemese kerisinshe passıvti, jıi ısterıka shyǵarady.
О́kinishke qaraı, Qazaqstanda erte dıagnostıka damymaǵan. Polıklınıkalarda dárigerler bilmeıdi, olardy eshkim oqytpaıdy. Ata-analarǵa keńes bere almaıdy. Sol sebeptenden biz de óte kesh, qyzym tórt jasqa kelgende bildik. Túzetý jumystaryn kesh bastaǵan soń bes jasynan asqanda balaǵa múgedektik alýǵa májbúr boldyq. Osy jaǵdaılar kórip qoǵamdyq jumyspen aınalysýǵa sheshim qabyldadym. 2019 jyldan bastap biz barlyq óńirlerdegi ata-analarmen habarlasyp, olarmen birigip, Qazaqstan Aýtızm qaýymdastyǵy úkimettik emes uıymyn ashtyq.
– Syrqat týabitti bola ma, álde júre paıda bola ma? Syrqat sebebine baılanysty qandaı ǵylymı tujyrymdar bar?
– Bul aýytqý týabitti bolmaıdy. Tek bala damı bastaǵanda, óskende baıqalady. Mysaly, Izraıl memleketinde aýtızm belgilerin balanyń úsh aılyǵynda anyqtaıtyn ádistemeler bar. Eger túzetý jumystaryn óte erte bastasa, mektep jasyna qaraı bala kádimgideı jaqsy bolýy múmkin. Álemde aýtızm sebepteri álde de naqty anyqtalǵan joq. Bul jerde faktorlar kóp. Ekologııa jáne tehnogen faktorlary, júktilik kezindegi ár túrli qıyndyqtar t.b.
Máskeýdegi balalar psıhonevrologııasy ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵynyń málimetteri boıynsha syrqatqa shaldyǵýǵa aýtızm spektriniń buzylýy sebep bolýy múmkin. Budan bólek 400-den astam sebep bar delinedi. Onyń ishinde tek genetıka men nashar ekologııa ǵana emes, sonymen qatar júıke júıesiniń aýrýlary, anada júktilik kezindegi turaqty stress, ata-analardyń sozylmaly aýrýlary da jatady. Aýtızmdi tolyǵymen emdeý múmkin emes, biraq belgilerdi túzetýge bolady. Máselen, balany sóıleýge úıretý, qoǵamǵa beıimdeý, basqa da daǵdylarǵa úıretý múmkin nárse. Eger durys dıagnoz kem degende eki jasqa deıin jasalsa, qalypty ómir súrý múmkindigi artady. Bala kádimgi mektepke bara alady, tipti ýnıversıtetke túsýine, jumys isteýine jol ashylady. Eger dıagnoz tym kesh qoıylsa, adam ómir boıy arnaıy kútimdi qajet etýi múmkin.
Ońaltý ádisteri az emes, biraq olar ǵylymı dáleldengen. Baǵdarlama belgili bir bala úshin jeke bolýy kerek.
– Aýtızm qyzdarǵa qaraǵanda, uldarda jıi kezdesedi degen aqparat bar. Bul – ras pa?
– Iá, ras. AQSh-ǵy Aýrýlardy baqylaý jáne aldyn alý Ortalyǵynyń derekteri boıynsha 2020 jyly aýtızm spektriniń buzylýy (ASD) ár 54-shi balada kezdesken. Bul 2018 jylǵy statıstıkaǵa qaraǵanda 10 paıyzǵa kóp. Er balalarda aýtızm dıagnozy qyzdarǵa qaraǵanda úsh ese jıi qoıylady.
– Balasynda aýtızm belgileri baıqalsa, ata-ana birinshi kezekte ne isteýi kerek? Qaıda júgingeni jón?
– Birinshiden, mindetti túrde mamandarǵa jáne dárigerlerge barýy kerek.
Ekinshiden, PMPK (dıagnozdy anyqtaýǵa arnalǵan keshendi dıagnostıka) komıssııaǵa jazylyp, balany kórsetý, arnaıy memlekettik ortalyqtarǵa joldamalar alý qajet
Úshinshiden, AVA terapııany biletin, sensorlyq ıntegrasııa, adaptıvtik sportpen shuǵyldanatyn, defektolog, psıholog, logoped sııaqty arnaıy mamandarǵa barý kerek. Jalpy, dıagnostıka jasaý qajet, ár balanyń jaǵdaıy ártúrli. Túzetý korreksııa jumystaryn bastaý kerek. Dárigerlerdiń keńesteri boıynsha qosymsha aýrýlardy emdegen durys.
Múgedektikti rastaý úshin jergilikti ýchaskelik bala psıhıatryna barý kerek. Odan esh qoryqpaýǵa keńes beremiz. Qazirgi tańda Assosıasııa jumystarynyń nátıjesi boıynsha kúndizgi stasıonarǵa barýǵa bolady.
О́kinishke qaraı bizdiń qoǵamda kesh sóılegen nemese sóılemeıtin balaǵa, bolmasa qoǵamdyq jerde mazasyzdansa, shyńǵyrsa, erkelik dep qaraıtyn teris kózqaras bar. Ákesi kesh sóılegen, atasy kesh sóılegen dep ýaqyt ótkizip alyp jatady. Al bul jerde eń qymbaty – ýaqyt.
– Balasynyń erekshe ekenin qabyldaı almaıtyn, qabyldaǵysy kelmeıtin ana-analar bolady. Ári maman, ári erekshe bala tárbıelep otyrǵan ana esebinde mundaı jaǵdaıǵa ne deısiz?
– Osy másele bizdi qatty alańdatady. Ata-ana bBalasynda erekshelik bar ekenin meılinshe erte qabyldaǵany durys. Kóbisi qabyldamaıdy, qabyldaǵysy kelmeıdi. Árıne, psıhologııalyq turǵyda óte qıyn. Mende de ondaı kezeń bolǵan. Biraq jaǵdaıdy qabyldap, jumys jasaý kerek. Áıtpese, ýaqyt ótken saıyn qıyn bolady. Aýtızm esh bir dárimen, ekpemen, apparatpen, massajben taǵy basqa kóptegen jarnamalardaǵy ǵylymı dáleldenbegen ádistermen emdelmeıdi. Búginde alaıaqtar, túrli emshiler óte kóp.
Aýtızmge tek korreksııa jáne sport, turmystyq daǵdylardy úıretý qajet. Medısınalyq turǵydaǵy emdi tek dárigerlerdiń tekserý boıynsha qoldaný kerek.
– Em-dom sharalary keshigip jatsa, munyń saldary qandaı bolýy múmkin?
– Bul – biz úshin óte aýyr taqyryp. Ýaqytyly kómek almaǵan balada ósken saıyn aýtızm jáne basqa da buzylystar asqynyp, ulǵaıyp ketýi múmkin. Mysaly, túzetý jumystaryn kesh bastasa mektep jasyna kelgende balaǵa múgedektik alýǵa májbúr bolady. Neǵurlym erte bastasa – soǵurlym nátıjeleri jaqsy bolady. О́kinishke qaraı, ata-analar ǵajaıyp dári, toqpen emdeıtin nemese taǵy basqa tez arada balasyn túzeletin em izdep, emshilerge, anda-mynda sabylyp qymbat ýaqyttaryn ótkizip alady.
– Arnaıy ortalyqtarǵa barýdy barlyq ata-ananyń qaltasy kótere bermeıtini túsinikti. Úı jaǵdaıynda erekshe balanyń damýyna qalaı qolaıly orta qalyptastyrýǵa bolady?
– Árıne, mamandyrylǵan kómek alǵan óte mańyzdy, ári qajet. Biraq ondaı qyzmetter ázirshe elde tek jeke ortalyqtarda bolǵandyqtan, úıde de balamen jumys jasaýǵa bolady. Balany kádimgi úı jumysyna aralasyrý kerek. Mysaly, úı jınaýǵa kómektestirý, sypyrtý, oıynshyqtaryn jınatý, gúlderge sý quıǵyzý sııaqty sharýalardy istetse bolady. О́z kıimin ózi kıip, sheshse, onyń ózi jattyǵý. Sýret salý, boıaý, oıynshyqtarmen oınaýǵa úıretý, birge oınaý sııaqty usaq motorıka jasaıtyn ádister bar. Mindetti túrde sportpen shuǵyldaný, velosıped, samokat tebý ádetke aınalýy kerek.
Bastysy osynyń bárine úlken shydam kerek. О́ıtkeni ár qımyl, ár jańa bilim qalyptasý úshin kóp ýaqyt ketedi. Meniń instagram paraqshamdamda AVA terapııa mamany Janat Boıhanqyzy Ahmetovamen tikeleı efır bar. Ol jerde kóp paıdaly keńester aıtylady. Ata-analar kórip, úıde de paıdalanýyna bolady.
Internetten de kórse bolady. Tek aıtarymyz, ǵylymı dáleldengen ádistemelerdi qoldaný qajet.
– Siz 2018 jyldan bastap erekshe balalardyń problemalaryn kóterip júrgenińizdi aıtasyz. Osy rette úkimet jasaı alatyn, úkimet qana kómektese alatyn qandaı naqty máseleler bar?
– Biz 2018 jyldan bastap erekshe balalardyń problemalary týraly aıtyp kelemiz. Aýtızmi jáne erekshe qajettilikteri bar balalardy qoldaýdyń keshendi baǵdarlamasynyń qajettiligi týraly Úkimetke, mınıstrlikterge jáne ákimdikterge únemi jazamyz jáne júginemiz.
Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń derekteri boıynsha eldegi erekshe balalardyń sany – 9000. Oqý-aǵartý mınıstrliginiń derekteri boıynsha 130 000 balada osyndaı aýytqý bar, onyń ishinde tek qana aýtızm emes, jalpy mentaldy buzylystary bar, sóılemeıtin balalar, minez-qulyq buzylystary bar balalar da kiredi. Sarapshylardyń málimetinshe, Qazaqstanda aýtızmmen aýyratyn balalardyń sany 300 myńǵa deıin barýy múmkin. Kórip otyrǵanyńyzdaı resmı málimetter ártúrli, biryńǵaı ıntegrasııalanǵan málimetter bazasy joq.
Damýynda aýytqýlary men kidiristeri bar mundaı balalar jyl saıyn artyp keledi.
Saladaǵy máselelerdi jeke-jeke aıtaıyn:
♦ Erte dıagnostıka júıesi joq. Minez-qulqy buzylǵan (aýtızm belgileri bar) sóılemeıtin balalardy bala-baqshalar men mektepterge qabyldamaıdy.
♦Tıýtorlar (balanyń qyzyǵýshylyǵyna baılanysty bala damýyna qolaıly orta jasaıtyn maman) joq. Olardy eshkim daıyndamaıdy. Erekshe balalardy mamandyqqa baýly, jumysqa ornalastyrý múlde qarastyrylmaǵan. Jasóspirimder men aqyl-esi kem eresekter úıde otyrady.
♦Qajetti ádisterge sáıkes, qol jetimdi jáne tegin túzetý oryndary joq. Barlyq jeke ortalyqtar aqyly jáne bárine birdeı qol jetimdi emes. Sport seksııalary joq, beıimdelgen sport boıynsha jattyqtyrýshylar joq. Olardy da eshkim daıyndamaıdy jáne oqytpaıdy. Basqa da kóptegen problemalar bar. Taǵy bir másele – tegin túzetý ortalyqtary qajet. Arnaıy metodıkalarmen jáne arnaıy mamandary bar ortalyqtar kerek. Erekshe balasy bar barlyq ata-ananyń suraýy osy.
AVA terapııa mamandary, sensorlyq ıntegrasııa, adaptıvtik sport, flortaım mamandary bolsa, balany kórsetip, keńester alýǵa bolady. О́kinishke qaraı, Qazaqstanda osyndaı qyzmetter barlyǵy aqyly jeke ortalyqtarda. Osy óte ózekti máselelerdi qolǵa alyp, memlekettik organdarmen birigip sheshý úshin Qazaqstanda Aýtızm jáne mentaldy buzylystary boıynsha Ulttyq Resýrstyq Ortalyq qajet.
Qazir vedomstvoaralyq qarym qatynastyń joqtyǵynan osy suraqtar jaýapsyz qalyp otyr. Onymen qosa memlekettik qyzmetkerler bul taqyrypty tereń bilmeıdi, sheshý joldaryn qarastyrmaıdy.
Al resýrstyq ortalyq bolsa, barlyq máseleler talqylanyp, daıyn usynystar men sheshimder daıarlaıtyn edi. Maqsat – balany sóıletý ǵana bolmaýy kerek. Barlyq jaǵynan damýǵa atsalysý qajet.
Qazirgi tańdaǵy eń ótkir másele – maman tapshylyǵy. Sondyqtan bizdiń balalardy balabaqsha, mektep, kolledj qabyldamaıdy. Olardyń kinási joq. Jalpy, Qazaqstanda erekshe balalarmen jumys isteı alatyn, arnaıy metodıkalardy biletin mamandardy daıarlaý júıesý qalyptaspaǵan. Jasóspirim kezde de olar úıde otyrýǵa májbúr. Qoǵamǵa beıimdeıtin, áleýmettendiretin ortalyqtar joq. Analar jumysqa shyǵa almaıdy. Jeke ortalyqtardaǵy mamandar qyzmetin alýǵa ekiniń biriniń qaltasy kótermeıdi Ásirese aýyldyq jerlerde qıyn. Máseleni aıtyp kele jatqanymyzǵa úsh jyl boldy. Qanshama hattar jazdyq. Ázirshe jaýap joq.
♦ Sıfrlandyrý sheńberinde erekshe balalarǵa arnalǵan arnaıy bilezikter nemese basqa da taný belgilerin ázirleý qajet dep oılaımyn. Bul olardy tabý ońaı bolýy úshin kerek.
♦ Qoǵamda aqparattyq jumystardy kóptep júrgizý kerek. Bizde qoǵamdyq uıym retinde ondaı qarajat joq. BAQ-ta, áleýmettik rolıkterterde, bılbordtarda ınklıýzıvtik qoǵam týraly aqparat bolǵany durys. Aqparat bolmaýyna baılanysty halyq aýtızm belgileri týraly jetik bilmeıdi jáne balalarmen qalaı áreket etý kerektigine nazar salmaıdy. Kóbinese, biz ata-analar retinde psıhıkalyq aýytqýlary bar balalarymyzdyń minez-qulqyna baılanysty basqalardyń qorlaýyn jáne narazylyǵyn sezinemiz.
Meni ana retinde kóp oılantatyn bir másele bar. Biz balamen ómir boıy júrmeımiz ǵoı. Biz de ketemiz. Sovet úkimettiń saıasaty boıynsha ata-analary qasynda joq bolǵan jaǵdaıda, osyndaı balalar eresek bolǵanda olardy psıhdıspanser nemese psıho-nevrologııalyq ınternattarǵa tapsyratyn. Qazirgi Qazaqstandaǵy jaǵdaı da osy. Biz Assosıasııa retinde, ata-ana retinde bul júıege kelispeımiz. Fınlıandııa, AQSh sekildi batystyq damyǵan elderde mentaldy buzylystary bar jáne qaraýsyz qalǵan adamdarǵa pansıon sııaqty arnaıy úıler bar. Ol jerde erekshelikteri bar adamdarǵa qaraıtyn áleýmettik qyzmetkeleri jumys isteıdi. Olardyń árqaısysynda óziniń bólmesi, ortaq as úıleri bolady, Birigip is-sharalar ótkizedi. Syrtta júrgende olardy eshkim shettetpeıdi. Muny Inklıýzıvtik qoǵam deıdi. Bizge bul arman. Biraq, bizder qaıta qaıta osy máseleni kóterip jatyrmyz, úkimet organdaryna talap etip kelemiz. Ázirshe qozǵalys joq dep aıtýǵa bolady.
Jalpy Aýtızm jáne mentaldy buzylystar bar adamdardy komplekstik qoldaý memlekettik baǵdarlamasy qajet. Osy baǵdarlamaǵa barlyq suraqtardyń sheshimin biriktirýge bolady.
– Halyq aýtızm belgileri týraly bilmeıdi dep qaldyńyz ǵoı. Osy rette jalpy jurtshylyqqa erekshe balalarmen qarym-qatynas týraly, olarǵa degen kózqaras jaıly qandaı bazalyq keńester aıtar edińiz.
– Adamdardy qorshaǵan ortaǵa muqııat bolýǵa shaqyramyz. Aýtızmi nemese psıho-sóıleýinde keshigýi bar balalar aıtqanyńyzdy, ótinishterińizdi túsinbeýi múmkin. Ádette, olardyń arasynda sóılemeıtin balalar kóp, minez-qulyqtarynda buzylystary bar bolyp keledi. Qoǵamda nemese kóshede olar «birtúrli» áreket etýi jáne mundaı balalarda reaksııa kesh bolýy nemese kerisinshe gıperaktıvti bolýy múmkin. Olar kez kelgen qatty dybystan, jaryqtan, ótkir shýyldan qorqýy múmkin. Mundaı balalar edenge (asfaltqa, jerge) jatyp, qulaqtaryn qoldarymen jaýyp, esimin atasa jaýap bermeýi nemese suraqtarǵa jaýap bermeýi múmkin.
Mundaı balaǵa tynyshtyq saqtaý, daýys kótermeý jáne aıqaılamaý usynamyz. Jaqyn jerde jatqan ótkir zattardy nemese qaýipti zattardy alyp tastaý kerek.
Eger múmkin bolsa, dybystyq effektilerdi, dybys deńgeıin (rasııa, mýzyka), jaryqty azaıtý kerek (jarqyn jaryq shamy, avtomobıl shamdary jáne t. b.)
Sondaı-aq mundaı balalar kóbinese fızıkalyq turǵydan jaqsy damyǵanyn este ustaǵan jón. Olar qoldan bosap ketip, jolǵa júgirip shyǵýy múmkin.
Osyndaı bala eresekterdiń nemese týystarynyń ertýinsiz júrse, dereý polısııaǵa jáne jedel járdemge habarlasý kerek. Balanyń týystaryn tabýǵa tyrysqan jón. Bala qashyp ketse nemese joǵalsa, týystary jaqyn jerde júrýi múmkin. Osy ýaqyt ishinde balany uıaly telefonmen jubata turýǵa bolady. Mysaly, mýltfılm kórsetip, oıynshyq berýge bolady. Qajet bolsa, sý ishkizý kerek.
Eger balada kıim bolmasa, onda aldymen qolda bar kez-kelgen kıimdi (qalpaq, jempir, fýtbolka, sharf jáne t.b.) berý kerek. Aldymen bala kıimge qol tıgizip kórýi qajet. Bul óte mańyzdy. Sodan keıin kıindirýge bolady.
Standartty emes nemese stereotıptik minez-qulyqtyń barlyq kórinisteri úshin sabyrly bolý kerek. Dostyq qarym-qatynasta sóılesip, jeke sózderdi nemese kúrdeli sózderdi anyq jáne asyqpaı aıtý qajet.
Bul áreketter oqys jaǵdaılardy boldyrmaýǵa kómektesedi.
Eger bógde baladan qatty ısterıkany kórseńiz, jaman tárbıesi týraly qorytyndy jasaýǵa asyqpańyz, bul – aýtızmdegi aıryqsha qıyndyqtardyń saldary bolýy múmkin. Mundaıda baısaldy minez kórsetý, ata-anasyna bárin túsinetinińdi bildirtý, kómek usyný, jaqyn mańdaǵy synǵysh jáne qaýipti zattardy alyp tastaý, múmkindiginshe basqa júrginshilerdi tynyshtandyrý, balany artyq nazardan saqtaý mańyzdy.
Ata-anany, ne balany synaý, balaǵa táttilerdi nemese oıynshyqtardy berý, balaǵa ony alyp ketetinińizdi aıtý, balaǵa bir nárse dep sóıleý nemese kóńil aýdarý múlde orynsyz áreket. Bul – kómektespeıdi, kerisinshe ısterıkany kúsheıtýi múmkin. Basqalardyń nazaryn aýdara otyryp, jaǵdaıǵa qatty ashyný, jedel járdemdi, polısııany jáne basqa qyzmetterdi shaqyrý, ata-anaǵa keńes berý jáne orynsyz suraqtar qoıý da múlde qajet emes.
Qate tapsańyz, qajetti bólikti tańdap ctrl+enter basyńyz.
Pikir qaldyrý
pikir