Baıraǵymyz – Bóri. Uranymyz – Alash (III Bólim)

Baıraǵymyz – Bóri. Uranymyz – Alashtyń buǵan deıin birinshi jáne ekinshi bólimin jarııalaǵanbyz. 

III BО́LIM. TOTEM BABA + ULY ENE = ALASh

Túrki tektes halyqtardyń arasyna keń taraǵan tanym boıynsha Alash - ortaq uran jáne túpki baba. Uran men uly baba halyqtyń totemdik nanym-túsinigine baılanysty qalyptasatyny belgili. Bórili baıraqtyń totemdik sıpaty sýret arqyly anyq bolsa, sózben jetken «Alash» uranynyń túpki maǵynasy óte kómeski. Baıraqtaǵy bóri basynda qandaı kónelik sıpat bolsa, uranǵa aınalǵan «Alash» uranynda da sondaı belgi bary anyq. Muny alǵash tilge tıek etken Alash kósemi Á. Bókeıhan edi. Ol HIH ǵasyrdyń sońynda Alash qazaq rýlarynyń ortaq urany ekenin aıta kelip: «...Nı odın ız etıh rodov ne otkazyvaetsıa ot podchınenııa, krome svoego rodovogo chastnogo «ýrana» (boevoı klıch), obshenarodnomý «alash» obıazyvaeshemý kajdogo kırgıza besprekoslovno ıdtı na pomosh obıjennomý sobratý, zabyvaıa daje mejdoýsobısy ı hotıa by v vıdý sılnogo neprııatelıa ı nemınýemoı ot nego smertı. Eta-to svoeobraznaıa ı ınteresnaıa jızn kırgızov otrazılas, kak v zerkale, v ıh raznoobraznoı ı bogatoı ýstnoı poezıı. Mnogıe ız etıh  proızvedenıı nosıat na sebe sledy glýbokoı drevnostı ı pechat otdalennogo proshlogo jıznı, byta ı verovanıı kırgızov», -dep jazady.

«Ajal kebinin kıetin qaýipke qaramastan alash uranynyń sońyna eretin qazaqtyń» kóne dúnıetanymynda «Alashqa» qatysty kómeski tanym bar ekendigin M. Dýlatov ta atap ótedi. Ol bylaı dep jazady: «Qazaqtyń ne sebepten alash, ne sebepten qazaq, úsh júz ataǵanyn baıandaıtyn bulardan basqa da ertegiler bar… Biraq mundaı ertegiler qazaqtyń aty, tegin zertteýshilerdi oıǵa qaldyrarlyq jeri bar. Máselen, qazaq, ıa alash, qalaı da bolsa, bir kisi-rý basy emes ekeni ras-aý, áıtpese birine-biri qaıshy kele berse de, kóptegen halyq aýzynda sóılenip ertegi bolyp júrgenine qaraǵanda, «qazaq», «alash» sózderiniń túbinde bir kómeskilik bar ǵoı degizetin. Tarıhshylar mundaı ertegi sózderdi de eskerýsiz qaldyrmaı, túbinde salystyra, qoryta kele bir dáleldi maǵyna shyǵarýǵa bolar degen úmitpen jınap jazady. Biraq áli kúnge sheıin ondaı sózderdi qoldanyp bir nátıje shyǵarǵan joq»

HIH ǵasyrdyń sońy, HH ǵasyrdyń  basynda Alash zııalylarynyń tarapynan qoıylǵan bul másele áli kúnge deıin óz mańyzyn joıǵan joq. Bizdińshe, Alash uranyn jalpy halyqtyq dúnıetanymmen, atap aıtqanda, túrki-mońǵol keńistigindegi halyqtardyń totemdik nanym-senimimen jáne kóshpelilik tanymmen baılanystyra zerttegen durys. О́ıtkeni «Alash» - qyrǵyz, qaraqalpaq, noǵaı, ózbek syndy kóshpeli túrki halyqtaryna da ortaq uran. Tipti, G.Potanınniń aıtýynsha, «Alash» uranyn mońǵoldar da qoldanady. Qazaq tarıhshysy M. Tynyshbaev qyrǵyz ben qaraqalpaqtar qazaqtarmen júz arqyly emes, ortaq «Alash» urany arqyly birigetinin atap ótedi. Túrki-mońǵoldyq týysqan halyqtardy Alash uǵymy arqyly jaqyndatyp turǵan basty nárseniń biri - tegi men tili bir týysqandyq qana emes, kóshpeli turmys-tirshilikten týyndaıtyn dúnıetanymnyń birizdiligi.

Dúnıetanymnyń birizdiligi kóshpeli halyqtardyń syrtqy jaýǵa birge tize qosyp kúresý úmiti men tilegine de súıeý bolady. Kóshpeli túrki halyqtaryn, ıaǵnı «alashty» bir shańyraq astyna biriktirýge umtylý kórinisi qazaq tarıhynda birneshe ret oryn alǵan edi. Aıtalyq, HÚIII ǵasyrdyń sońǵy shıreginde handyq bılik pen otarshyldyq ezgige qarsy kóterilistiń jetekshisi Syrym batyr kóshpeli tirshilik etetin alty alash halqyn-qaraqalpaq, sart, ózbek, qazaq, túrkmen, estekterdi(bashqurt) orys úkimetine qarsy birigip kúresýge shaqyrǵandyǵy týraly ańyz saqtalǵan. Ol: «My – karakalpakı, sarty, ýzbekı, kazahı, týrkmeny ı estekı- vse etı shest narodnosteı doljny obedınıtsıa ı vystýpıt voınoıý protıv rýsskogo sarıa, ınache on poodınochke razobet kajdogo ız nas»,- degen úndeý tastaǵan.

Qazaqtyń sońǵy hany Kenesary da kórshiles qyrǵyz halqyn Reseıdiń otarlaý saıasatyna qarsy kóterýge umtylǵany tarıhtan belgili. Olaı bolsa, qazaqtarda Alash uǵymyna qatysty dúnıetanym ózge túrki tektes halyqtarǵa qaraǵanda tereńirek saqtalǵan. Qazaqtyń shejiresi de Alashtan taratylyp, alǵashqy hannyń esimi de Alasha. Alash týraly shejirelerde kóshpeli halyqtardyń (ózbek(qazirgi ózbek halqy emes, kóshpeli kóne ózbek), qarqalpaq, túrkimen) attary atalsa, Alasha han týraly ańyzdarda dalalyq ólkede erkin kóship-qonyp júrgen, erjúrek táýelsiz kóshpeli turmys ardaqtaý saryny basymdylyq tanytady.

Kóshpeli, erkin turmysty ańsaý saryny Máshhúr Júsip jazbalaryna tirkelgen ańyzdyń mazmunynan aıqyn kórinedi. Onyń qysqasha mazmuny mynadaı: «Buqara hany (nazar aýdaryńyz:otyryqshy ólkeniń hany-A.Á.) Qyzyl Arystannyń anadan ala týǵandyqtan Syrdarııadan ári ótkizip (dalalyq ólkege-A.Á.) qýyp jiberegen balasy Alasha ýaqyt óte kele el bolyp qatty kúsheıedi. Ony estigen han Qotan, Qoǵam, Qondyger, Qoban, Maıqy bılerge elshi jiberip balasyn qaıtarýdy suraıdy. Bıler óz tarapynan júz jigit jigitti jiberip qaıtsyn degen  han tilegin jetkizgende Alasha han mańyndaǵylar:

«Aty bestisinde qartaıatyn,

Jigit jıyrma besinde qartaıatyn,

Kók shópti julǵannan basqa isi joq,

Erkegi at bolatyn, urǵashysy jat bolatyn,

Tymaqty taqııaǵa aıyrbastaıtyn,

Pyshaqty qasyqqa aıyrbastaıtyn,

Tary men bıdaıdyń nanyn jegenge,

Jaýmen kójeniń sýyn ishkege qutyratyn,

Bódeneniń bir sanyn jegenge kúpti bolatyn sarttyń jaz bolsa tuzyn, qys bolsa otyny men kómirin tasyǵannan basqa qyzyǵy joq jerde ne aqylaryń bar?», - dep jaýap qatyp, otyryqshy ómirdi jaqtyrmaıtynyn jetkizedi. «Biz endi el bolǵanymyzdy, jurt bolǵanymyzdy jurt kózine túsirelik» dep Alashany Ulytaýdyń basynda han saılaıdy». Ańyzdyń sońy kóshpeli qazaqtarǵa bılik qurǵan Alasha hannyń tusy halyq turmysynyń baǵy janyp, tatýlyǵy jarasqandyǵyn mátel sózben jetkizedi:

«Keshe Alash, Alash bolǵanda,

Alasha han bolǵanda,

Úıimiz aǵash bolǵanda,

Uranymyz Alash bolǵanda,

Úsh júzdiń balasy qazaq emes pe edik?!»

            Ańyzdaǵy «úıimiz - aǵash» degen tirkes - kóshpeli turmystyń basty sımvoly kıgiz úıdiń beınesi. Al «Uranymyz alash bolǵanda//Úsh júzdiń balasy qazaq emes pe edik» degen joldar «Alash» urany arqyly kóshpeli qazaq rýlarynyń Úsh júz bolyp birikkendiginen habar berip tur.  «Qazaq halqynyń, - dep jazady Q. Halıd,- «uran» deıtin sózi bar. Qyzdyrý, jınalý, qaırat berý maǵynasynda aıtylady. ...Ár rýdyń ózine tán urany bolady. Eger ózge taıpalarmen urys-qaqtyǵys bola qalsa, «Alash, Alash» dep shaqyrady».

            Alash urany, sóz joq, «ózge taıpalarmen urys-qaqtyǵysta» shaqyrylatyn «búkil áskerge ortaq uran». Soǵys, urys ústinde jaýlasýshy jaqtar uran sózi arqyly ózderine járdemge, kómekke keletin totem babasyn, arýaq ıelerin, áýlıe-ánbıelerdi, pirlerdi shaqyrady. «Alash» - ıa totem baba, ıa qudiretti arýaq ıesi.

«Alash» uranynda qalmaq, mońǵol tilindegi «kisi óltirgish», «jan alǵysh» degen maǵyna bar ekendigi belgili.  Biraq ol qalmaq, mońǵol tilderine qalaı ornyqqan. Bizdińshe, ol kóshpelilerdiń «bóri, qasqyr» degen uǵymnan alynǵan. Alash – jyrtqysh qasqyrdyń atyn týra atamaı, tuspaldap ataıtyn kóp ataýlarynyń biri. Mysaly, qazaqtar qasqyrdy «bóri», «ıt-qus», «syrttan» dep te ataıdy.

            «Alash» sóziniń qasqyr uǵymyn beretin  maǵynasynyń túzilýine kóshpeli túrki-mońǵol tektes halyqtardyń kóne mıftik túsinigi arqaý bolǵanǵa uqsaıdy. Bul túsiniktiń qalyptasýyna Shyńǵys hannyń arǵy shyqqan tegin baıandaıtyn kóne mıftik mazmun aralas shejirelik ańyzdyń tikeleı áseri bar dep esepteımiz.

            Kóne mıftik ańyz mońǵol taıpasyn Bórte Shynýa (bul esim qasqyr degen maǵyna beredi – A.Á.) men Maral sulýdan taratady. Olar Kók Táńirniń jebeýimen teńizden ótip, Burhan Qaldyn degen taýdy meken etedi. Bulardan bes-alty urpaq ótkennen keıin Boryqshyn(«shyn», ıaǵnı «chın»  qasqyr degendi bildiredi-A.Á.) atty bala týady. Boryqshynnan Duba soqyr men Dobý mergen degen eki bala dúnıge keledi. Dobý mergen Alań qoǵa degen qyzǵa úılenedi. Alań qoǵa Dobý mergenge tıgen soń Belkúnteı, Bekúnteı esimdi eki ul týady. Al, Dýa soqyrdyń tórt balasy bar edi. Duba soqyr ólgen soń, onyń balalary Dobý mergendi kózge ilmeı, keleke etip, óz jónderine ketedi... Sóıtip júrgende, Bobý mergen ǵaıyp bolady. Dobý mergen ǵaıyp bolǵannan keıin Alań qoǵa ersiz júrip,  Buqa Qatyǵy, Buquchı Salchı, Bodanshar Munqaq esimdi úsh ul týady. Belkúnteı, Bekúnteı eki uly sheshelerin myna uldardy qalaı týdy dep jasyryn áńgime etip: «Aǵaıyn-týystarda ózi turǵylas adam joq. Sonda bul uldar kimdiki boldy? Myna Maqalyq Baıǵudaı adamy basshylyq etedi. Sonyki shyǵar?!»,- dep shúıirkeleskenin Alań qoǵa sezip, kóktemniń bir kúni súrlengen qoıdyń etin asyp, bes ulyn qasyna shaqyryp, qatarlastyra otyrǵyzyp bir-bir jebe ustatyp: «Uldarym, osy jebeni syndyryńdar!», - deıdi. Uldary syndyryp tastaıdy. Jáne taǵy da jebeni biriktirip ustaǵanda, ony eshkim syndyra almaıdy. Sonda sheshesi Alań Qoǵa búı deıdi: «Eki ulym, sender myna týǵan úsh uldy kimniń balalary boldy dep kúdiktenesińder! Kúdiktengenderiń durys! Ár tún saıyn sary shegir adam kelip, qursaǵymdy sıpap túńilik, mańdaıshydan sáýledeı enip, kún men aı jarqyrap shyǵar shaqta sary ıt bolyp, jalanyp-juqtanyp shyǵyp ketetin edi. Soǵan qarap men bulardy táńirdiń uldary ma dep oılaımyn! Qarasha adamǵa teńep, sóz etpeı-aq qoıyńdar! Kúnderdiń kúninde qıyrdyń qaǵany, ulystyń ıesi bolǵan tusta, sonda uǵasyńdar, sender! Qara basty kisiler emes. Áıteýir, sen ekeýiniń kóleńke-nókerleriń bolsyn!» deıdi. Eki uly ún qatpaıdy. Alań qoǵa taǵy da uldaryna ósıet etip:

«Sen – bes ulym, bir qursaqtan týdyńdar,

Sen beseýiń tatý bolmasańdar –

Jańaǵy jalǵyz jebedeı ońaı jeńilesińder.

Jańaǵy birikken jebedeı birlikti bolsańdar –

Senderdi kim jeńe alar edi!», -deıdi.

Sodan keshikpeı Alań qoǵa ǵaıyp bolady»

            Bul mıftiń jalǵasynda Alań sulýdyń kúıeýsiz tapqan úsh ulynyń kenjesi Bodanshardyń urpaǵynan Shyńǵys hannyń dúnıege kelgeni baıandalady. Olaı bolatyn bolsa, Shyńǵys hannyń teginde Kók Táńiri qoldaǵan bóri toteminiń taby bar. HÚI ǵasyrda jazbaǵa túse bastaǵan «Altyn tobchyda» ol ıttiń beınesinde. Qazaq uǵymy - úshin ıt pen qasqyr bir tuqym.  Qazaqtar qasqyrdy keıde ıt (ıt-qus) dep te ataıdy.  Sondyqtan bolar Alań qoǵa týraly aıtylatyn mıftiń  qazaq arasynan G. Potanın jazyp alǵan nusqasynda kókten túsetin sáýle  qasqyr beınesinde:  «Dýıýn – Baıan ımel synoveı ot pervoı jeny; potom on vzıal Alangý; ýmıraıa, on skazal svoeı jene Alangý, chto on býdet prıhodıt k neı v vıde sveta, a ýhodıt v vıde volka. I on prıhodıl, a ýhodıa vosklısal: «Chıngıs! Chıngıs!» Ý Alangý rodılsıa syn Chıngıs. Bratıa skazalı: «Rebenok rodılsıa bez otsa! Znachıt on prıjıt ot nezakonnogo mýja». Onı hotelı ýbıt Chıngısa. Chıngıs, býdýchı eshe malchıkom, bejal vverh po reke Kýrlen...».

            Dál osyndaı mazmundaǵy mıf qaraqalpaqtar arasynda da aıtylady. Onda Alań Qýaǵa saýle bolyp kelip, qasqyr bolyp shyǵyp bara jatqan kúıeýi úsh ret «Shyńǵys» dep aıqaılaıdy. Alaý Qýadan týǵan balany Shyńǵys dep atap, ony han dep tanıdy.

Alań qoǵaǵa sáýle bolyp kelip júrgen totem, arýaq – qasqyr. Al qasqyr mońǵol tilinde «chıno, shına, shono» degen sózben beriledi. Osydan baryp túrki-mońǵol tektes kóshpeliler ózderin uly ene Alań men totem baba «shononyń» urpaǵymyz dep tanyǵanǵa uqsaıdy. «Alań» men «shısha, shono» kirige birigýinen (tilde sózder kirige birikkende dybystardyń túsip qalý nemese birine-biriniń jutylý qubylystary júredi) «Alash» (ALAŃ + ShONO (ChINO, ChIN) = ALASh) sózi ornyqqan dep sanaımyz.

Eki sózdiń birigýi arqyly jańa sóz túzeý – túrki tilinde jıi kezdesetin tildik qubylys. Bul tildik qubylys mıftik júırik tazy qumaı ıttiń ataýynda da júr. «Qumaı» sózi eki túbirden (qý+umaı) birikken. Mundaǵy qý – qus, umaı (ana) – otbasynyń kıesi. Osy kórinisterge baılanysty bizdiń tilimizde «Ittiń ıesi bolsa, bóriniń táńirisi bar» degen mátel sóz qalyptasqan. Qumaı ıt – otbasynyń kúzetshisi bolsa (Umaı ana – otbasynyń kıesi), Alash, ıaǵnı bóri – táńiriniń elshisi retinde ulystyń jebeýshisi, kúzetshisi.

«Chıno», ıaǵnı qasqyr uǵymy Temýchın, Shyńǵys esimderinde de oryn alǵan. Bul oraıda, «Aqsaq qulan-Joshy han» kúı  ańyzynyń bir nusqasynda Joshynyń ákesi Alasha han bolyp  aıtylatynyn eske salǵymyz keledi. Sonymen qatar Úsh júz qazaqtyń Kishi júzi Alshyn degen taıpa birlestiginen turady. Osy ataýdaǵy «shyn» sózi qasqyr uǵymynyń mońǵol tilindegi balamasyna jaqyn. Qazaq tarıhshysy M.Tynyshpaev «Alash» uranyn negizinen Altaıdy jaılaǵan Alshyn taıpalary alyp kelgen dep esepteıdi.

Qazaq folklorynyń materıaldary boıynsha, Alash – túrli taıpalardyń odaǵynan qurylǵan «Úsh júz Qazaq» atty saıası birlestiktiń jalpyhalyqtyq urany. Qazaq ańyzy: «Alash» degen atty uranǵa qoıyp, jaýǵa shapqanda «Alash, alash» dep shabyńdar. «Alash, alash» demegendi ákeń de bolsa uryp jyq dep bata qylysypty»,- deıdi.  Demek, Alash urany  áke ornynan  da joǵary uǵym. Sebebi ol túpki – totem baba.

Uly ene Alań ataýy jyraýlar shyǵarmasynda da kezdesedi. Aıtalyq, HÚI ǵasyrda ómir súrgen ataqty jyraý Qaztýǵannyń  «Edilmen qoshtasý» atty tolǵaý jyrynyń bastaýy «Alań» degen sózdi birneshe ret qaıtalaýdan bastalady:

Alań da, alań, alań jurt,

Aq ala ordam qonǵan jurt...

            Osyndaǵy «Alań» ataýy -  kóne ańyzdaǵy Alań qoǵa beınesi bolýy ábden múmkin. Tolǵaýǵa bul sózdiń arqaý bolyp otyrǵanynyń birneshe sebebi bar. Birinshiden, ańyzdaǵy Alań qoǵa bes ulynyń basyn biriktirip, birlikti ósıet etken bolatyn. Ekinshiden, ákesiz týǵandyqtan elden qýylǵan Shyńǵys handy Maıqy  bastaǵan 12 bı  balanyń sheshesi Alań qoǵanyń jón silteýimen taýyp alyp, jurtqa ákelip han etetin. Tolǵaý tilimen aıtsaq, «aq ala orda» tigilgen edi. Demek, «Alań jurt» - bir anadan týǵan uldardyń jurty ári birliktiń sımvoly.

            Alań qoǵanyń beınesi men onyń bes ulyna bergen ósıeti  tuspaldy beıneli sózben Mahambettiń tolǵaýynda da aıtylady:

Biz bir eneden bir edik,

Biz eneden eki edik.

Ekeýimiz júrgende,

Bir-birimizge es edik.

Bir eneden úsh edik,

Úsheýimiz júrgende,

Tolyp jatqan kúsh edik.

Bir eneden bes edik,

Beseýimiz júrgende,

Alashqa bolman deýshi edik.

О́temisten týǵan on edik,

Onymyz atqa mingende,

Jer qaıysqan qol edik.

            Mahambettiń «ene» dep otyrǵany - Alań qoǵa, al beske deıin sanamalap otyrǵan tustary - Alań qoǵaǵa qatysty aıtylatyn kóne ańyzdyń kórkem óleńdegi jańǵyryǵy. Aqyn «tórt» degen sózdi aıtpaıdy. О́ıtkeni ańyzda tórt ul degen derek joq. Aqyn Alań qoǵanyń kúıeýden tapqan eki uly men qudirettiń (bóriniń) qoldaýymen dúnıege keltirgen úsh balany qosyp «bir eneden bes edik» dep ańyzdaǵy bes balany megzeıdi. Ol óleńde eneden týǵan bes balaǵa atadan (О́temisten) týǵan on bala qosylyp, «jer qaıysqan qol edik» dep jyrlanǵan. Aqynnyń «Beseýimiz júrgende// Alashqa bolman deýshi edik» degen joldaǵy sózder – birlikti nasıhattaý, Alań sulýdyń bes balasyna birlikti ósıet etken qaıta bir eske salý. Mahambet aqynnyń atalmysh tolǵaýy birlikti, tegeýirini myqty qaısarlyqty ańsaǵan tilekten týǵan.

            SOŃǴY TÚIIN. Kóshpelilerge «Alashtyń» uran bolyp júrgen sebebi birnesheý. Birinshiden, ol - Eýrazııa keńistiginde HIII ǵasyrdan bastap tutas dúnıetanymǵa aınalǵan shyńǵysızmniń bastaý arnasy. Ekinshiden, Alash - bir ana men bir atadan (totem babadan) taraǵan uǵymnyń túsinigi. Úshinshiden, Alash - birliktiń sımvoly.

            HH ǵasyrdyń basynda Alash zııalylary qazaqqa ortaq «Alash» uranyndaǵy birliktiń rámizin saıası kúrestiń tehnologııasyna sátti paıdalana bildi. Otarlyq saıasattyń saldarynan rýhy túsken, bytyrap birligi qashqan el-jurtty az ýaqyt ishinde  Alash partııasynyń mańyna toptastyryp, Alashorda avtonomııaly úkimetin qurdy. Búgingi saıası partııalarǵa da Alash zııalylarynyń tájirıbesin paıdalana bilgeni abzal.

Ata-babalarymyz jaýǵa shapqanda bóri baıraqty kóterip, batyrlyq, jaýyngerlik  rýhty «Alash» urany arqyly shaqyryp, shepti jigerlendirdi. Bizder QAZAQ degennen erkindik pen azattylyqty, ALASh degennen birlik pen tatýlyqty túısinýimiz kerek. Ulttyq kodtyń bir ushy osy bastaýlardada jatyr dep sanaımyz. Rýhanı jańǵyrý boı alǵan Uly Dalada Alashtyń muratyn ıntellektiktik tehnologııa (aqyl-oı) basymdylyǵyna negizdelgen ekonomıkalyq talas-tartystyń qatań básekelesinde júzege asyra bilý, ony saqtap, ardaqtap, damyta júrgizý - ár qazaqtyń basty paryzy.

 Shyńǵys ALAShA

"Ult bolmysy" baıqaýyna arnalǵan shyǵarma