Beıjińger

Beıjiń - Qytaı astanasynyń aty. Ker - «Aqannyń Qulageri» degendegi kádimgi qazaqtyń sózi. Sonda «Beıjińger» degen ne? Qytaı jurtynyń bar júırigin shań qaptyryp,  5, 7, 10, 15 shaqyrymdyq báıgeniń bárinen bas júlde alǵan tulpardy estip pe edińiz?

«Erdi kórseń Manapty kór, Jerdi kórseń Naratty kór, Atty kórseń Ker atty kór!»

Bul tirkes Ile qazaqtarynyń arasyna keńinen taralǵan. Eńbek ozaty Manaptyń, jerdiń sulýy Narattyń, qanatty tulpar Ker attyń baǵasy osylaı berilgen. Qytaı astanasy Beıjińdi bas ıdirgen Qazaqtyń Ker aty - «Beıjińger» atanǵan. Jarty ǵasyr buryn aspan asty elin tuıaq dúbirimen dúrildetken osy tulpardy nasıhattaýda «Ile keshi» gazetiniń tilshisi Aldash Toıboluly men zertteýshi Áýmet Shabdanajyulynyń eńbegi eren ekenin aıta ketken jón. Qazaq tulpary qalaı «Beıjińger» atandy? Endigi áńgime osy suraq tóńireginde.

Qytaıdaǵy qazaq eń kóp qonystanǵan aýdan Kúnes dep atalady. Bul «Alashshyl» aqyn Tańjaryqtyń, «Kók týdyń jelbiregenin» áýeletken Ermurat Zeıiphannyń týǵan jeri. «Beıjińger» atanǵan sańlaqtyń da tabanyn taspen qaıraǵan osy meken. Kóz kórgender Ker atty ataqty atbegi Aryn Ábdireıimulynyń jylqysynan shyqqan desedi. Qalaı desek te,  jer qaıystyrǵan qazaq jylqysynan «Shalquıryqtyń», «Taıbýryldyń», «Baıshubardyń» shyqpaýy múmkin emes. Eń bastysy júzden júırikti, myńnan tulpardy tanı bilý kerek. Aryn Ábdireıimulyn aıryqsha atap otyrǵanymyz sondyqtan. Ol kez «Baı men baı quda bolsa ortasynda jorǵa júredi» deıtin maqaldyń máni ketpegen zaman. Arǵy bettegi aǵaıynǵa keńinen tanys «Mura», «Shuǵyla» t.b., jýrnaldarda jaryq kórgen materıaldarǵa súınesek, «Beıjińger» taı kezinen-aq qudalyqtyń basty joralǵysyna aınalypty. Alys saparǵa ketken Aryn aqsaqal aýylyna qaıtyp kelgende, kózinen tasa qylmaı júrgen Ker taıdyń qoldan shyǵyp ketkenin kórip, «Qap» dep qatty ókingen eken. Sóıtse, mal tanıtyn qyzdarynyń ótinishimen yńyrshaq kórgeli kelgen kúıeýdiń jeteginde ketipti. Ker taıdyń sodan keıingi tarıhy da qudalardyń arasyndaǵy alym-berimmen baılanysty órbıdi. «Qudasyn Qudaıdaı syılaǵan» qazaq altyn berip ala ala almaǵan, mal berip aıyrbastaı almaǵan Ker atty tek qudalyqtyń jolyna ǵana qıǵan eken...

«Shyńjańnyń Ker aty»

Búginde Qytaıdyń beldi saıahat oryndarynyń birine baǵalanyp, qazaq mádenıetiniń kórmesine aınalǵan Naratta Ker attyń áńgimesin talaı jurt tamsanyp ertegideı qylyp aıtady. Zertteýshi Áýmet Shabdanajyulynyń jazýynsha, 1952 jyly Zekti jerindegi Aryn aqsaqaldyń qulager qýlyq bıesinen taraǵan Ker qulyn aqyrynda qoldan qolǵa ótip, Narat saharasyndaǵy taǵy bir áıgili atbegi Dosbaı Turǵanbaıulynyń qolyna túsedi... Kúnestiń Shaqpysy men Qońyr dóńinde, Narattyń Lastaıy men Báıgetóbesinde ótken alamandarda shashasyna shań juqpaǵan «ker qunan» keıin О́rtekes pen Qas, Kúnes alqabyna aty belgili «Jelaıaq Dosbaı Ker at» atanady. 1958 jyly Baıynǵolyn Mońǵol oblysynda ótken «Han toılyǵyn» quttyqtaýǵa arnalǵan dabyraly báıgede top jarǵan Ker attyń júldesine bir at, bir atan túıe, bir taı shıbarqyt (50 metr aınalasyndaǵy shıbarqyt) syılyq beriledi. 1959 jyly Ker at Ile Qazaq avtonomııaly oblysynyń uıydastyrýymen Qulja qalasynda ótken az ulttardyń I kezekti sport jarysynda Shyńjańnyń ár jerinen kelgen dúldúlder shoǵyrynan oza shaýyp, báıgeniń aldyn bermeı, bas júldeger bolyp saralanady. 13 jastaǵy Ákbáralysylampoldyń (Ákbaralysylampol - Dosbaıdyń kenje inisi Ábdilálimniń uly, budan keıin Sylampol) shabandozdyǵynda ataǵy aspandaǵan Ker at sodan keıin «Shyńjańnyń Ker aty» atandy.

Muńǵul dalasyn dúbirletken

1960 jyldyń sáýir aıynda Dosbaı Turǵanbaıuly Ile oblystyq sport komıtetiniń uıǵarymyna saı Tııanjın qalasy men Mońǵol oblysynyń ortalyq qalasy Kokhotta ótkiziletin az ulttardyń búkil memlekettik I kezekti dástúrli sport jarysyna Ker atty qatystyrýǵa joldama alady. Sol jyly 3 mamyrda aǵaly-inili Ábeý men Shabandoz Sylampol Mońǵolkúreniń áskerı jylqy fermasyna baryp, Shyńjańnyń jer-jerinen kelgen 190 sáıgúlikpen birge 2 aı at baptaıdy. Ker at qara jarystyń bárinen toptyń aldyn bermeı Shyńjańnan Kokhotqa baratyn mańdaı aldy júırik bolyp tańdalady. Jalpy 190 tulpardan at báıgege 14 at iriktelip alynady. 1960 jyly 21 shildede Kokhotqa baratyn shabandozdar 4 mashınaǵa at, bir-bir mashınaǵa jońyshqa, aq suly basyp, Mońǵolkúreniń áskerı jylqy fermasynan Quljaǵa, odan Úrimjige attanady. Eki kún Úrimjide damyldaǵan soń, Qumyl poıyz stansııasyna deıin taǵy sol mashına tobymen sapar shegedi. Kún, tún demeı jol basyp, tamyz aıynyń sońǵy jartysynda Mońǵol oblysynyń ortalyǵy Kokhot qalasyna taban tireıdi. Úsh jetiden astam ýaqyt ótkizilgen qara jarystarda Ker at báıgeniń 1, 2, 3, 5, 7, 10, 15 shaqyrymdyq 7 túrinen birinshi bolady. Memlekettik chempıon tańdalatyn sheshýshi jarysqa 390 sáıgúlikten Shyńjań Ker at (Dosbaıdiń Ker aty), Chıńhaı Kók at, Hybı Kúreń at, Hıluńjań Kúreńtóbel at top jarady (Chıńhaı, Hybı, Hıluńjııań - jer attary).

Qalaı «Beıjińger» atandy?

Osy jarysta 8 jasar Ker at  5, 7, 10 shaqyrymdyq báıgede taǵy da birinshi keledi. Ile-shala «tars» etken únge ilesip, 15 shaqyrymdyq alamanǵa shabatyn báıge dýmany da bastalady. Shúý degende Chıńhaı Kók eń aldyda, Shyńjań Ker at ekinshi, Hıluńjań Kúreńtóbel úshinshi bolyp zýlaıdy. Hybı Kúreń atqa ne bolǵany belgisiz sheginshektegen beti jarys maıdanynan shyǵyp ketedi. 7 aınalym bitkenge deıin birqalypty shabys bolady da, Chıńhaı Kók at áýelgi birinshiligin saqtaıdy. 1999 jyly Aldash Toıbolulyna bergen suhbatynda Sylampol sol qyzýly sátti bylaı dep sýrettegen eken: - 8-aınalymda sahnanyń tusynan óte bergenimde «Eı, seni albasty basty ma? Umtylmaısyń ba, umtyl!» degen sport komıtetiniń meńgerýshisi Aıtýǵan men úlken aǵam Ábeýdiń daýysy estildi. Bireýi qolyn shoshaıtyp, bireýi qazaqy aq qalpaǵyn bulǵaqtatyp, bar daýysymen «Qamshy bas, qamshy! Umtyl, umtyl! Tez! Alǵa umtyl!» - dep tebinip tur eken. Sol-aq eken, janýar birdeńeni sezdi me, aıǵaı men qamshynyń demeýinde delebesi qozyp, elire shaýyp, Chıńhaı Kóktiń aldyna tústi. Osyndaı jan alqymda qamshymnyń búldirgesi úzilip túsip qalmasy bar ma, sosyn dereý belbeýimdi sýyryp alyp, birde sıpaı, birde basyp-basyp qamshylap, shaýyp otyrdym. Chıńhaı Kók alańdy bir aınalǵansha Ker at ony eki orap shaýyp júrdi. Hıluńjań Kúreńtóbeldiń áli quryp, tıtyqtap shabýǵa dármeni qalmaǵandyqtan, jol ortada alańnan shyǵarylýǵa májbúr boldy. Aqyry osy 15 shaqyrymdyq alamanda Ker at bas júldeger boldy. Álı bastaǵan Shyńjań komandasyndaǵy bir top azamat maǵan qaraı lap qoıyp, meni at ústinen julyp alyp, tóbelerine kótergen boıy alańnan syrtqa qaraı bettedi. Sálden keıin toptan alysta turǵan aǵamnyń janyna júgire jetip barsam, úlken aǵam Ker attyń basyn qushaqtap, mańdaıynan ıiskelep, «janýarym, dúldúlim, Beıjińgerim» dep solqyldap jylap tur eken. Kóńilim tolqyp, bosap qoıa berdim. Aıryqsha qystyǵyp jyladym. Ábeý aǵam: «Iа, Táńir bet aldymyzdan jarylqap, abyroı berip, qasıetti Qyzaı anamnyń, bahadúr babam Qudaınazardyń arýaǵy qoldady degen osy, aınalaıyn qarǵam, aldyń máńgi ashyq bolsyn!» - dep mańdaıymnan súıip, basymnan sıpaı bergeni sol, qystyǵyp turǵan men aǵyl-tegil jylap qoıa berdim. Bálkim, qara nópir eldi qaratyp qoıyp, aǵamdy tas qylyp qushaqtap, botadaı bozdaǵan sol sát óz ortasyna jarasqan da shyǵar, áıteýir talaıǵa deıin óksigimdi basa almappyn.

Shyndyǵynda, júrek tebirenter sát! Sylampoldyń moınyna irkes-tirkes tórt altyn medal taǵylýmen birge Shyńjańǵa dańq gramotasy, bir jeńil mashına, altynnan jasalǵan alyp samaýryn, altyn sháýgim tartý etiledi. Ker at syndy daraboz dúldúldiń eńbegi úshin komandadaǵylarǵa Beıjiń, Tııanjın qatarly kóptegen qalalardy aralap, saıahattap kelý násip bolady. Ker at ta Beıjińge, Uly qorǵanǵa aparylady. Kokhottaǵy jarysta Ábeýdiń aýzynan tuńǵysh shyqqan «Beıjińger» esimi basshylarǵa da unap, Beıjińdegi bir basqosýda Ker atty «Beıjińger» dep ataý kerektigi aıtylady. Jurt bul ataýdy qýana qabyldap, sodan bastap Ker atty «Beıjińger» dep atap ketipti.

Shersheý qanat has tulpar

Jalpy alǵanda, Beıjińger soqpa júristi, teke tanaý, salpy erin, qabyrǵaly, jotaly, salqy tósti, jumyr tuıaqty, naǵyz «Ile tulpary» degen atqa laıyq bolypty. Jaı kózge tym kórikti de kórinbegenmen, jumyrlyǵynan kúshtiligi bilinip turady eken. Tisinen aırylyp, tarlan tartqan Beıjińger 1980 jyly 28 jasynda joǵarydan kelgen ýákilder men ozat óndirisshilerge soıylǵanda, beldeme súıegi biteý shyǵyp, kishkene qos shersheý qanat bar ekendigi dúıim jurtty qaıran qaldyrǵan. Marqum Dosbaıdyń 75 jastaǵy báıbishesi Jamıqan Medıneqyzy men balalary Ábdibek, Ádilbek, Ázirqandar qos aqsarbas soıyp, aýyldyń aýzy dýaly qarttary men ıgi jaqsylaryn shaqyrtyp, «Tulpar shyqqan aýyldan máńgi tulpar úzilmese eken», - dep yrymdapty. Sol tusta halyqtan jınalǵan 37000 ıýan (6 myń dollar kóleminde) aqshaǵa Narattyń ortalyǵyna «Beıjińger» músini qoıylǵan. Ýaqyttyń ótýine baılanysty ábden tozǵan músin jaqynda alynyp tastalypty. Ornyna mystan jasalǵan Beıjińgerdiń jańa músini qoıylatyn kórinedi.

Qazaqtyń jeri qaıda qalmaǵan? Qanshama dala shekaramen bólinip «shetel» atandy. Degenmen olardy kózinen ketse de, kóńilinen tasa qylmaıtyn Qazaqstannyń baryna da shúkirshilik. Táýelsizdik tańymyz erte atqan bolsa, múmkin «Beıjińger» de úıirine kelip qosylyp, «Almatynyń aq suńqary» atanar ma edi? Qazaq «at tuıaǵyn taı basar» deıdi. Beıjińgerdiń qulyn beınesi jylqyńyzda júrse, jańylmaı tanyp, baptaı bilińiz.

Bilál Qýanysh