Abaı dinniń qaı jolyn ustandy? (saraptama)

"ADAMZATTYŃ BÁRIN SÚI BAÝYRYM DEP..."

Abaı shyǵarmalaryndaǵy dinı mátinderdiń, ádis-tásilderdiń qoldanylýy men astarlap sóılegen tustaryn túsiný úshin mindetti túrde qalam ıesi ómir súrgen tarıhı kezeńdegi buqara halyqtyń dinı-tanym túsinigine toqtalý qajet. «...Abaı dúnıetanymyn túsiný úshin, onyń ıdeıalaryn atap qoıý az. Eń aldymen, Abaı dúnıetanymynda beınelengen sol tarıhı kezeńnen naqty tirshilik, turmys jaǵdaılarynyń erekshelikterin tereńinen tanyp bilýimiz kerek».

HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda qazaq dalasynda bir-birine keraǵar keletin basty eki baǵyt, eki ıdeologııa boldy. Onyń biri – reaksııashyl asa dinshil baǵyt, ekinshisi – demokrattyq-aǵartýshylyqty qoldaǵan baǵyt. Bul jaıynda ǵalym R.Syzdyq: «Abaı ómir súrgen tus qazaq dalasyndaǵy saıası-áleýmettik kúshterdiń arasyndaǵy ıdeologııalyq qaıshylyqtardyń ári qaraı shıelenise túsken kezeńi boldy. Áleýmettik oı-sana negizgi eki túrli baǵytta ómir súrdi: biri – reaksııashyl – kertartpa, ekinshisi – aǵartýshy-demokrattyq»,– deıdi. Mundaı baǵyttar qazaq qoǵamynda ornyǵyp, qazaq dalasy óz ishinen handyqtar quryp, avtonomdy túrde Reseı arqyly basqarylyp jatty.

Islam dininiń qazaq dalasyna kelýine baılanysty molda-ıshandar men qojalardyń da qoǵamdaǵy bedeli artty. Ásirese paıǵambar urpaǵy sanalatyn qojalar qazaq dalasynda ǵana emes, jalpy Orta Azııada abyroı-ataqqa ıe bolatyn. Bul týraly A.Mýmınov:«...Sledýet otmetıt, chto kazahskıe hodjı ıgralı ı ıgraıýt vajnýıý rol v slojenıı ı fýnksıonırovanıı konkretnogo mýsýlmanskogo obshestva v Sentralnoı Azıı. Ee ıgnorırovanıe prıvodılo k voznıknovenııý ı sırkýlıasıı nenaýchnyh opredelenıı tıpa «poverhnostnaıa ıslamızasııa», «plohıe mýmýlmane» ıt.d.», – deıdi.

Tashkent, Buhara, Hıýadaǵy sııaqty Qazaqstanǵa dinı ortalyqtary qalyptasqan qalalardan kelgen saýda kerýenderi arqyly qazaq halqy arasynda ıslam dininiń taralýyna jol ashyldy. Saýda-sattyq kerýenderimen birge dinı, rýhanı baılanys júrip jatty.

Degenmen, «...1787-1791 jyldary orys-túrik soǵysy kezinde Buhara tarapynan qazaqtardyń arasynda Osman ımperııasyn qoldaý maqsatynda orystarǵa qarsy úgit-nasıhat jumystary belsendi júrgizildi. Osyǵan qarsy shara retinde qazaq dalasynda Buhara men Hıýanyń saıası yqpalyn álsiretý maqsatynda orys sheneýnikteri ıslam dinin qazaq dalasynda tatar moldalary arqyly taratýdy qoldady».

«...Al tatar moldalary óz tarapynan qazaq halqyn ıslam dinine baýlyp, mektepter ashyp, meshitter salyp, dinı kitaptar taratyp, qajylyqty ýaǵyzdady».

Abaı dinı bilim alǵan Semeıdegi Ahmed Rıza medresesi de osy tatar moldalardyń yqpalynda bolǵandyǵy belgili. Biraq osy medresede naqty qandaı pánderdiń oqytylǵandyǵy týraly málimet joq.

Abaı on jasqa kelgende, ákesi ony Semeıdegi Ahmet Rıza medresesine oqýǵa beredi. Medrese sol kezdegi aldyńǵy qatarly oqý oryndarynyń biri edi. Ol medresede úsh jyl oqıdy. Abaıdyń rýhanı ósý jolynda bul kezeńniń asa mańyzdy bolǵanyna daý joq. Medresede shákirtterge tereń rýhanı bilim berýge basa nazar aýdaryldy. Islam dininiń qaǵıdalary Quran arqyly ǵana emes, sonymen birge sopylyq ilimimen de úılestirilip otyrdy. Al sopylyq ilimder – musylman iliminiń shyńy bolatyn. Abaı ádebıet maıdanyna áli kele qoımaǵan jas shaǵynda Shyǵystyń, ásirese orta ǵasyrlyq Taıaý Shyǵys ádebıetiniń oqyrmany boldy.

Abaı medresede sopylyqtyń ókilderi Baqyrǵanı, Sofy Allaıar, Ahmet Iasaýıdyń rýhanı murasynan sýsyndaıdy.

Uly oıshyl-aqyndar Ferdaýsı, Nızamı, Saǵdı, Qoja Hafız, Naýaı, Jamı t.b. mektebinen nár alyp ósti. Shyǵystyń bulardan basqa kórnekti aqyndaryn, arab-parsy ádebıetiniń dinı aıadaǵy qıssa-dastandaryn, «Shyǵystyń dinı ǵalymdarynyń paıymdaýyndaǵy logıka men musylman pravo negizderin» (M.Áýezov) jaqsy bildi. Tipti, bertin kele de, dúnıege kózqarastarynyń qalyptasyp, tvorchestvolyq talantynyń sharyqtap, keń arnaǵa túsken shaǵy orys ádebıetiniń ókilderi men revolıýsıoner-demokrattardyń ıdeıasyna etene boı uryp, osy baǵytqa birjola berilgen kezde de Abaı Shyǵystyń bul tektes baı ádebıetinen qol úzbegen, ár kez qaıta aınalyp otyrǵan. Bul tusta shákirttik elikteý emes, zaman tóreshileriniń muńdastyǵy, syrlastyǵy ańsata tabystyratyn.

Bul týraly akademık Muhtar Áýezov bylaı dedi: «Abaı «Masǵut», «Eskendir», «Ázim áńgimesi» sııaqty tereń maǵynaly dastandar men «Kózimniń qarasy», «Qor boldy janym» sııaqty syrshyldyq jyrlar jazǵanda; «О́leń – sózdiń patshasy» sııaqty ásem sózdiń qadirin aıtqanda, Shyǵystyń klassıkalyq poezııasy úlgilerin alady.Osylardyń ishinde uly aqyn Abaıǵa birden-bir yqpal etken Qoja Ahmet Iasaýı boldy.

Qorytyndylaı kele, Abaıdyń týyndylaryn oqyǵanda baıqaıtynymyz – Qoja Ahmet Iasaýı ekeýiniń de ustanǵan joly bir ekendigi. Uly ǵulamalarymyzdyń da ustanǵan joldary – Allanyń qudiretin seziný, adamzatty baýyrym dep bilý. Ekeýinde de jetim men jesirdi aıaý, álpeshteý, joq-jitikke qol ushyn berý keńinen aıtylady.

QR MSM DIK Mádenıetter men dinderdiń halyqaralyq ortalyǵy

Taldaý jumysy bóliminiń sarapshysy

A.T. Ýtemısov