Qaster Sarqythan: Aqshany tabý – eńbek, basqarý – óner

11 jeltoqsanda Qaster Sarqytqannyń "Eshqashan joq deme, tabys qupııasy - óz álemińniń ishinde"- atty dástúrli qundylyqtar negizinde osy zamanǵy tabysty psıhologııalyq kitabynyń tanystyrylymy  ótedi. Osyǵan oraı Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisi avtormen kezdesip, suhbat alǵan edi. 

Aldymen avtor týraly az-kem aqparat berýdi jón sanadyq.

Qaster Sarqytqan ǵalym-ustaz, jazýshy ári aqyn, QR jýrnalıster odaǵynyń múshesi, bıznes keńesshisi. Uzaq jyldar halyqaralyq kompanııada basshylyq qyzmette boldy. 2014 jáne 2015 jyldary Eýropa elderinde bilimin jetildirip, ǵylymı taǵylymdamadan óken. Ol 300-ge jýyq ǵylymı jáne rýhanı-tanymdyq eńbektiń jáne onnan artyq kitaptyń avtory.

– Qaster myrza, "Eshqashan joq deme, tabys qupııasy - óz álemińiz ishinde"- atty kitapty jazý ıdeıasy Sizge qalaı keldi?

 –  Shyǵarmashylyq meniń ómirimniń máni ispetti. Osyǵan deıin de  oqýlyǵy, prozasy, poezııasy, aýdarmasy, qalyńy men juqasy bar biraz dúnıelerdi ómirge ákelgen ekenmin.  Al bul kitap ózgeshe boldy. Alǵashynda ómirimdegi sanama salmaq túsiretin san túrli synaqtardy eńserý maqsatynda ózim úshin  jazdym. Darynsyzbyn, bilimsizbin dep te aıta almaımyn.  Biraq, únemi bir ózim eki adam sekildenip, ózimmen-ózim aıtysyp, tartysyp ǵumyr keshtim. Ol hálimdi óleńmen órnektegenim de bar:   ...................................................

Súıte turyp ómirde men jylaımyn,

Ańsap shyqqan bıigimnen qulaımyn.

Men móldirmin anamnyń pák sútindeı,

Biraq keıde kúresinde kúl-laımyn.

Keıde taýmyn, keıde kól bop shalqımyn,

Birde qatty, birde ońaı balqımyn.

Qos qanatpen shattyq jáne muń degen,

Aspanynda ǵumyrymnyń qalqımyn.

.................................................

Sodan mıymdy júregime boıusyndyraıyn degen oımen ózimdi qamshylaý maqsatynda osy kitaptyń alǵashqy negizin qaladym. Saralap qarasam, 30 jylǵa jýyq ustazdyq ómirimde ekonomıka, bıznes, halyqaralyq qatynas sekildi  kóptegen pánderden sabaq berdim ári uzaq jyl bızneste bolyp praktıkalyq bilim de jınaǵan ekenmin. О́mirde "tóske shaýyp, basqa órleı" júrip, 50 degen beleske de jetippin. Kórgen, túıgen dúnıeler men alǵan sabaqtardy tek shákirtterge ǵana emes, ómirden óz ornyn taba almaı taýy shaǵylyp, ómirdiń túrli salasynan jaýap izdep júrgen jalpy qazaqtildi oqyrmanǵa, jol silter baǵdarsham bolyp, paıdasy tıer degen nıetpen jalpy oqyrmanǵa arnap jazýǵa kiristim. 

- Sonda, maqsatyńyz jastarǵa tálim bolarlyq, baǵyt-baǵdar kórsetetin eńbek jazý boldy ǵoı?

-Durys aıtasyz, ǵalamdaǵy eń ardaqty dúnıe ol - adam. Odan artyq qundylyq joq. Ár adam - ózi bir álem, erekshe jaratylys. Onyń boıynda Qudaıdyń qudiretimen berilgen sheksiz qýat pen mahabbat bar. Adam ómirge tekten-tekke kelmeıdi. Árkimniń bir mindeti bar. Sol mindetin bilip, soǵan qaraı aqyly men denelik qýatyn bir baǵytqa baǵyttasa, adam balasynyń almaıtyn asýy bolmaıdy. Árkim sony bilmek kerek. Adamdardyń rýhanı jáne materıaldyq turǵyda damýyna yqpal etýshi 4 basty qundylyq bar. Olar :

• Ýaqyt,
• Adamnyń jeke basy,
• О́mirlik qýaty,

– Jasyryn áleýeti. Qarap otyrsańyz basty qundylyq – adamnyń ózi. Adamnyń óz jeke basynyń qadir-qasıetin baǵalamýy, ózin syılamaýy tabysqa ıe bolaalmaýynyń bir sebebi. Kitap tabysqa jetýdi úıretedi.

- Qazir qoǵamda, adamdardy baılyqqa shaqyratyn kitaptar men semınarlar-trenıgter kóbeıip keledi. Halyqtyń qalaýy da basym. Bul týraly pikirińiz qalaı?

- Adam balasy senimmen ómir súredi. Ol senimniń basyn Jaratýshydan alady. Odan soń, tylsym dúnıeden, memleketten (ókimetten), bılikten, sońynda ata-anasynan, qoǵamnan izdeıdi. Bizdiń halyqta ómirin jańartýǵa, jan-dúnıesin  ózi de anyq bile bermeıtin bir túrli jańǵyrtýǵa bastaǵysy keledi. Oǵan Qudaı jaýap berip jatqan joq. Memleketten qaıyr men kómek az, úmitten úreı basym. Sodan kelip, qoǵamnan, álde kimnen sol qalaýyn izdeýge májbúr. Halyqtyń bala sekildi peıilin bilgen keıbir "pysyqtar"  "Men seni bıznesmen etemin, baı qylyp jiberemin"-dep solardyń aqshasymen ózderi bıznesmen bolyp shyǵa keldi. О́z basym ondaı aıtýǵa jáne isteýge qarsymyn. Adam baılyqqa jetý arqyly baqytty bolmaıdy. Adam tabysqa jetý arqyly ǵana baqytty bolady. Kez kelgen adam ózi rahat alatyn jumysty istep, ózi jaqsy kóretin kásippen aınalysý arqyly tabysqa jetedi. О́mirdiń maqsaty baılyq emes. Adam degen eki men birdiń qatynasy (2:1). Bir degen - denemiz, al eki degenimiz rýh pen jan. Adamdy syrtynan qarasaq tán dep aıtýǵa da bolady, biraq adam – tán emes, rýh. Al adamnyń rýhyna materıaldyq dúnıeniń eshqandaı qajeti joq. Rýh – Qudaıdan kelgen qudiretti dúnıe. Biz denemizdi emes, rýhymyzdy qanaǵattandyrýymyz qajet. Abaı atamyz aıtqandaı, bir kirpish bolyp dúnıege qalanýdy maqsat tutýymyz kerek.

– Sizdiń «Eshqashan "joq" deme, tabys qupııasy - óz álemińniń ishinde» atty kitabyńyzdyń basqa osy tektes kitaptardan ereksheligi nede?

– Birinshiden, bul kitap adamdardy aqshaly bolýǵa emes, tabysty bolýǵa  shaqyrady. Sebebi, tabys turaqty dúnıe. Al baqyt ta, baılyq ta turaqsyz uǵym. Adamdar ata-anasynyń, jubaıynyń arqasynda baqytqa jetip, tórt túligi saı bolýy múmkin. Biraq, ózgeniń kómegimen tabysty bola almaıdy. Tabys tek  árkimniń eńbegi arqyly qolǵa qonatyn baqyt qusy.

- Ekinshiden, bul kitap qazirgi tańdaǵy damyǵan elderdiń adamnyń jeke damýyna qatysty jazylǵan, eń jańa ǵylymı zertteýlerdiń teorııalyq negizine súıenip jaazyldy.

-Úshinshiden, bul kitap ómirde tabysqa jetken jandardyń shynaıy keshirmeleri jáne óziminiń áýletimniń qıly taǵdyry men ózimniń basymnan keshken túrli synaqtardy eńserýimniń shyndyǵyn kórkem tilmen kómkerý arqyly oqyrman júregine jol tabady. 

- Tórtinshiden, bul kitap rýhanı dúnıe turǵysynan shektemege ushyramaı, keń aýqymda, álemdik masshtapta oı qozǵaıdy. 

– Qazirgi motıvasııalyq kitap avtorlary jazǵan kitaptary men ózi ótkizetin trenıngter arqyly aqsha  tabatyny jasyryn emes. Al sizdiń súıikti isińiz qandaı? Qalaı tabys tabasyz?

 – Súıikti isim – shyǵarmashylyq, tabys kózim - ustazdyq. Qazirgi kezeńde oqytýshylardyń jalaqysy tómen, alaıda, aqshany basqarý óneri bolsa, ony da "kóbeıtýge" bolady. Meniń júregimnen shyqqan ári ómirimniń ustanymyna aınalǵan bir qaǵıdatym bar. Ol: "Aqshany tabý - eńbek, basqarý - óner" - degen.  Adamdardyń bári qalaı bolmasyn túrli aqshalaı tabys tabady. Alaıda, sol tabysty jetkize almaıdy. On myń teńgeni ornymen jumsaı almaǵan adam 100 myń teńgeni de qumǵa sińgen sýdaı etedi. Daraqylyq, qajetsiz básekelestik, erteńgi kúnin oılamaý, kórseqyzarlyq, maqsatsyzdyq sekildi faktorlar bizdiń halyqtyń  qarjylyq saýattylyǵynyń tómendigin kórsetedi. Biz osy "aýrýlardan" aıyǵýymyz kerek.

– Siz kitapqa ózińizdiń bastan keshken oqıǵalaryńyz arqyly oqyrmanǵa oı tastaǵyńyz keledi. Sol oqıǵalardyń birimen bólisseńiz. 

–  Bul kitapta ózimniń basymnan keshken oqıǵalardyń birazy bar. Sonyń birin jastarǵa, túlekterge tálim bolsyn degen oımen "Arman adastyrmaıdy" -degen taqyryp aıasynda baıandadym. Men Qytaıdaǵy shahterler qalasynda týyp óstim. 1983 jyly 9-synyp oqyp júrgenimde ákem naýqastanyp, qaıtys boldy. Men "otbasyma, anama kómekteseıin" degen oımen 15 jasymda názik bozbala bolsam da shahter boldym. Qalanyń syrtynda ornalasqan jerge avtobýspen alyp ketedi. Kenishtiń aýzynan býdaq-býdaq kóterilgen tútindi kórip úreılenip qalǵanym áli esimde. Kenniń eń tereńinde, eń aýyr jumysty istedik. Bul óte qaýipti jumys edi. Adamdardy taý jynystary nemese kómir basyp qalý, toq soǵý, vagon qaǵyp ketý t.b. apatty oqıǵalar mert etip jatatyn.        Jer astynda kún-tún degen bolmaıdy. Mindetti tapsyrmany oryndaǵannan keıin ǵana jumysyń aıaqtalady. "8 saǵat istedim, endi túski asymdy ishemin" degen sekildi erkindik múldem joq. Bundaı aýyr jumys buǵanasy qatpaǵan maǵan asa aýyr boldy.  Bala kezimde kitapty kóp oqıtyn edim. sonyń paıdasy tıdi. qıalymdy áýeletip, ózimdi keremet jazýshy, aqyn sekildi elestettim. Jer astyna  túsken kezde óshkendeı bolǵan barlyq úmitimniń shoǵyn sol qıaldarym men armanym arqyly sóndirmedim. Aq jeıdegi qyzyl galstýk taǵyp, kók tústi keıde qara tústi kostıým shalbarmen eldiń aldynda óleń oqyp turatyn kezimdi elestetinmin. Osylaı qııaldaı júrip, jumys isteı beretinmin. Sol qııalym shyndyqqa aınaldy. Qansha adamnyń aldyna shyǵyp sóz sóıledim, stýdentterge leksııa oqydym. Arman aldamaıdy degenniń ras ekenine kózim jetti. 

– Adam boıyndaǵy jalqaýlyq pen erinshektikten qalaı qutylýǵa bolady?

– Mıdy tazalap turý kerek. Qajettiz aqparattan  kompıýterdi tazalaǵan sekildi mıdy da tazalap, jańartyp otyrý kerek. Kek saqtamaý kerek, júrekti ashyq ustaǵan jón. Men buryn kekshil edim. "Jetim bala kekshil bolady" demekshi, kegimdi qaıtarmaı qoımaıtynmyn. Keıin kitapty, onyń ishinde dinı ádebıetterdi oqý arqyly bul minezden aryldym. Al jalqaýlyqtan qutylý úshin adamda májbúrlik degen nárse bolýy qajet. Májbúrlik bolmasa qandaı jumys, qandaı motıvasııa bolsyn oryndalýy qıynǵa soǵady. Bizde jergilikti qazaqtar: « Shet elden kelgen qazaqtar pysyq» - dep aıtyp jatady. Sebebi olar jumys isteýge, kásip ashýǵa májbúr. Olardyń senetin eshkimi joq. Adamdar ózderiniń kún tártibin ádemilep jasaıdy. "Tańerteń erte turyp jattyǵý jasaımyn" degendeı, biraq shynaıy qajettilik bolmaǵandyqtan aıaqsyz qalady. sondyqtan májbúrlik bolyp, qatty qalaý bolǵanda adam balasy maqsatyna jetedi.

– Siz tabysty qalaı túsinesiz? Oǵan qalaı qol jetkizýge bolady?

– Tabys degenimiz - erkindik; Jan-júregiń qalaıtyn jumyspen aınalysý; О́zińniń qoǵamdaǵy bir kisilik ornyńdy tabý; Deniń saý, otbasyń aman bolý. Tabys - tek qana nátıje emes, ol -úrdis. Bilim alý jolyndasyń ba?, onda tabystysyń, eńbek etip, bala-shaǵańdy asyryp júrsiń be? onda tabystysyń. tabys aqshamen ólshenbeıdi. Tańnan keshke deıin jumys jasap, qyrýar aqsha tabatyn, biraq óziniń otbasy men jeke basynyń damýyna ýaqyty joq adam tabysty adam emes. Meniń tabys týraly kózqarasym qysqasha osy. Al onyń tolyq mán-maǵanasyn, kitaptan oqı alasyzdar.

Tabysqa jetýde aıtarym, adam únemi izdeniste bolýy tıis. Sebebi, tabys eshqashan kútip turmaıtyn qundylyq. Ol kenet kelýi, aıaq asty ketip qalýy da múmkin. Biraq ol adam ómirinde bir- aq ret keletin, qaıta aınalyp soqpaıtyn ǵajap qubylys emes. Ol adam úshin ómir boıy, áldeneshe márte keletin, qaıtalanatyn múmkindikter. Tabys ta Alla taǵalanyń júrekke jasyrǵan qupııasynyń biri. Ony izdeý kerek, oǵan bastar joldy bilmek kerek, sonda ǵana onyń kelgen sátin sezip bilýge bolady. Al izdenbegen jerde adam onyń kelgenin, qasynan ótip bara jatqanyn, tipti, qolyn sozsa qushaǵyna qulaýǵa shaq turǵanyn da sezbeıdi. Al izdenip júrgen jan tabystyń ózi túgil elesin kórip, ısin sezedi. Kim de bolsa, tabysqa jetýdiń múmkindigin kóbirek alǵysy keledi, biraq oǵan ózin daıyndamaıdy. Daıyndaý úshin adam ómir boıy ózin damytyp otyrýy shart. Sebebi tabys, sáttilik adamǵa aıtyp keletin qonaq emes. Sondyqtan kez kelgen ýaqytta keletin tabys sátin kútip alýǵa daıyn bolýymyz tıis. Tabysta úsh túrli qasıet bar. Birinshiden, tabys ta Allanyń sıpaty bar, ol Allanyń synaǵy, al synaq uzaq bolmaıdy. Ekinshiden, tabysta materıaldyq qasıet bar. Ol qymbat qundylyq, ol qysqa ýaqyt ishinde óz qunyn tómendetpeıdi. Úshinshiden tabysta adamı sıpat bar, ashyǵyn aıtqanda tabys sulý da, takappar áıel ispettes, ol seni saryla kútip otyrmaıdy. Senen de myqty adam kezdesse, sonymen ilesip kete barady. Sondyqtan tabys osy shaqtyń nátıjesi, osy jer, osy sát jáne óziń ǵana, osy úsheýi tabysty quraıdy.

– Qazir ózgeris kerek dep jıi aıtyp jatamyz. О́zgerý úshin ne qajet?

– Kezinde bir adam aıtypty: "Men álemdi ózgertemin dedim, ózgerte almadym, elimdi ózgertemin dedim, biraq ózgerte almadym. Osy jasqa kelgende ózimdi ózgertýim kerek ekenin túsindim. Biraq bári kesh"- dep. Sol danyshpan aıtqandaı adam áýeli ózin ózgertýi kerek. Biz  ózimizdi ózgertýden kóri, ózgeni ózgertýge kóp kúsh salamyz. Kitapta osyǵan baılanysty kóptegen qundy dúnıeler bar. Sonyń biri - "Adamnyń ózin jeńgeni, ózgeni jeńýden mańyzdy" -degen taqyryp. Bendjamın Franklın bylaı deıdi: Daýlasý, sózben muqatyp jeńý, keı kezde kezekti jeńis syılaýy múmkin. Biraq ol - maǵynasyz jeńis. Sebebi osy barysta qarsy jaqqa umytylmas, jaǵymsyz áser qaldyrasyń.

– "Qazaq jalqaý, qazaq erinshek" degen pikirler jıi aıtylady. Bul qanshalyqty durys?

–  Onyń da tarıhı-geografııalyq sebebi bar dep oılaımyn. Biz Eýrazııa dalasynda keń dalany ıelenip jattyq. Sonymen birge kóshpeli mal sharýashylyǵymen aınalystyq, dalamyz keń bolǵandaı dúnıetanymymyz, ýaqyt men qunǵa qarata kózqarasymyz keń boldy. Al otyryqshy halyqta ár nárseniń shekti, tar aýqymda bolýy olardyń arasynda ózara básekelestikti qalyptastyrdy. Ýaqyt jáne qun kózqarasy damydy.  Biz ortalyqta ornalasqandyqtan jan -jaǵymyzda kimderdiń baryn bildik. Sol sebepti dúnıe tanymymyz gorızantal emes, vertıkal baǵytta damydy dep oılaımyn. Biz rýhanı jaǵynan damydyq. Al teńiz jaǵasyndaǵy halyqta kók muhıttyń arǵy jaǵynda kim bar eken?-degen talpynys týdyrdy. Sondyqtan olar  gorızontal baǵytta dúnıetanym qalyptastyrdy. Al ondaı baǵyt shynaıylyqqa, naqtylyqqa jaqyn boldy.

Bizde "Kedeılik uıat emes, baılyq murat emes", "Baılyq - qoldyń kiri" -degendeı tanym basym boldy. "О́ner aldy - qyzyl til"-dedik. Bunyń barlyǵy da álginde aıtqan vertıkal baǵyttaǵy dúnıe tanymnyń jemisi. Burynǵy qazaq qoǵamynda rý-taıpa, týys-týǵan aýyldasyp, birge jasady. Baı kim edi? ol óziniń týysy edi. Baı ne jese, ol da sony iship-jep júre berdi. Qazir zaman basqa bolǵandyqtan, jańasha kózqaraspen ómir súrýimiz kerek.

- Sońǵy suraq, Sizdiń joǵary oqý ornyny túsýińizde bir qyzyq oqıǵa eken. Túlekterge oń áser eter degen oımen sol týraly aıta ketseńiz.

• Durys aıtasyz, bul týraly "Aı sáýleli álemim" -atty kitabymda  jazdym: "Ákem 1983 jyly qazan aıynda ómirden ótti. Ol kezde men 9-synyp oqýshysy edim. Anama es bolaıyn dep shahter bolyp, kómir qazdym. Jeti qat jer astynda júrsem de, «joǵary oqý ornyn oqysam» - degen bir arman kókiregimnen óshpedi. Aqyry jumystan bir jyl ruqsat alyp, mektebime keldim.  Synyptastarym 10-synypqa ótken, dırektor meni 9-synypty oqýymdy buıyrdy. 9-synypty eki-aq aı oqyp ketken men úshin onyń aıtqany jón edi. Biraq,   namysqoı basym oǵan kónbeı, óz qurdastaryma qosyldym. Sóıtip eki jyldyń sabaǵyn bir jyl oqyp ýnıversıtetten bir-aq shyqtym. Shynjań ýnıversıteti maǵan mol bilim men kózaıamnyń esigin ashty. Mamandyǵym ekonomıkalyq geografııa bolǵandyqtan tutas Qytaı elin aralap, qalasy men dalasynyń syryna qanyqtym". Mine qysqasha osylaı boldy. Al kóptegen qundy dúnıeler kitapta jazyldy.

– Áńgimeńizge raqmet!

Esterińizge sala ketsek, Qaster Sarqytqannyń "Eshqashan joq deme, tabys qupııasy - óz álemińniń ishinde"- atty dástúrli qundylyqtar negizinde osy zamanǵy tabysty psıhologııalyq kitabynyń tanystyrylymy  erteń 11 jeltoqsan 2019 jyl, saǵat 11-00 de Abaı atyndaǵy QazUPÝ-niń bas oqý korpýsynda 202 konferensııa zalynda ótedi. Dostyq dańǵyly 13, Qazybek-bı qıylysy.