"Erkek emessiń be". Er adamdar qoǵam pikirinen qalaı zardap shegedi?

19 qarasha – Halyqaralyq erler kúni. IýNESKO tarapynan qoldaý tapqan bul ataýly kúnde medıada erlerge baılanysty túrli máseleler qozǵalady. Qamshy tilshisi qoǵamdaǵy er adamnyń róli týraly obraz ben genderlik stereotıpter er azamattardyń ózine qalaı áser etetini týraly izdenip kórdi.

Álemde, sonyń ishinde Qazaqstanda erler arasynda sýısıd jıi kezdesedi. Resmı statıstıkaǵa saı, 2020 jyly el boıynsha 3515 adam ózine qol salǵan. Onyń 2765-i er-azamat. 2075 er adam bul áreketke alkogoldiń, esirtki zatynyń yqpalynsyz, ıaǵnı saý kúıinde barǵan.

Áleýmettanýshy, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń doktoranty Aıtýar Kospakov er azamattarǵa qoǵam tarapynan qoıylatyn talaptar áli de joǵary ekenin aıtsa, psıhologııa ǵylymdarynyń doktory Balabek Saqtaǵanov "qazirgi tańda qoǵamnyń ashyq bolý túsýi, demokratııalyq qundylyqtardyń enýi er adamdarǵa degen talapty tómendetti" deıdi.

Al Balabek Saqtaǵanov er adamnyń qoǵamda orny men otbasyn asyraýda, adamdarmen qarym-qatynasta belgili bir róli bolǵanymen, búginde januıadaǵy barlyq máseleni tek er adam sheshýi kerek degen túsinik, stereotıp joq degen pikirde.

"Er bala ósip kele jatqan kezde "sen er-azamatsyń", "sen myqty bolýyń kerek", "álsizdigińdi kórsetpeýiń kerek" dep bala kezden sanasyna belgili bir stereotıpterdi qalyptastyrý áli de bary jasyryn emes" degen psıholog er adamnyń beınesi týraly túsinik adamdardyń sanasyndaǵy másele ekenin, búgingi ýaqytta "er adam mynandaı bolýy kerek", "mynany jasaýy kerek" degen túsinik qoǵam talabyna da, jańa trendterge de sáıkes kelmeıtinin aıtady.

– Árıne túrli jarnama arqyly er adam symbatty bolýy, aqshasynyń kóp bolýy sekildi túsinikterdi sanamyzǵa sińirýge tyrysady. Biraq shyndap kelgende kóp nárse ár adamnyń óz múmkindigine, jumys isteý qabiletine, ózin-ózi kórsete alý qabiletine baılanysty. "Sen myqty bolýyń kerek", "álsizdigińdi kórsetpeýiń kerek", "erkek emessiń be" degen sııaqty túsinik saldarynan keı er-azamattar moraldyq, psıhologııalyq qysym jaǵdaıynda júretini ras. Bul da máseleni qabyldaýyna baılanysty. Eger adam jaýapkershilikti ózine úlken etip alatyn bolsa, otbasydaǵy tárbıesi, ortadan alǵan úlgi-ónegesi bolsa, ıdealdy adam portretin, onyń ómir tájirıbesin aldyna qoıyp alǵan bolsa, onda bul – adamǵa psıhologııalyq turǵyda qysym túsiredi. Al qazirgi ýaqytta qoǵamnyń ashyqtyǵy, demokratııalyq qundylyqtardyń enýi er adamdarǵa qatty jaýapkershilik artpaıdy. Ortasha eseppen alǵanda er adamdar kóp nárseni jeńil qabyldaıdy. Qandaıda bir másele týyndasa ony sheshýdiń jeńil joldaryn izdeıdi. Máselen, kredıt alý, ajyrasa salý, urlyq jasaý, taǵysyn taǵy degendeı, – deıdi Balabek Saqtaǵanov.

Mamandar "kóbine er adam álsizdigin, dármensizdigin, senimsizdigin, bir istiń qolynan kelmeıtinin bildirgisi kelmeıdi. Al munyń bári úlken emosııa" degendi jıi aıtady. Sarapshylar sózinshe, er adamdar emosııany túrlishe shyǵarady. Syrtqa shyqpaǵan emosııanyń jaǵymsyz saldaryna bolady.

– Er adam máseleniń sheshimin tappaı qınalǵanda oǵan túrlishe reaksııa bildirýi onyń qandaı temperament, tıpke jatatynyna baılanysty. Holerık, sangvınık tıpterindegi er-azamattar qolynan is kelmeı qalýdy uıat dep biledi. Olar máseleni múmkindigi kelgenshe sheshedi. Múmkindigi kelmese, tanystary, áldekimderdi qoldaný, paıdalaný arqyly bolsa da retteýge tyrysady. Al melanholık, flegmatık tıpterine jatatyn er-azamattar úshin álsizdigin basqa adamnyń bilip qalýy úlken soqqy bolady. Jalpy er adamdar emosııany joldastarymen otyryp ishimdik iship, bolmasa, sportpen aınalysyp shyǵarady. Keıbiri emosııany otbasyna kelip aıqaılap, janjal jasap shyǵaryp otyrady. Syrtqa shyqpaǵan emosııa densaýlyqqa áser etedi, – deıdi psıholog.

Áleýmettanýshy Aıtýar Kospakov er adamdar emosııasyn syrtqa shyǵarmaýy túrli aýrýǵa soqtyratynyn statıstıkalyq derekter aıǵaqtap turǵanyn jetkizdi.

– Er adamdar problemasy týraly aıtqandy onsha unatpaı, jasyryp keledi. Bylaısha aıtqansha ishteı tynyp júredi. Sondyqtan da erler arasynda sýısıd pen júrek talmasy derekteri jıi kezdesedi. Er adam problemasyn syrta shyǵarsa, oǵan kóbine mán berilmeýi múmkin. Tipti "erkek emessiń be, osyǵan da bas qatyryp júrsiń be" dep ony kelemejdeıtinder de tabylýy múmkin. Osyndaı toksındik maskýlızm elementterimen ushyrap, yńǵaısyz jaǵdaıǵa tap bolyp qalmas úshin er adamdar problemany jasyrýǵa tyrysady. Problemany sheshe almasa, keıde onyń arty aýrýǵa, tipti sýısıdke uryndyryp jatady, – deıdi ol.

Psıhogtyń sózinshe, "sen kúshtisiń", "sen myqtysyń" degen stereotıpterdiń kesirinen er adam úshin problemany aıtý – álsizdik, dármensizdik, ómiriniń sátsiz ekenin moıyndaýy retinde sıpattalady. Sondyqtan da erkekter psıhologke jıi kele bermeıdi.

Áleýmettanýshy erkekter mentaldyq densaýlyǵyna da, fızıkalyq densaýlyǵyna da kóp mán bermeıtinin, sonyń saldarynan túrli aýrýǵa shaldyǵyp, ómir jasynyń uzaqtyǵy qysqara túsetininine nazar aýdardy,

Qazaqstanda ortasha ómir súrý uzaqtyǵy – 71,1 jas. Er adamdarda – 66,8, áıelderde – 75,3 jas.

Aıtýar Kospakov er adamdardyń ishteı kúızelisi túrli sozylmaly aýrýlarǵa ulasyp, ómiriniń erte qıylýyna áser etetinin aıtady.

Sosıolog orta jastaǵy er adamdar arasyndaǵy sýısıdtiń joǵarylyǵyn qoǵamda óz ornyn taba almaý, qalyptasa almaý prosesimen túsindiredi.

Qazaqstanda 2020 jyly 35-44 aralyǵyndaǵy 667 erkek, 45-54 jas aralyǵyndaǵy 515 erkek ózine qol jumsaǵan. Bul – jas ereksheligi boıynsha bólingen on top ishindegi eń joǵary kórsetkish.

Aıtýar Kospakov sondaı-aq genderlik kemsitýge jol bermes úshin ekonomıkalyq, áleýmettik sharalardy qabyldaý arqyly er men áıel jalaqysyn teńestirý sharalary áleýmettik máselelerdi týdyryp jatyr deıdi. Onyń sózinshe, sapaly zertteý ádisteri atty zertteý nátıjesinde, jalaqysy áıeliniń jalaqysynan tómen keı erkekter namystanatyny, soǵan bola ózin qolaısyz sezinetini anyqtalǵan.