Abaıdy ulyqtaǵan otbasy

«Abaıdy tereń tanýǵa basa mán bergenimiz jón. Abaıdy taný – adamnyń ózin-ózi tanýy. Adamnyń ózin-ózi tanýy jáne únemi damyp otyrýy, ǵylymǵa, bilimge basymdyq berýi – kemeldiktiń kórinisi. Intellektýaldy ult degenimiz de – osy. Osyǵan oraı, Abaı sózi urpaqtyń baǵyt alatyn temirqazyǵyna aınalýy qajet».

Qazaqstan Respýblıkasynyń

Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev

Uly Abaıdyń merekesine ázirlik osydan bir jyl buryn bastalyp ketkeni belgili. Mektep jasyndaǵy shákirtterden bastap, stýdentter, zııaly qaýym ókilderi, ártúrli saladaǵy kásip ıeleri, tipti, álemdik deńgeıdegi tanymal tulǵalarǵa deıin Abaıdyń óleńderin oqyp, ánderin aıtyp, áleýmettik jeliler arqyly bir-birine jalǵastyryp jatty. Adamdarǵa keremet rýh bergen jańasha dástúrge ózge ult ókilderi de zor qyzyǵýshylyq tanytyp, Abaı jyrlaryn oqý chellendji qazaqty jańa bıikterge kóterdi, aqyn oqyrmandarynyń qataryn kóbeıtti. Bul – Abaıǵa degen  qurmet qana emes, sol uly tulǵany týdyrǵan Uly Dala eline degen qurmet, ári jas urpaqtyń sanasyn tárbıeleýdiń ónegeli tásili edi.

«Abaıdyń murasy – parasatty patrıotızmniń mektebi, eldikti qadirleýdiń negizi. Sondyqtan, azamattarymyzdyń kózi ashyq bolsyn desek, Abaıdy oqýdan, aqyn óleńin jattaýdan jalyqpaǵan jón» dep, el Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev atap ótkendeı, búgin biz Abaıdy barynsha ulyqtaǵan, aqyn eńbekteriniń nárin boılaryna sińirip ósken, ǵylymdy, ónerdi, ultty Abaısha súıýdi eń basty paryzy dep biletin órkendi otbasy men óz perzentterine abaıtaný álemine jol kórsetken óreli otaǵasy týraly aıtpaqpyz.

Birden aıtaıyn, búgingi oqyrman abaıtanýshy aqyn, etnograf-jazýshy, jýrnalıst Amanjan Jaqypov týraly kóp bile bermeıdi. Onyń da ózindik ártúrli sebepteri bar. Eń aldymen, shyǵarmashylyq ortadan jyraqta júrip, uzaq ýaqyt aýdandyq gazette qyzmet istegen onyń qalamgerlik qýatynyń ádebı syn nazarynan tys qalýy, ekinshiden, jazǵan óleńderi men áńgime, maqalalarynyń, kitaptarynyń der kezinde oqyrman qolyna jetpeýi dep oılaımyn.

1935 jyly Altaıdyń arjaǵynda dúnıege kelip, jastyq shaǵy bulǵaqta ótken, júregi atameken dep soǵyp, jan syryn óleńmen órnektegen Amanjan Jaqypovtyń jarty ǵasyr boıy uly Abaıdyń 1909 jyly Sankt-Peterbýrgten shyqqan tuńǵysh kitábin boıtumardaı saqtap kelgenin jáne ony Elbasyna syılaǵanyn respýblıkalyq ádebı gazette keńirek aıtyp bergenbiz. Abaıdyń jınaǵy ol jaqqa qalaı baryp júr? El basyndaǵy alapat úrkinshiliktiń zardabyn bir adamdaı bastan ótkergen talaıly urpaqtyń búgingi tuıaǵy Maqsuthannyń aıtýy boıynsha, atasy Nazardyń Jaqyby 1919 jyldary aq pen qyzyl shaıqasy tartysy kezinde Shyǵys Túrkistanǵa Tarbaǵataıdan aýyp barǵan baı qazaqtyń biri eken. Baǵa jetpes bul jádiger sol kezden saqtalǵan bolý kerek, 1955 jyly el beri ótkende, uly kóshpen birge qaıta oraldy. 

Amanjan Jaqypov ózin biletin zertteýshilerdiń aıtýy boıynsha, eń aldymen, eki ımperııanyń ıdeologııasynyń qyspaǵynda júrip, tynysy keń ashylmaı qalǵan úlken aqyn.  F.ǵ.d., professor Zúfar Seıitjanov: «О́leńdi jazyp ta shyǵarady, sýyryp salyp ta shyǵarady. Ol 1970-1980 jyldary Semeı óńirine belgili aqyndar (Jabaıyl Beısenov, Qusmilııa Nurqasymov, Tuıaq Ábdiraıymovpen) aıtysyp, júldeli oryndarǵa ıe bolady. Aqyn 2003 jyly Túrkııanyń Sıvas qalasynda ótken Túrki dúnıesi aqyndarynyń bas qosýyna qatysty» dep, atap ótipti.

Iá, nasıhaty kemshin bolǵandyqtan, esimi oqyrman jadynan umytyla bastaǵan Amanjan Jaqypovtyń 1974 jyly «Jazýshy» baspasynan jaryq kórgen «Qyr lebi» atty tuńǵysh lırıkalyq jınaǵyn Tumanbaı Moldaǵalıev joǵary baǵalaǵanyn biletin jan az. «Onyń óleńderinen jańa ashylyp kele jatqan gúldeı názik jastyq sezimin, alǵyr oılaryn kórip qýanyp em, aqyn jigit ekenine sheksiz senip em. Sóz qudiretin tereń túsinetin, sózden ot laýlata alatyn jigittiń jazǵandaryn oqı bastaǵanda-aq oǵan degen iltıpatym arta túsken bolatyn», - deıdi Tumaǵań.

Myna bir taý sýyndaı móldiregen syrly shýmaqtyń ózinen-aq aqynnyń dala perzentine tán keń tynysy ańǵarylady.

Shoqtyǵynan taýdyń qulap, kún batyp,

Dala qońyr, aspan qyzǵylt kesh edi.

Alys kózge kórinbeıdi munartyp,

Salqyn samal betten sıpap esedi.

О́tken kúnder oıǵa oralyp birtindep,

Eljiretip júrekti bir pák sezim.

Deı beremin óz-ózimnen kúbirlep,

O, darıǵa, onda on jeti jasta edim...

Amanjan Jaqypovtyń ekinshi qyry – jýrnalıstigi men jazýshylyǵy. Jáne bir qyry – etnograf, shejireshiligi. Sońǵy jyldary onyń qalamynan «Toǵyz týma tarıhy», «Han batyr Qabanbaı», «Qarakereı týma tarıhy», «Jasyryn jazbalar», «Sóz saraıy» atty kitáptary men «Ǵumyrnama» atty memýary jaryq kórdi. Qazaq ádebıetiniń altyn qoryn tolyqtyrǵan bul shejireli jınaqtar shuraıly tilimen, kesteli oılarymen, tarıhı-tanymdyq baı derekterimen erekshelenip, qundylyǵy arta túsedi.

Qalamgerdiń negizgi keıipkerleri – ulttyq qazynamyzdy baıytýda máńgilik iz qaldyrǵan Abaı Qunanbaev, Muhtar Áýezov, Áset Naımanbaıuly, Ilııas Jansúgirov sııaqty uly tulǵalardan bastap, rýhanııattyń ár salasynda qalam terbep júrgen óz zamandastary bolyp keledi. Muhtar Áýezovtiń shákirtteri arasynan alǵashqy bop móldirete estelik jazǵandardyń biri de osy Amanjan Jaqypov.

«Kórkem sózge uly M.Áýezovten bata alyp, ádebıettiń tabaldyryǵyn attaǵan aqynnyń «Sóz saraıy» tek qana óziniń kórkemdigimen ǵana emes, derektik turǵydan da mańyzdy ekenine qoljazbany oqý barysynda anyq kózim jetti...» dep, túıindepti f.ǵ.d., professor Tursyn Jurtbaı kitápqa bergen resenzııasynda.

Amanjan Jaqypov ózi nysana etip alǵan árbir shyǵarmanyń kórkemdik qundylyǵy men sıpattaryn jan-jaqty ashyp kórsete otyryp, onyń jańalyǵyn, astarly mazmunyn saralap, sıýjet pen kompozısııalyq sheberliktiń qyr-syry týraly tosyn oılaryn bildirýge tyrysady. Qalamgerdiń jazbalaryndaǵy qyzyqty, mol derekter oqyrmanyn jetelep otyrady.

Mysaly,  «Ustaz» atty derekti áńgimesinde ózine dáris bergen danyshpan jazýshyny 1959 jyldyń kókteminde alǵash kórgen sátin óte shynaıy sezimmen sýretteıdi: «...Uzaq jyldar saryla saǵynyp, anadaıdan ákesin tiri kórgen baladaı tý syrtym tutas dúrlige shymyrlap, kózimnen jas parlaı jazdap basyldym. Men Muhańnyń naq aldynda, ıek astynda otyrar edim... Bir ǵajaby – eki saǵat tynbaı sóılegende, daýsy qarlyǵyp ne əlsiregen emes. Qyrýar oqıǵa, san alýan adam attaryna eshqashan ańtarylyp, oılanbaıdy. Keıde bir túıdek oılar tobymen tamaǵyna kep qalatyn bolý kerek, sondaıda basyn bir ıyǵyna səl buryp, ıegin ishke ala, qabaǵyn shytyp, jótkirinip qalǵanda, əlgi tolqyn oılar jóńkile jóneler edi...» ("Sóz saraıy", 64-bet).

Ustazynyń ár leksııasynda Abaıdyń bozbala shaǵynan bastap, at jalyn tartyp, azamat atanyp, el bıleý isine aralasqanǵa deıingi arpalysty ǵumyryn, uly oıshyldyń týǵan halqyna sáýle-jaryq, jol nusqaǵan fılosofııalyq oı-tujyrymdaryn asyqpaı, bappen jetkizýi stýdent Amanjannyń abaıtanýǵa degen shákirttik qulshynysyn oıatqanyn atap ótedi.

«Muhań "Abaıtaný" atty kýrs - leksııasyn oqý aldynda: "Men sizderge Abaı tilin oqytýdy, úıretýdi maqsat etemin. Abaı tili - búkil qazaq halqynyń tili, ana tilderińiz. Abaı oıy adamzat qaýymynyń ozyq oıy. Muny bilmeseńizder, sizderdiń fılolog ekenderińiz ótirik, ədebıet fakýltetinde oqyp júrgenderiń zaıa"- degen. Bul sózderden naq óz basym oqyp júrgen fakýltetimniń mən -maǵynasyn, bolashaq mamandyǵymnyń taǵdyryn tuńǵysh sanaly sezingendeı, tebirene tolqyp edim" dep, Muhatar Áýezovtyń ataly sózi aýdıtorııadaǵy árbir stýdenttiń ulttyq namysyn qamshylaǵanyn, bolashaqtaryn aıqyndaýda shamshyraqtaı nur sepkenin eske alady.

Abaısha sóz patshasyn

Taba almadym, izdeýlimin.

Qańǵyrsa da qatyp basym,

Úmitti joq úzgen kúnim...

Eń alǵashqy «Abaıdyń jastyq týraly lırıkalary» atty izdenistik jumysymen-aq ustazynyń oń nazaryna ilikke shákirt Amanjan sol kezdegi kóp jastar mán bere bermeıtin bir saýaldyń shetin shyǵarady. – Qazaq «oıyn-kúlki» dep bir mánde aıtatyn sııaqty edi. Abaı «Jigitter, oıyn – arzan, kúlki – qymbat» depti. Osynyń mánisin bilsek dep edim, - degen ótinishine tııanaqty jaýap alady. Uly jazýshynyń qarapaıymdylyǵymen birge oı tereńdigine, aǵyl-tegil sóıleıtin sheshendigine tánti bolady.

«Muhań ornynan turyp, stýdentterge qaraǵan kúıi sóılep ketti. «Jylaǵandy surama, kúlgendi sura» depti halyq. Kúlkiniń astarynda myń túrli mán jatady... Abaı kúlkige qarsy emes. «Jastyqta bir kúlgeniń – bir qaralyq» dep, «arzan, jalǵan kúlmeýdi, shyn kúlýdi» kóksegen... «Atan túıe oınasa, jut bolady», «oınaı berseń, bala bolarsyń» degen halyq danalyǵy arqyly «oıyn» men «kúlkiniń» ara-jigin ajyratqan. Kúle bilińizder, kúldire bilińizder, biraq mánsiz bos kúlki bolmasyn. Abaı ardaqtaǵan, Abaı qymbat sanaǵan kúlkiniń qasıetin ketirmeı, qadirine jetińizder!»

Bul atalǵan «Ustaz» esteligi 1973 jyly «Juldyz jýrnalyna» jarııalandy, keıinirek (2015 jyly) túrik tilinde «Baýyrlas qalamgerler» jýrnalynda jaryq kórip, Uly ustazymen birge túsken sýreti qosa jarııalandy.

Amanjan Jaqypov QazGÝ-ge deıin Úrimshidegi muǵalimder daıarlaý ınstıtýtynda oqyp, qazaq, uıǵyr, tatar tilderinde emin-erkin sóılep, sol tilderdegi qıssa-jyrlardy jatqa aıtatyn tamasha shaıyr edi. (Tek, ókinishtisi, tirshiliktiń taýsylmaıtyn kúıbeńimen júrip, boıyndaǵy osy ǵajaıyp múmkindikterdiń bárin óz shyǵarmashylyǵyn baıytýǵa tolyq paıdalana almady).

Oqýyn aıaqtarda Muhtar Áýezovteı ǵulamadan dáris alyp, aqyn Tumanbaı Moldaǵalıev, tilshi-ǵalym Turaǵul Qońyrov sııaqty talantty dostarynyń ystyq iltıpatyna bólengen Amanjan Jaqypovtyń ary qaraı ne ǵylym, ne shyǵarmashylyq jolyn qýýǵa qabilet, qarymy jetip tursa da, atamekeni Maqanshyǵa búıregi buryp turdy.

El ortasynda ózin erkin sezinip, mektepte tórt-bes jyldaı ustazdyq qyzmette júrgen talantty jastyń sózge ustalyǵy, óleńge ıkemdiligin ańǵarǵan aýdandyq gazet basshylary tilshilik qyzmetke shaqyrady. Osy gazettiń kúndelikti qaýryt jumystarynyń arasynda júrip, Abaı shyǵarmashylyǵyn zerdeleýge, Qaraýyl, Jıdebaıǵa baryp, kónekóz qarııalarmen tildesýge ýaqyt tapqany baıqalady. Sondaı sátterdiń birinde:

Jarylyp kete jazdap qýanyshtan,

Aqynnyń kindik qany tamǵan tustan,

Torqadaı qasıetti topyraǵyn

Úlesip áketeıik bir ýystan, - dep, erekshe tolǵanǵan eken.

(«Jıdebaıda oqylǵan óleń», 1970 j.)

Al, Abaı Qunanbaevtyń 125 jyldyq mereıtoıynda kókiregi toly qazyna, shejireshi qart aqyn Shákir Ábenovpen qyzyqty suhbattasady. Sondaǵy umytylmas erekshe kúnderdiń esteligi bolǵan sýretteri Semeıdegi Abaı mýzeıiniń tórinde ilýli tur. Al, osy mereıtoı aıasynda ótken alaman aıtysqa qatysqan Amanjan Jaqypovtyń óz sýreti Qazaq sovet ensıklopedııasynyń 1-tomynda jarııalanǵanyn aıta ketken jón. Sondaı-aq, keıinirek álemdik deńgeıde dúrkirep ótken Abaıdyń 150 jyldyq merekesine de qurmetti meımandar qatarynda qatysyp, shabytty kóńil-kúımen jazǵan óleńderi oqyrmandaryna shashý bolyp shashyldy.

 

О́z izdenisiniń túıini retinde, Amanjan Jaqypov «Abaı – qazaq halqynyń, qazaq ultynyń rýhanı aınasy. Abaı esimi arqyly elimizdiń ótken ómirin beınelep, búginin zerdelep, keleshegin kemeldendirýmiz kerek» dep, qoǵam nazaryna birneshe usynysyn jetkizedi:

1. Abaı kitábiniń syrtqy muqabasy men Abaı sýreti bar sońǵy beti kórinip turatyn «Bas kitábiniń» alyp eskertkishin altyn, platınadan ornatý, ony 100 túrli asyl tastarmen bezendirý;

2. Qazaqstan elshilikteri ashylǵan barlyq elde Abaı shyǵarmalaryn sol ulttyń tiline asa úzdik aqyndarǵa aýdartyp, kitáp qylyp shyǵarýdy Tótenshe jáne О́kiletti elshiler ózine azamattyq, memlekettik borysh sanaýy tıis;

3. Halyqaralyq Abaı syılyǵyn belgilep, onyń kitáp túrindegi medalin brıllıanttan jasaý;

4. Mekteptiń ár synybynda, joǵary oqý oryndarynyń barlyq mamandyq fakýltetterinde «Abaı dárisin» júrgizý.

5. Mınıstrlikter men iri mekeme basshylarynyń kabınetterine Abaı sýretin ilý, sol mekemeniń sıpatyna saı Abaı sózin altyn áriptermen jazý (Almaty qalasy, 2004 jyl).

Mine, ǵumyr boıy Abaımen syrlasyp, Abaımen muńdasý – Amanjan Jaqypovtyń peshenesine jazylǵanyn osy oı-tolǵamdarynan-aq ańǵarýǵa bolady.

Muny taratyp jazyp otyrǵandaǵy maqsatym – álemdik ádebıettiń jarqyn juldyzdarynyń biri Uly Abaıdyń at basyndaı altynǵa bergisiz ǵajaıyp kitábyn shekara asyryp, týǵan eline úkilep jetkizgen qalamgerdiń kóp qyrly talant ıesi ekenin oqyrmanǵa jete tanystyrý bolatyn. Bertinirekte Amanjan Jaqypovqa uzaq jylǵy shyǵarmashylyq eńbegi úshin Qazaqstan Respýblıkasynyń Mádenıet qaıratkeri ataǵy berilip, Úrjar aýdanynyń Qurmetti azamaty atanǵanyna da kýá boldyq, qýanyshymen bólistik.

Amanjan Jaqypov sekildi óreli jazýshynyń rýhanı tárbıesin boılaryna sińirip ósken ul-qyzdary da jastaıynan Abaı shyǵarmalarymen sýsyndap, nár alyp, uly aqynnyń muralaryn, óleńderin, mýzykasyn qalyń kópshilikke nasıhattap júrgen ónegeli urpaqtyń qataryna qosylǵanyn aıta ketken oryndy.

Qurmanǵazy atyndaǵy memlekettik konservatorııany bitirgen Shamsıgúl Jaqyp búginde Izmır memlekettik Túrik dúnıesi án-bı ansambliniń beldi múshesi. Abaıdyń «Aıttym sálem, Qalamqas», «Kózimniń qarasy», «Jelsiz túnde jaryq aı» sııaqty ánderin tamyljyta oryndaýdyń sheberi atanyp, kásibı mýzykant retinde Túrkııada sheteldik órenderge dombyra úıretýden dáris berip júr. Kóptegen sheteldik qalalarda konsert qoıyp, túrik teledıdarynda qazaq án-kúıin nasıhattaǵan eńbegi úshin Halyqaralyq TÚRIKSOI uıymynyń Alǵys hatymen marapattaldy.

Al, ortanshy qyzy Raıhan Jaqyp elimizge tanymal jýrnalıst, óner zertteýshisi. Almaty mektepteriniń birinde «Abaı kabınetin» ashyp, danyshpan aqynnyń óleńderi men qara sózderin shákirtterge talmaı dáriptep, Abaı oqýlaryn ótkizip júr. Onyń abaıtaný máseleleri týraly jazylǵan maqalalary respýblıkalyq, qalalyq basylymdarǵa úzbeı jarııalanýda. Sonyń ishinde, búgingi jas oqyrmandardyń uǵynýyna aýyr tıetin Abaıdyń asa kúrdeli fılosofııalyq jazbalaryn, jumbaq ta, tereń oılaryn túsindirýdiń qarapaıym ádistemelik-metodıkasyn jasaýdaǵy qadamy zertteýshilerdiń oń pikirine ıe boldy.

Búginde abaıtaný aıasynda ǵylymı jumystarmen aınalysyp, el nazaryna ilikken úlken uly Maqsuthan Jaqyp Abylaıhan atyndaǵy HQ jáne ÁTÝ-tin jáne Túrkııadaǵy Egeı ýnıversıtetiniń doktorantýrasyn bitirgen belgili tilshi, aýdarmashy. Abaı, Muhtar shyǵarmalarynyń álem tilderinde aýdarylýy men zerttelýi jaıyndaǵy taqyryptardy qaýzap keledi. Onyń «Qazaqstan Ulttyq ensıklopedııasy», «Abaı», «Túrkistan» «Ábish Kekilbaev» halyqaralyq ensıklopedııalaryna jarııalanǵan tanymdyq maqalalary bir tóbe. Odan ózge qazaq, orys, aǵylshyn tilderinde qurastyrylǵan Mark Tvenniń «Ázil áńgimeler» jınaǵy, M.Áýezovtiń «Qarash-Qarash oqıǵasy», kórnekti aqyn Muzafar Álimbaevpen birigip aýdarǵan «Túrik halqynyń jumbaqtary», «Túrik halynyń maqal-mátelderi», «Túrik poezııasy» atty kitáptary, respýblıkalyq baspasózderde jarııalanǵan Ázız Nesınniń romanynan úzindiler, Jenap Shahabeddınniń naqyl sózderi, Qojanasyr hıkaıalary, Túrik aqyn-jazýshylarynyń qaljyńdary oqyrman qaýymnyń jaqsy baǵasyn aldy. Qazirgi ýaqytta Maqsuthan Jaqyp «Abaıdyń tańdamaly óleńderi álem tilderinde» atty jınaǵyn baspaǵa ázirleýmen aınalysyp júr.

Osylaısha, abaıtanýshy qalamger Amanjan Jaqypovtyń ózi ómirden ótse de, urpaqtary áke ósıetine adaldyqtaryn tanytyp, Abaıdyń rýhy men sózi, Abaı tárbıesi qalyptastyrǵan otbasylyq dástúr men sabaqtastyq jolyn berik jalǵastyryp keledi.

Qaıym-Munar Tabeev,

jýrnalıst-jazýshy,

Qazaqstan jazýshylar Odaǵynyń múshesi