Balasyn orys mektebine beretin qazaqtar nege kóbeıip jatyr?

Jańa oqý jyly qarsańynda qazaq ata-analar balasyn orys synybyna, oryssha bilim beretin mektepke berip jatqany týraly áńgimeler áleýmettik jelide jıileı bastady. Áńgimeni statıstıkalyq derekter de rastap tur. Sońǵy 5 jylda qazaq mektepterinde oqıtyn bala sany 18 paıyzǵa, orys mektepterinde oqıtyn bala sany 20 paıyzǵa artqan. Qamshy tilshisi mundaı úrdistiń sebebine úńilip kórýge tyrysty.

2020 jylǵy derek boıynsha Qazaqstanda jalpy bilim beretin 7440 mektep bar. Onyń ishinde 3809 mektep qazaq tilinde, 1287 mektep orys tilinde bilim beredi. 2319 mektep – aralastildi. 

7440 mektepte 3 mln 481 myń 347 oqýshy oqıdy. 1 mln 519 myń 786 oqýshy qazaq mektepte, 412 myń 216 oqýshy orys mektepte bilim alady. 1 mln 535 myń 750 oqýshy aralas mektepte oqıdy. Onyń 755 myń 345-i qazaq synybynyń oqýshysy bolsa, 685 myń 891-i orys synybyna barady.

Al 2016 jyly 2 mln 930 myń 583 oqýshynyń 1 mln 275 myń 662-si qazaq mektebinde, 381 myń 30-y orys mektebinde oqyǵan. Aralas mektepte bilim alǵan 1 mln 253 myń 247 balanyń 640 myń 148-i qazaqsha, 530 myń 559-y oryssha oqyǵan.

Osylaısha, oqýshy sanynyń ósý dınamıkasy 5 jylda oryssha bilim alatyn oqýshylar sanynyń ósý dınamıkasy 2 paıyzǵa joǵary ekenin kórsetip tur.

Qamshy tilshisimen sóılesken Almatynyń Uljan yqshamaýdanyndaǵy №152, Dýman yqshamaýdanyndaǵy №172 mektep-gımnazııanyń, Jas Qanat yqshamaýdanyndaǵy jalpy bilim beretin №198 mekteptiń qyzmetkerleri orys mektepterine aýysyp jatqan oqýshylar joq ekenin aıtsa, Almaly, Bostandyq aýdanynda ornalasqan mektepterdiń basshylyǵy mundaı derekterdiń bolǵanyn joqqa shyǵarmaıdy. Tek ashyq túrde pikir bildirip, aty-jónderin, mekteptiń atyn jarııalaǵysy kelmeıdi. "Basshylyqqa jaqpaıtyn sóz aıtyp qoıyp, rotasııaǵa ilinip ketip júrsek" dep úreılenedi. 

Almatydaǵy №146 mektep-lıseıdiń muǵalimi Janbygúl Ádilhanqyzy nemereleriniń orys mektebine baratyny júregin aýyrtatynyn aıtady. Tájirıbeli ustaz "balanyń tili qaı tilde shyǵyp, qalyptassa, basqa tilde bilim alýy qıynǵa soǵatynyna kóz jetkizdim" dep otyr. 

– Balam men kelinim bizden bólek turady. Kelinim orystildi. Úıde bári oryssha sóılesedi. Nemeremniń tili qazaqshaǵa burylsyn dep qazaq balabaqshaǵa berip edik, tańerteńgilikten basqasynyń bári negizinen oryssha ótedi eken. Tek birdi-ekili sózderdi ǵana qazaqsha aıtady. Keıin orys mektebine bara bastady. Men taǵy shyryldap júrip qazaq mektebine aýystyrtyp edim, biraq bala ábden qınalyp ketsen soń amalsyz qaıtadan orys mektebine berdik. Balanyń tili ana tilinde shyǵyp, ana tilinde oılana almasa keıin qıyn bolady eken. О́zim ustaz bolǵandyqtan, qazaq mektepterindegi bilim sapasy orys mektepterinen áldeqashan ozyp ketkenin bilemin. Sondyqtan "orys mektebine ol jaqta bilim sapasy joǵary bolǵany úshin beredi" degen áńgime syltaý ǵana. Basty sebep – ózderi oryssha sóılegen soń oryssha mektepke beredi, – deıdi Janbygúl Ádilhanqyzy. 

Qazaqstan pedagogıkalyq ǵylymdar akademııasynyń prezıdenti, professor Asqarbek Qusaıynovtyń aıtqandary qazaq mektepterindegi bilim sapasynyń ózge mektepterge qaraǵanda joǵary bolýynyń syryn túsindirgendeı.

– Úsh jylda bir ótetin halyqaralyq PISA zertteýiniń sońǵy altaýynyń nátıjelerine taldaý jasaý barysynda úzdik ondyqqa únemi belgili bir elderdiń oqýshylary enetini anyqtaldy. Olardyń qatarynda Japonııa, Ońtústik Koreıa, Fınlıandııa, Kanada, Sıngapýr, Gonkong, Taıvan sekildi elder bar. Olardyń bilim berý júıelerin saralaǵanda, bul elder orta bilim berý júıesinde ulttyq-rýhanı tárbıe máselesine basa nazar aýdaratynyna kóz jetti. Osy analızdiń ózinen-aq qaı el óz balasyna ulttyq-rýhanı tárbıe berip otyr, sol eldiń bilim sapasy joǵarydan kórinetini aıqyndalady. Demek, qazaq balasy qazaq tilinde oqyǵanda rýhanı-adamgershilik tárbıe alýyna keńinen jol ashylady. Sáıkesinshe, bilim sapasy joǵary bolady, – deıdi ǵalym.

Osy oraıda qoǵam belsendisi, Reseı halyqtar dostyǵy ýnıversıteti men Máskeý memlekettik ýnıversıtetinde oqyǵan quqyqtanýshy Rýslan Túsipbekov Qazaqstanda oqýshylardy memlekettik mektepterde tegin negizde tek qazaq tilinde oqytatyn kez keldi dep sanaıdy.

– Búginde memleketti quraýshy qazaq halqy jalpy halyqtyń 70 paıyzynan asty. Ekinshiden, byltyr bebı-bým bolǵanyn bilesiz, 425 myń bala dúnıege keldi. Sonyń 80 paıyzy qazaq balalary, orystardyń úlesi 7,3 paıyz, ózbekterdiki – 4 paıyz. Qazaqstanda qazaq tilinen basqa aıryqsha statýsqa ıe til joq. Orys tili resmı til de, ultaralyq qatynas tili de emes. Shveısarııadaǵydaı birneshe memlekettik tilimiz joq. Muny ne úshin aıtyp otyrmyn. Álemde 200-den astam táýelsiz el bolsa, solardyń ishinde óz balalaryn ózge eldiń tiline bıýdjet qarjysy esebinen, ıaǵnı halyq salyǵynan jınalǵan qarjyǵa oqytyp otyrǵan Qazaqstannan basqa birde-bir el joq. Sondyqtan óz basym bıýdjet tarapynan qarjylandyrylatyn mektepter balany tek qazaq tilinde oqytýy kerek ári qazaqtar balalaryn tegin mektepke bergisi kelse, onda tek qazaqsha bilim alýǵa tıis degen zań qabyldaý qajet dep esepteımin. Orys balalaryna qazaqsha birden úırenip ketý qıyndaý ǵoı, sol sebepti bastapqyda olar úshin orys mektepterin qaldyra turýǵa bolady. Biraq ol jerge qazaq balalary qabyldanbaýy kerek. Al eger qazaq ata-ana balasyn oryssha nemese basqa tilde oqytqysy kelse, onda balasyn jekemenshik mektepke bersin. Muny bireýler adam quqyǵyna qaıshy nárse deýi múmkin. Bul – múlde qaıshy emes. Máselen, ózim talaı jyl turǵan Reseıde memlekettik mektepterde balalardy tatarsha nemese sheshenshe oqytyp jatqanyn kórmeppin. Germanııa nemisshe, Fransııa fransýzsha oqytady. Bizdiki de solaı bolýǵa tıis. Osy ýaqytqa deıin oryssha oqyp, Reseı saıasatyn júrgizýge tyrysatyndardyń qanshasyn ósirip shyǵardyq. Osymen jeter, – deıdi Rýslan Túsipbekov.

"BILIK QOLDANBAǴAN TILDI QARAShA QAIDAN QOLDANADY..."

Qaraǵandy oblysynda turatyn azamattyq belsendi Jeksen Ábdirahmanov osyndaı ahýaldyń qalyptasqanyna bılikti kinálaıdy.

– Bılik qoldanbaǵan tildi qarasha qaıdan qoldanady... Prezıdent Toqaevtyń ózi qazaqsha jazylǵandy áreń oqıtynyn kórip júrmiz. Ol kúndelikti ómirde qazaq tilin qoldanady degenge sený qıyn. Aqordadaǵylar bastan-aıaq máńgúrt. Bılik bas bolyp birdeńe istemese, ketkenimiz ketken. Azamattar eshteńe isteı almaıdy. Isteıtindeı qoǵamdyq sana bizde joq. Al mundaı ultty zańmen, basqamen májbúrleý kerek, bolǵany sol ǵana, – deıdi azamattyq belsendi.

Qazaqstanda birneshe ret memlekettik tilge qatysty zań qabyldaýǵa talpynys jasalyp, bılik tarapynan qoldaý tappaǵan. Qazirgi qoldanystaǵy "Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy til týraly" zańy 1997 jyly qabyldanǵan.

Talaı jyldan beri til máselesimen aınalysyp kele jatqan maman Dos Kóshim bul zań 1989 jylǵy 22 qyrkúıekte qabyldanǵan Qazaq KSR-iniń "Til týraly" zańynan aıyrmashylyǵy az degen pikirde. Ol "qazaq tiliniń máselesin tek bılik sheshe alady, al oǵan bılik qulyqsyz" dep sanaıdy.

 – Bıliktegilerdiń bári qazaq tiline qarsy. Árıne teledıdardan til týraly tebirenip turyp aıtady. Birde Toqaev memlekettik tildi bilmeıtin memleket qyzmetkerleri anahronızm ("ýaqyttan qalyp qoıǵan", "eskiliktiń sarqynshaǵy" degenge mazmundas – red) bolýy kerek" dep aıtty. Sony aıtqannan keıin qazaq tilin dym qaqpaıtyn men biletin kemi 3 sheneýnikti taǵaıyndady. Bizde aıtqanda qatyryp aıtady. Kezinde Nazarbaev ta sóıtken. Olar aıtpaýy kerek, olardyń qolynda zań kúshi bar, olar sony qoldanýy kerek. Memlekettik til týraly zań qabyldasyn. Biz ony osydan 10 jyl buryn daıyndap berdik. Ol zań qazir parlamentte jatyr. Sondyqtan áńgime ekijúzdilikte. Aıtady, biraq onyń bári oıyn, ekijúzdilik. Bulaı jalǵasyp jatqanda ata-analarǵa "balańdy nege qazaq mektebine bermeısiń" dep qalaı renjısiń. Tilge qajettilik jasalmaı, mundaı jaǵdaı bola beredi. Ata-analar sheneýnikterdiń qazaq tilin bilmeı-aq mınıstr, ákim, senator bolyp jatqanyn kóredi de "qazaq tiliniń qajeti qansha" dep oılaıdy. Al muny bılik ózderi úshin arnaıy jasap otyr, – deıdi saıasattanýshy.

Besinshi shaqyrylymdaǵy májilis depýtaty, birneshe jyl elordanyń Tilderdi damytý basqarmasynyń basshysy bolǵan Orazgúl Asanǵazynyń pikiri de "Memlekettik til týraly" zań qabyldaý kerek degenge saıady.

 – Táýelsizdikke ıe bolǵan 30 jyl ishinde memlekettik tildiń mártebesin kóterý boıynsha atqarylǵan jumystar jetkiliksiz. Eger qalasaq Til týraly qoldanystaǵy zańmen-aq Baltyq jaǵalaýy elderi, Keńes úkimetiniń qursaýynan shyqqan ózge de elder sııaqty memlekettik tildiń basymdylyǵyn arttyrýymyzǵa bolýshy edi. Qazaqstanda básekege qabiletti til, jumys tili burynǵysha orys tili bolyp qaldy. Biz táýelsizdik alǵannan keıin orys tilin shektep, Qazaqstan aýmaǵynda memlekettik tilge basymdyq berilýi kerek edi. Biraq basymdyq berilgen joq.  "Eń úzdik úlgi – jeke bastyń úlgisi" degen bar. Al búginde bıliktiń úsh tarmaǵy da memlekettik tildi nasıhattaýda úlgi bola almaı otyr. Kezinde premer-mınıstr, memlekettik hatshy janynan qurylǵan memlekettik tildi qoldanysqa engizýdi qadaǵalaıtyn memlekettik komıssııa bolǵan. Sońǵy jyldary onyń barlyǵy toqtap qaldy. Sony qaıta qolǵa alý kerek. Bıliktiń ózi "úńgir ishinen shyǵyp", halyq qalaǵan qazaq tilinde qyzmet etýi kerek. Biz barlyǵyn Reseıden úırenemiz ǵoı. Reseıdiń ózinde memlekettik – orys tili týraly zań bar. Reseıde úlken laýazymdy qyzmetter atqarǵan Vıktor Chernomyrdın "orys tili – Reseı ulttyq qaýipsizdiginiń negizi" degen. Bizdiń basshylar da osyny aıtýy kerek. О́ıtkeni álemdik tájirıbe ultty saqtaýdyń kepili – tildi saqtaý ekenin kórsetip bergen. Sondyqtan aldymen "Memlekettik til týraly" zań kerek, ol jerde memlekettik qyzmetke memlekettik tildi bilmeıtinder alynbaıdy dep anyq jazylýy kerek. "Tilder týraly zań" qabyldanǵanda demografııamyz bir tilge basymdyq berýge jetpegen bolsa, qazir 70 paıyzdan astyq. Sondyqtan qoryqpastan bir tilge mártebe berý kerek. Eki til qosarlanǵan kezde qazaq tili jumys tili retinde básekege qabiletti bolmaǵanyn 30 jyl dáleldedi. Qajet emes tildi eshkim de úırenbeıdi, – deıdi eks-depýtat.

Kárim Másimov úkimetti basqaryp turǵan tusta kórnekti zańger Maqsut Nárikbaevtyń jetekshiligimen Qazaq ulttyq ýnıversıteti men Qazaq memlekettik zań ýnıversıtetiniń zańgerleri "Memlekettik til týraly" zań jobasyn jasap, úkimetke usynǵan. Ol jerde memlekettik qyzmetker memlekettik tildi bilýge mindetti degen bap bolǵan. Biraq sol kezdegi úkimet jobany parlamentke usynbaı qoıǵan.

Nur-Sultan qalasyndaǵy Qaıym Muhamedhanov atyndaǵy №90 gımnazııa dırektory Aıatjan Ahmetjan da balasyn orys mektebine berip jatqan ata-anany jazǵyrýdan aýlaq.

– Eldegi memlekettik tildiń nashar ahýalyna bılik kináli. Bılik basyndaǵylar qazaq tilin talap etýshilerge degen kózqarasyn "úńgirdegi ultshyldar" dep ashyq bildirip otyrǵan kezde, jurt qazaq tiliniń bolashaǵyna senbeıdi. Eger bılik qazaq tiline ekinshi sortty til dep qaramasa, memlekettik til memlekette ekinshi sortty til bolmasa, onda mekteptegi ekinshi sortty til bolmaıdy. Ekinshiden, burynǵy bilim jáne ǵylym mınıstri Erlan Saǵadıevtiń úsh tildilikke baǵyttap ketken saıasaty orys mektepterin tiriltýge qyzmet etip ketti. Úshinshiden, qazirgi ata-analar táýelsizdik jyldary ózin-ózi joǵaltqan býyn. Olar ne qazaq emes, ne orys emes. Olar balasynyń bolashaǵyn óz oıy men sanasynyń deńgeıimen ólsheıdi. Biraq tarıh degenin jasaıdy. Demografııalyq, tarıhı jaǵdaı soǵan ákeledi, – deıdi Aıatjan Ahmetjan.