Maqsat Ilııasuly: Odaqtasyna sózin ótkize almasa, óz halqyn qorǵaı almasa ondaı bıliktiń, úkimettiń qajeti qansha?

Qazaqstannyń ultshyl-demokarattarynyń quryltaıy ótedi eken degen habardyń taraǵanyna birneshe aıdyń júzi boldy. Biraq naqty qaı ýaqytta ótedi, kimder qatysady, qandaı máseleler kóteriledi degen saýaldarǵa áli de bolsa tolyqqandy jaýap ala almaı kelemiz. Osyǵan oraı ultshyl-demokarattardyń quryltaıyn ótkizýge bastamashy bolǵan «úshtiktiń» biri Maqsat Ilııasulyna tótesinen birneshe saýal qoıýdy jón kórip otyrmyz. - Maqsat Ilııasuly, alǵashynda qazaq ultshyldarynyń quryltaıy dep atalyp, artynan nege ult-demokrattarynyń quryltaıy bolyp ketti? Bastalmaı jatyp atyn ózgertkenderińiz qalaı? - Shynymdy aıtsam qazaq ultshyldarynyń quryltaıy degen at maǵan unaıdy. Biraq ókinishke qaraı bizde «ultshyl» degen sózge úrke qaraıtyn, ne bolmasa «ultshylmyn» deseń «halyq jaýymyn» dep turǵandaı qabyldaıtyndar kóp-aq. Quryltaıdy qoldaǵan aǵalarymyz, tipti ultshyldardyń ózderi «ult-demokrattarynyń quryltaıy» degen ataýdy jón kórdi. Onyń ústine biz daıyndaǵan jobanyń aty da «Ulttyq-demokratııalyq memleket qalyptastyrýdyń tujyrymdamasy» dep atalady. - Iıa, sol jobalaryńyz ǵoı negizgi daý týǵyzyp otyrǵan. Ol jobany bireýler maqtasa, endi bireýleri túkke alǵysyz etti. Jalpy ózińiz, jeke basyńyz Qazaqstanda ulttyq memleket ornatýǵa bolady degenge senesiz be? - Jobany oqyp shyqsańyz, onyń erikkenniń ermegi emes ekenine kóz jetkizesiz. Eger biz óz isimizdiń durystyǵyna, qajettigine senbesek mundaı asa jaýapty da qıyn jumysty moınymyzǵa almaǵan bolar edik. Ultshyldyqty qoldaý, damytý qazirgi ýaqytta oppozısııa bolýdan da qıyn sharýa. Árıne, joba áli shıki, talqylaý kerek, ózgerister men tolyqtyrýlar engizý kerek degen azamattarǵa tolyq qosylamyn. Jobany jarty jyldan asa ýaqyt buryn jarııalap, qyzý talqyǵa salǵanymyzdyń negizgi sebebiniń ózi sol, halyqtyń usynystaryn bilý, jınaý, saraptaý, jaqsy, kóńilge qonymdy, qajet usynystardy engizý. -  Jobany daıyndaý barysynda nege súıendińizder? Álemdik tájirıbede mundaı ultshyldyqty urandaıtyn jobalar, tujyrymdamalar, baǵdarlamalar bar ma?      -   Jobany daıyndamas buryn jaqsy-aq izdengenimiz ras. Eń aldymen Alashorda memleketiniń baǵdarlamaldaryn, alashordashylardyń eńbekterin, aıtylǵan sózderin, sol kezdegi «Qazaq» sııaqty gazetterde jarııalanǵan árbir maqalalaryn oqyp, oı eleginen ótkizdik. Odan ári qaraı túrik, orys, ýkraın, evreı ulttarynyń ulttyq baǵdarlamalaryn, tujyrymdamalaryn, manıfesterin qarap shyqtyq. Túrik aǵaıyndardan Atatúrktiń ustanymdary, ult máselesindegi saıası kózqarasy, is-áreketteri  maǵan burynnan da unaıtyn. Sonymen birge evreı ultynyń ultshyldyq ustanymdary naqty, ári aıqyn, úlken tarıhy bar. Sondaı-sondaı súbeli eńbekterdi, sonymen birge osyǵan deıin ózimizdiń ultshyl aǵalarymyzben birge Dos Kóshim daıyndaǵan, Muhtar Taıjan usynǵan eńbekter men jobalardy túgeldeı derlik súzgiden ótkizdik. Sodan keıin baryp aqyldasa kele bılik tarmaqtarynan bastap ómirimizdiń barlyq salasyn qamtıtyn joba ázirleýge otyrdyq. Endi qanshalyqty jan-jaqty bolǵanyn, sapasynyń, deńgeıiniń qandaı ekenin halqymyz baǵalaı jatar. Eń negizgisi sol joba tolyqtyrylyp, tolyqqandy qujatqa aınalsa, sol qujat memleketimizge, ultymyzǵa qyzmet etse deımiz. Jalpy ulttyq joba usynýshylardyń, quryltaı ótkizýshilerdiń basy da, aıaǵy da biz emespiz. - Sizder nege ultshyl-demokrattardyń dep bólip aldyńyzdar, nege jalpy qazaq quryltaıy emes? - Quryltaı degenniń ózi qazaq úshin qasterli uǵym. Basynda sezd deıik, jınalys dep ataıyq degender boldy. Birinshiden, sezd degen sóz qazaqtyń sózi emes, biz ultshyl bolǵymyz kelse bárin de ulttyq tarıhymyzdan, ata-baba dástúrinen alýymyz kerek. Al jınalys desek, jınalystan at súrinip óledi búgingi kúni. Al bizdiń jıynda ultymyzdyń, qazaqtyń taǵdyry, tiliniń, jeriniń bolashaǵy sóz bolady. Sondyqtan da quryltaı degenimiz bek durys dep sheshtik. Al nege jalpy qazaq quryltaıy emes degenge keler bolsaq, birinshiden, bizdiń qazir jalpy qazaqtyń quryltaıyn ótkizýge qaýqarymyz joq. Ekinshiden, jalpy qazaq quryltaıy degen soń shet elde tarydaı shashylyp júrgen qandastarymyz ol jıynda bolýy tıis, olardyń da máselesi qaralýy kerek, eń negizgisi nátıje bolýy shart. Ondaı keleli, aýqymdy, tipti Uly isti shaǵyn bir top jasamaýy kerek, ol Qazaqstannyń, qazaq memleketiniń qoldaýymen, tipti bastamasymen ótýi shart dep oılaımyn. Jalpy qazaqtyń quryltaıyn ótkizip, Qazaq memleketin qurý, alystaǵy aǵaıynnyń týǵan jerge at basyn buryp, ulttyq memleketke aınalý aldaǵy kúnniń enshisinde dep túıdik.  - Bul bıliktiń jobasy, UQK istep otyrǵany degen aıyptaýlar da aıtylyp jatyr. Jalpy osy iste bılik tarapynan ne qoldaý, ne qarsylyq kórip otyrsyzdar ma? - Iıa, bizdi komıtettiń quıyrshyqtary, qýyrshaqtary dep jatqan baýyrlarymyz da joq emes. Eń ókinishtisi sol azamattardyń ózderin ultshylmyz dep sanaıtynynda. Eger ultshyl bolsań, ultyńa, elińe, halqyńa janyń ashıtyn bolsa bastamany kim kóterse de qoldap, birigip, ulttyń ulanyna, jalaýyna aınalýǵa tyrysý kerek emes pe? Jalpy meniń uǵymymda ult máselesine kelgende kúndelikti pendeshilik, kúıki tirshilik, pysh-pysh áńgime keri ysyrylyp tastaýy kerek. Qazirgi tańda ultshyldyqty tý etip, ulttyń múddesin qorǵaýda úlken tabandylyq, batyldyq, tipti jankeshtilik qajet. Bizdiń alashordashylardyń, sol kezdegi zııaly-aǵartýshy azamattarymyzdyń qýǵyndalmaǵany, túrmege túspegeni kem de kem. Al endi búgin elimiz táýelsiz, memleketimiz derbes bolyp turǵanda ultymyzdyń jyrtysyn jyrtyp, muńyn, joǵyn joqtaǵanymyzdyń ózi aqylǵa sımaıtyn nárse. Biraq amal qansha óz elinde qazaq ulty ult bolyp uıysa almaı, ishinen de, syrtynan da jaý antalap, baryn talap, baılyǵyn bólisip jatsa atqa qonǵanan basqa shara joq... Al endi bul bıliktiń jobasy ma, bılik qoldap jatyr ma degen saýalǵa kelsem, bul eger bıliktiń jobasy bolyp, bılik ultshyldardyń kúsheıýine, ultshyldyqtyń nyǵaıýyna kóńil bóletin bolsa meniń qýanyshymda shek bolmas edi. Sebebi qalaı desek te memleketke, bılikke qarsy shyǵa otyryp bastalǵan, istelgen sharýalardyń joly aýyr bolady. Memlekettik mashınanyń qysymyna shydas berip, aıqasa júrip ulttyq memleket ornatý qıyn-aq. Sebebi bizdiń elde oppozısııa degen uǵymnyń  ózi durys emes. Bizde oppozısııa dese memlekettiń jaýy, has dushpany sııaqty qabyldanady. Al shyn máninde damyǵan elderde oppozısııa degenimiz tarazynyń ekinshi basy, nemese ekinshi qaptaldyń úzeńgisi sııaqty qalyptasqan. Qoǵamda tepe-teńdik, ádildik bolý úshin de tegeýrindi oppozısııa kerek. Bizdiń qoǵamdaǵy kórinis taýyp jatqan qaıshylyqtardyń deni sol oppozısııanyń, ıntellegensııanyń, aınalyp kelgende bılik pen halyq arasyndaǵy baılanystyń álsiregeniniń kórinisi. О́zińiz kórip otyrsyz Kedendik Odaqtyń ulttyq  ekonomıkaǵa tıgizip jatqan orasan zor zııany kúnnen kúnge kúsheıip keledi. Eýrazııalyq odaqqa kirsek tipti soraqy bolady. Eýrazııalyq odaq el táýelsizdigine úlken qater dep júrgen azamattarǵa tolyqtaı qosylamyn. Men ózim de sondaı kózqarastamyn. Al endi keshe ǵana jarylys bolyp, myńdaǵan adam zardap shegip, 600 tonna geptıl el ústine quıylyp jatqanda, onyń zardaptarynyń kólemi belgili bolmaı turyp Proton zymyranyn Qazaqstan Úkimetiniń, bıliginiń kelisiminsiz taǵy ushyrǵaly jatqany Reseı Federasııasynyń uıatsyzdyǵy, opasyzdyǵy dep baǵalaý kerek. Demek olarǵa qazaq ultynyń densaýlyǵy, qazaq jeriniń ekologııasy mańyzdy emes, tek zymyrandy arzan ushyryp, molyraq paıda tapsa boldy, al qazaqtar qyrylsa qyryla bersin, qubyjyqtar, jarymjan, múgedekter týylsa týyla bersin degen ustanym bul. Osy tusta eger Reseı bıligi shynymen basa kóktep, Úkimettiń ruqsatynsyz Protondy ushyratyn bolsa eń aldymen sol bılik úshin úlken masqara bolmaq. Onda halyq ondaı bılikke qarǵys jaýdyryp, teris aınalary anyq. Ekinshi jaǵynan odaqtasyna sózin ótkize almasa, óz halqyn qorǵaı almasa ondaı bıliktiń, úkimettiń qajeti qansha? Osy máselege kelgende bılik óziniń bet beınesin saqtap qalǵysy kelse, shynymen de eldi oılaýshy adamdar otyrǵan bolsa ultshyldardy qoldaýlary kerek. Sebebi qazirgi kezde qandaı da bir jaýǵa qarsy daýys kóterip kúshke aınala alatyn top tek qana ultshyldar. Sebebi bılik ózi jasaǵan oppozısııasyn ózi tunshyqtyryp óltirdi. Endi tipti ózderi, bıliktiń kómeginsiz  shyqqan oppozısııanyń ózine halyqtyń sene qoıýy, artynan ere qoıýy qıyn. Al qazirshe bılik tarapynan ultshyldardy qoldap jatqan jaǵdaı baıqalmaıdy. Keıbir baýyrlarymyzdyń bılik qoldap otyr, qarjy bólip otyr degeni de bos sóz. Sebebi bılikten qoldaý taýyp, qarjy alǵan bolsa ol azamattar qarap otyrmaǵan bolar edi. Sebebi búgingi tańda syrtqy jaýlardyń tankisine aıyrmen, taıaqpen bolsa da qarsy shabý qajet bolyp tur. -  Eger bılik qoldamasa, biraz ultshyldardyń ózi sizderge qarsy shyǵyp jatsa qalaısha quryltaı ótkizip, nátıjege jetpeksizder? Jalpy quryltaı qalaı ótedi? Eń negizgisi quryltaıdan keıin ne bolady? Quryltaı ótti, is bitti, aıaǵy joq bola ma?   -  Shyndyǵyn aıtý kerek, quryltaı shuǵyl jasalyp jatyr, tipti asyǵys deýge bolady. Bizdiń asyqqan sebebimiz kelesi jyldyń alǵashqy jarty jyldyǵynda Eýrazııalyq odaq qurý týraly kelisimge qol qoıylýy múmkin, resmı aqparattar solaı dep jatyr. Eýrazııalyq odaq bizdiń ulttyq ekonomıkamyzǵa da, ulttyq, memlekettik táýelsizdigimizge de, jerimizdiń tutastyǵyna da úlken qater. Ol týraly men birneshe maqala da jazdym. Ekinshiden, kelesi jyldan bastap Kedendik odaqqa múshe elderdiń kompanııalary Qazaqstannyń memlekettik satyp alýyna, tenderine qatysa alady. Bul degenińiz trıllıondaǵan qarjynyń shet elge ketýi, myńdaǵan bıznes qurylymdarynyń bankrottyǵy, mıllıondaǵan adamnyń náppaqasyz qalýy degen sóz. Buǵan áste jol berýge bolmaıdy. Sondyqtan Alla qalasa ultshyldar kelesi jylǵa deıin qandaı da bir saıası kúshke, topqa, qurylymǵa aınalyp úlgerýi kerek. Ýaqyt bizdiń paıdamyzǵa sheshilip jatqan joq. Biz, ultshyldar ózimizben ózimiz yryldasyp, tartysyp jatqanda jaýlar jaılap jyly-jumsaǵymyzǵa, asylymyzǵa aýyz salyp jatyr. Sondyqtan tezdetpese bolmaıdy... Sondyqtan barlyq ultshyl baýyrlarymyzǵa, aǵalarymyzǵa aıtar ótinishimiz, tilegimiz ultymyz úshin pendeshilikti qoıaıyq, ult múddesi, urpaq bolashaǵy pendeshilikten joǵary tursyn, birigeıik, kúshke aınalaıyq degim keledi. Al bılikke aıtarym, memlekettiń turaqtylyǵyn saqtap, ishki-syrtqy jaýǵa qarsy turatyn jalǵyz kúsh ultshyldar ekenin, syrtqy saıasatta manevr jasap, qalqan etip tosý úshin de, el ishindegi turaqtylyqty saqtaý úshin bılik pen halyqtyń arasyn baılanystyratyn, túsine bilse halyqtyń sózin sóıleı otyryp bılikke de járdemshi bolatyn jalǵyz kúsh ultshyldar ekenin túsinse deımin.       -  Máke, sonymen quryltaı óte me? -  Alla qalasa mindetti túrde, mejelegen ýaqytta, ıaǵnı kelesi aıdyń aıaǵynda, Almaty qalasynda ótedi. Oǵan barlyq oblystardan delegattar keledi, shet elden keletin azamattar da bar. Jalpy kún tártibinde úsh másele bar. Birinshisi, Ulttyq-demokratııalyq memleket qalyptastyrýdyń tujyrymdamasynyń jobasyn bekitý. Ekinshisi bılikpen de, oppozısııamen de, halyqpen de tyǵyz baılanysa otyryp, ulttyń, halyqtyń múddesine jumys isteıtin, baǵdarlamalar daıyndap, jospar quryp, naqty jumys jasaıtyn Úılestirý keńesin qurý. Úshinshisi, Prezıdenttiń, Úkimet basshysynyń, Parlament jetekshileriniń atyna qazirgi qalyptasqan jaǵdaıdy saraptaı kelip, naqty usynystar men tilekter, talaptar qoıatyn usynys-hat berý. -  Quryltaıdan keıin ne bolady? Ne isteledi? -  Quryltaıdan keıin, bekitilgen tujyrymdamany júzege asyrýdyń strategııasy, taktıkasy aıqandalyp, úlken baǵdarlama daıyndalady. Ol baǵdarlamany oryndaýdyń is-sharalar jospary jasalady. Oǵan jaýapty adamdar belgilenip, qarjy kólemi anyqtalady, bıýdjeti jasalady. -  Qarjyny qaıdan alasyzdar? -  Iıa, bul úlken másele. Kez kelgen ıdeıany júzege asyrý úshin birinshi ıdeıa, ekinshi kadr-bilikti mamandar, úshinshi qarjy kerek. Bizde aldyńǵy ekeýi bar. Ideıany ózińiz kórip otyrsyz. Ultshyl, memleketshil bilikti mamandar, qany bar, namysy bar azamattar az emes. Al qarjy máselesi, árıne kúrdeli. О́ıtkeni úlken ıdeıalar mol qarjyny talap etedi. Osy tusta Kedendik odaqtan, qazirgi bıliktiń, Úkimettiń dármensiz saıasatynan japa shekken kásipkerlerimiz, tenderlerge qatysyp, qarnyn toıdyryp júrgen kompanııalar erteń dymsyz qalmaýy úshin ultshyldardy qoldasa deımin.  Al ultshyldar saıası kúshke aınalsa, olardy qorǵaıdy. Sondaı bıznes ókilderimen ózara qoldaý men qorǵaý, túsinistik sharalaryn jasaı otyryp, qarjy máselesin sheshýge tyrysamyz. Al eger bıliktiń beti ultshyldarǵa burylyp, ákimshilik, qarjylyq kómek kórsetip jatsa odan da bas tartpaımyz. О́ıtkeni bizdiń oıymyz, maqsatymyz ultymyzdy saqtap qalý, memleketimizdiń irgesin nyǵaıtý. Osy maqsat, múdde bılikte de bar. Eger táýelsiz, derbes Qazaqstan bolmasa erteń olarǵa laýazym da, baılyq ta bolmaıdy. Otarshyl Reseı bılik júrgizgen kezde mıllıondaǵan adamdy qyrǵynǵa ushyratyp, baılardyń bárin aıdap, qyryp, qalǵanan tentiretin jibergenin umytpaǵan jón. Bizdiń jaýymyz tek Reseı ǵana emes, Qytaı saıasaty da qazaq balasyna jaqsylyq ákeleıin dep turǵan joq. Aıdahar eliniń oq shyǵarmaı jaýlaý saıasaty óz nátıjelerin berip jatyr. Ulttyq baılyqtyń orasan bóligi solardyń qolyna ótip, endi jerimizge kóz alartyp otyrǵany mynaý. Sondyqtan qazaq balasyna jaıbaraqat, sanasyz, salpyetek bolý ólimmen teń. Erteńgi urpaǵymyz úshin bir týdyń astyna birigip, bir uranǵa jınalsamaq, bir iske jumylyp, bir sózge ılanbasaq erteń kesh bolady...      - Áńgimeńizge rahmet, isińizge sáttilik tileımiz. - Rahmet.     Abai.kz (Taqyryby ózgertip alyndy)