Álimǵazy Dáýletqan: Qytaı ekendigi daýsyz Lı Baıdy qaıta-qaıta sóz etý kimge qajet?

Belgili tarıhshy Álimǵazy Dáýlethanulymen júrgizilgen tikeleı suhbat nátıjesinde keıbir daýly máselelerdiń sheti qyltıdy... El syılaıtyn aqsaqaldarymyzdyń, azamattarymyzdyń ortasynda pikir qaıshylyǵy bar ekenine kýá boldyq. Oqyrmanmen dáneker bolyp otyrǵan «Qamshy» portaly mundaı «keleńsizdikterge» qynjylys bildiredi.  Degenmen, kez kelgen máselege kóziqaraqty oqyrmannyń syn kózben qaraıtyny sózsiz. Halyq – tarazy. Eger suhbatta aıtylǵan jaıttarǵa baılanysty «jaýap maqala» kelip jatsa, baspasózdiń óz erejesine saı tek bir jolǵa jarııalaýǵa daıynbyz. Odan ary «bitispeıtin daýǵa» aınalyp ketpeýine tilektes ekenimizdi qaperlerińizge salamyz.   

Tarıhshy: Assalaýmaǵaleıkým, aǵa!

Kezinde «Abaı» portalynda Lıbaı týraly jazǵan maqalalaryńyzdy oqyp, keltirgen tarıhı faktilerińizge tánti bolǵanmyn. Jalpy, Qytaıdyń erte zaman ádebıetinde túrkilik saryn bar degenge qalaı qaraısyz?

– Men  1961-1966 jyldary Shyńjań  ýnıversıtetinde «Qytaı tili men ádebıeti» mamandyǵy boıynsha tolyq kýrs támamdadym. Bul ýaqyt «Mádenıet tóńkerisine» týra keldi. Jalpy sol ýnıversıtette júrgen kezde bizdiń fakýltet túlekteri Shyńjań Jazýshylar Odaǵyndaǵy aqyn-jazýshylarmen jıi aralasyp turdy. Bizge sabaq bergen muǵalimderdiń ishinde Qytaıdyń tarıhyn, ádebıetin jaqsy biletin qytaılar, uıǵyrlar boldy. Muny aıtyp otyrǵan sebebim, ýnıversıtette biz Lı Baı týraly sol zamanǵa laıyq jaqsy maǵlumat aldyq. Sol qatardaǵy Dý Fý, Baı Djýıılardy da jaqsy  oqydyq. Al ol kezde Lı Baıdyń ata-tegi týraly  eshqandaı áńgime bolmady. О́ıtkeni Lı Baı Qytaı klassıkalyq ádebıetiniń negizin qalaýshy, álemdik klassık retinde baǵalanatyndyqtan  basqasha oılar bolýy múmkin emes bolatyn. Shyn maǵynasyna kelgende Qytaıdyń jeti ata babasynan beri jalǵasyp kele jatqan «Lı» famılııasy týdy-bitti Qytaı jurtyna tán ekendigi  qytaıdy biletin kez kelgen saýaty bar adamnyń bárine túsinikti. Lı famılııasyna kúmán keltirip, ony anaǵan tartyp, mynaǵan tartý  baryp turǵan saýatsyzdyq ıaǵnı Qytaı tarıhyn, Qytaı otbasylyq shejiresin  bilmeıtin adamdardyń qańqý sózi. Lı Baıdi túrik, onyń ishinde, qazaq qylǵysy kelgen aǵaıyndardyń ózderinshe bir mynadaı dálel, argýmentteri bar sııaqty bolyp kórinedi. Ol  – Tań dáýiri ádebıetindegi túrkilik saryn. Árıne, túrkilik saryndy joqqa shyǵaratyn adam Tań dáýirin bilmeıtin  adam. Qudaıǵa shúkir, ol jaǵynan saýatymyz bar dep esepteımiz. Sondyqtan Tań dáýirindegi Qytaı ádebıetinde Túrkilik sarynnyń óte kúshti, zor yqpaly bolǵandyǵyn tarıhı turǵydan qaraý kerek. Nege olaı boldy? Bálen myńjyldyq tarıhy bar Qytaı ádebıetine kóship-qonyp júrgen túrki mádenıetiniń qanshalyq áser etip ketýi múmkin dep te oılanýǵa bolady. Biraq sol turǵydan alǵanda Tań dáýirindegi geosaıası jaǵdaıdyń jan-jaǵyn qarap kórip alý kerek. Shyǵys Túrik qaǵanaty, ekinshi Túrik qaǵanaty, sosyn Uıǵyr qaǵanaty. Osy qaǵanattar Tań ımperııasy kezinde ıyq tiresken tipti áskerı kúsh jaǵynan olardan basym túsip jatqan. Sondyqtanda Qytaı qyzdaryn úlde men búldege orap Túrik qaǵanatyna da, Uıǵyr qaǵanatyna da uzatyp jatqandyǵy «álsizdiktiń» belgisi edi. Mysaly, Tań patshalyǵy  718 jyly Altyn hansha atty hanshasyn patshanyń qyzy retinde Túrkeshtiń Sulyq qaǵanyna uzatty. Osyny estigennen keıin, Túrkeshterdi ózine tartý úshin Tıbet patshasy da qyzyn úlde men búldege orap Sulyq qaǵanǵa uzatty. Demek bul kez qym-qıǵash áreket jasap jatqan kez. Sondyqtan bul jerde Qytaı poezııasyna túriktiń áseri boldy, bolmady dep kúmán keltirip oǵan talas qylatyn eshteńesi joq. Keremetteı áseri boldy. Olar túrkilik mádenıetti asa joǵary baǵalady. Tipti, túriktiń mýzykalyq aspaptary Tań patshalyǵynyń orda aspaptarynyń qataryna qosyldy. Al olardyń ádebıetinde túrkilik sarynnyń bolǵandyǵyn Qytaı klassıkteriniń túrik bolǵandyǵy úshin nemese onyń arǵy ata-babasynyń túrik bolǵandyǵy úshin túrik saryny tańbalandy dep aıtý – saýatsyzdyqtyń belgisi. Bir adam arqyly bir halyqtyń mádenıeti kóship barmaıdy eshkimge. Muny irgeles otyrǵan halyqtardyń bir-birine tabıǵı áser etýi dep qabyldaý kerek. Onda da baǵynyshty halyqtyń áseri emes terezesi teń derjavalardyń  áseri dep uǵý kerek. Este saqtaıtyn ekinshi másele – «Lı Baı poezııasynda túrkilik saryn óte kúshti boldy. Tórt joldyq óleń Qytaıǵa osy Lı Baı arqyly bardy» degen ýáj. Bul óte kúlkili dúnıe. Lı Baı tipti osy túrki bolǵannyń ózinde, jurt aıtyp júrgen Shýda týdy degenniń ózinde bes jastaǵy bala ne aparady olarǵa?!  Lı Baı týraly Qytaı jazbalarynda kóptegen derek bar. Biraq ol týǵanda Dýlattyń otbasynda nemese basqa bir qazaqtyń januıasynda dúnıege keldi demeıdi. Qaıta Lı Haýdyń nemeresi Lı Kynyń otbasynda dúnıege kelgen dep jazady. Demek ol qaıda týylsa da qytaı bolyp týyldy. Qaıda týdy degenge talas bolsa da, etnıkalyq tegi  qytaı ekendiginde daý bar degendi men estigen joqpyn. Tek qana Gomoronyń alpysynshy jyldardaǵy orys-qytaı qatynasynyń asqynǵan kezinde shekara daýyn daýlap jatqan sátte  saıasılanǵan, qoldan jasalǵan «Lı Baı túriktekti» degen pikir ǵana bar. Onda da Gomoro «...bizdiń aqynymyz Lı Baı sol jaqta týǵan. Bizdiń adamdarynmyz sol jerde bolǵan...» degendi aıtady. Sondyqtan tarıhty Qytaı shekaralas halyqtarmen qandaı qarym- qatynas jasady, bir-birine yqpaly qandaı bolǵan degen turǵydan qaraý kerek. Sonda ǵana ǵylymı tarıh bolady. Sonda ǵana shyndyqqa jaqyndaı túsedi.

Bir aıta keterligi, Iýan Dáýirindegi ıaǵnı mońǵol dáýirindegi Qytaı ádebıetinde túrkilik saryn basym boldy. О́ıtkeni Qytaıdy 200 jyldan astam ýaqytta mońǵolǵa, Qubylaıǵa ilesken búkil túrki halyqtarynyń ókilderi ákimshilikte jumys istedi. Onyń ishinde qańly da, dýlat da, naıman da, kereı, ýaq, jalaıyrda bar.  Jalpy, Qytaılasqan túrik halyqtarynyń ókilderin zerttegende de bir nársege erekshe mán berýimiz tıis. Olar túrki halyqtary úshin qyzmet etken joq. Imperııa úshin qyzmet etti. Tarıhty taldar bolsaq, biz osy turǵydan qaraýymyz kerek. Iýan patshalyǵy zamanyndaǵy túriktekti oqymystylardyń, aqyn-jazýshylardyń, ýázirlerdiń tarıhtaǵy orny dál osyndaı. Ol ulttyń ókilderi emes. Bizdi jarylqaıyn, mura qaldyraıyn dep eshteńe istemedi. Bul bizge teris úlgi. Olardy túrik retinde qarastyrýǵa quqyǵymyz da, tarıhı negizimiz de joq. Altyn orda dáýirinde orystanyp, hrıstan dinin qabyldaǵan, túrki halyqtarynan shyqqan, orys ımperııasy úshin orasan zor eńbek sińirip, dvorııan, knııaz atanǵan túriktekti zııalylar men memleket qaıratkerleriniń ózi shyqqan túrik halyqtaryna qanshalyq kesapat, zııan keltirgenin tarıhtyń ashy sabaǵy retinde salystyra qaraýymyz kerek.

Esen: «Muhtarhan Orazbaıdyń 14 ótirigi» jáne «Senator О́mirbek Baıgeldige hat» degen maqalalaryńyzǵa sol kisiler tarapynan tıisti jaýaptar boldy ma? nemese eskertpeler…

   –  «Muhtarhan Orazbaıdyń on bes ótirigi» 2009 jyly jazyldy. Ol ótirikti resmı túrde 2007 jyly alyp kelip, «Qazaq ádebıetine» jarııalady. Sol jyldyń tamyz aıynda Saýytbek Abdrahmannyń alǵysózimen «Egemen Qazaqstan» súıinshilep qaıta basty. Jeke kitap shyqty. Qazaqstan dúr silkinip, Prezıdentten basqa búkil atqaminerler túgel osynyń shashbaýyn kóterdi. Lı Baıdy Eldibaı qylyp, oǵan Shý boıynan eskertkish mýzeı ashatyn bolyp, 25 oramdyq kitabyn túgel qazaqshalaıtyn,  Lı Baıtaný ortalyǵyn quratyn jáne Qytaıda Lı Baı jóninde jazylǵan 38 serııaly fılmniń 5 serııasyn Shý boıynda túsiretin bolyp pátýalasty. Osylardy kórgende men shydaı almadym.  Onyń astarynda ulttyń, memlekettiń múddesi jatqanyn, osylaı kete berse memlekettik tutastyǵymyzǵa qaýip tónetinin, soǵan ózimiz tarıhı negiz jasap berip otyrǵandyǵymyzdy kórip shydaı almadym.  Sóıtip eń aldymen osy máseleni kótergen, qoldaǵan Muhtarhannan keıin ıe bolǵan senator О́mirbek Baıkeldige «Tarıhtyń túıinin  sizshe tarqatý kúná» dep ashyq hat jazdym. Buǵan jaýap bola ma dep edim, eshqandaı jaýap bolmady. Ekinshi ret Muhtarhannyń ózine qaraı aýystym. «Qytaı aqyny Lı Baı shynymen qaı jerde týǵan?» dep, 1300 jyldyq Lı Baıtaný tarıhnamasyna sholý jasadym. Osy sholýlar arqyly Lı Baıdyń qytaı ekendigin jáne onyń sol qytaıdyń ózinde týyp óskendigin, han dáýirinen bergi úzilmeı kele jatqan Lı tekti aqsúıek, patshalardyń urpaǵy ekendigin  dáleldedim. Buǵanda daý aıtqan eshkimdi kórmedim. Úshinshi maqalam «Ańqaý elge aramza molda nemese Muhtarhan Orazbaıdyń on bes ótirigi» degen atpen jaryq kórdi.  Munda Muhtarhannyń «Qazaq Ádebıeti», «Egemen Qazaqstanda», «Lı Baı-Lı Bo-Eldibaı» degen kitabqa jazǵan pikirleriniń júz paıyz ótirik ekendigin, sonyń ishindegi, ókildik sıpattaǵy on bes ótirigin jeke dara alyp dáleldedim. Osynyń ishindegi bireýin  tarıhshy, qytaı tarıhynyń bilgiri, aýdarmashy, ádebıetshi, Lı Baıtanýshy retinde joqqa shyǵarar dep kúttim. «Basqany bylaı qoıalyq, erkek  bolsań  men aıtqan on bestiń bireýin joqqa shyǵarsań men seniń aldyńa keshirim surap baramyn» dep jazdym. «Biraq sen ony jazatyn múmkindigiń joq,sondyqtan shyndyqty moıyndaýǵa májbúrsiń» dedim. О́kinishke oraı, ne senator О́mirek Báıgeldi, ne súıinshilep osy kitapqa  qyryq bettik alǵy sóz jazǵan doktor Saýytbek Abdrahman nemese on bes ótiriktiń avtory Muhtarhan Orazbaı búginge deıin bir jol jazýǵa, maǵan qarsy ýáj aıtýǵa jaraǵan joq. Bul beısharalyqtyń belgisi ǵoı. Áıtpese qolynda faktisi bolsa, dáleli, ǵylymı negizi bolsa meni aıaıyn dep turǵan olar joq.  Uıǵyrlarda «ólgenniń ústinen tepmek» degen sóz bar. Iаǵnı, tósekten basyn kótere almaı jatqan adamdy tepkileı berýde yńǵaısyz. Ǵylymı aıtys bolmaǵannan keıin olarǵa ne aıta beresiń?

Sóıtip júrsek bulardyń bir aqtaýshysy, «advokaty» Zeınolla atty jerlesimiz shyqty. Onyń keltirip otyrǵan áńgimelerinde eshqandaı dálel joq.

Aqsaqal adam qalaı jala jabýǵa bardy?

Aqyn: Jańylmasam «Qazaq ádebıeti» gazetiniń tamyzdaǵy sanynda Zeınolla Sániktiń suhbaty jarııalanyp, onda Siz týraly teris pikirler aıtyldy. Osyǵan ne deısiz?

Dármen: Ál aǵa, jaqynda «Kazak ádebıetindegi» suhbatynda Zeınolla Sánik Lıbaıdyń tegi Túrik deı kelip, siz týraly úshqary pikir aıtty. Ol kisi «Dala mádenıeti jáne adamzat tarıhy » atty kitaptan(Myń Shvıdyń) mynandaı sıtat keltiripti: «Tań patyshalyǵy dáýirindegi eń uly talant ıesi,sondaı-aq,óz boıyndaǵy dala mádenıetiniń tolyq qanyn kórsete bilgen dánishpan. Tarıhı kitaptardyǵy sýretteýlerge qaraǵanda,onyń syrtqy turysynan Túrik ekendigi men-mundalap turady. Onyń Soıaf shaharynda dúnıege kelgendigin Gomoro da dáleldep, Lıbaıdyń at jalynda ósken halyqtyń perezenti ekendigin aıtqan…»-deıdi jáne sol Gomoronyń : « Eger biz Lıbaıdan aıyrylsaq, onda bukil Qytaı ádebıetinen aıyrylamyz »-degen sózin sıtat etedi. Menińshe, Gomoro sońǵy sózin durys aıtqan. Biz óleńderin bala kezden oqyp, jattap ósken “Lıbaı men Dýfý”- Qytaı halqynyń qos alyby , ult maqtanyshy bolyp, tarıhı orny qalyptasqan aqyndar. 1. Endi kelip, Biz Lıbaı-dy Qazaq jasaýdan ne utamyz? Sizshe qalaı? 2. Sol suhbatynda Zekeń: «men halyq jaýy atalyp, 20 jyl aıdaýda júrdim» – deıdi. Siz «Hońıbıń » bolyp júrgende, ol kisi qaıda júrgen? 3. Zekeń aıtyp ótyrǵan ózge eldiń “saıası shoqparyna” jarmaspaıaq qoıalyq, kótere almaı qalarmyz. Sizshe qalaı?

Bul suhbat 2012 jylǵy 3 tamyz kúngi «Qazaq ádebıeti» gazetinde jarııalandy. Qytaıda kezinde «Da Szy Bao» degen bolǵan. Álemde eshbir memlekette  mundaı sumdyq bolǵan joq. Bul uǵymdy beretin balamany dúnıejúzi tarıhynda eshbir halyqtan kezdestire almadym. Osy jerdegi aǵaıyndarymyzǵa túsinikti bolý úshin aıtar bolsaq, ol «Úlken árippen jazylǵan gazet», únparaq  degen maǵynany bildiredi. Mysalǵa men Zeınolla týraly ósh alý turǵysynda nemese onyń shynymenen qateligin  jazǵym kelse ony eshkim teksermeıdi. Jazamynda aparyp kóshege japsyryp qoıamyn. Júretin dálizderge, jolǵa japsyryp qoıamyn. Odan keıin ol jurttyń aldynda masqara bolyp, jınalystarda esep berip sonyń aq-qarasyn aıyramyz dep ortaǵa alyp, shýlasyp jatady. Meniń uǵymymda Zeınolla Sánik sol «Da Szy Baýdy», mine,  bizdiń gazetterge alyp kelipti. Eshqandaı jazýshylyq, ǵalymdyq, azamattyq, aqsaqaldyqtyń nyshany joq jabaıy «Da Szy Baoshylyq» stılin «Qazaq ádebıetine» ákelip tyqpalap otyr. Qaıran qalatynym, «Qazaq ádebıeti» gazetiniń basshylyǵy nemese ustanyp otyrǵan prınsipi adam kúlerlik prınsp. О́ıtkeni, osy gazet arqyly Muhtarhan  Lı Baıdy alyp shyqty. Al endi osy gazetke men joǵaryda ataǵan maqalalarymnyń barlyǵyn apardym. Bireýin baspady. Odan keıin Qazaqstandaǵy el moıyndaǵan belgili tarıhshylar Mámbet Qoıgeldıev, Talas Omarbekov, Zardyhan Qınaıatuly, akademık Málik Asylbekov, Qytaıtanýdyń negizin qalaýshylardyń biri Nábıjan Muhamedhanov, búkil Keńes Odaǵy tusynda «Qytaıtanýshy» dep moıyndalǵan, qytaı tilin jetik biletin  Klara Hafızova atty ǵalymdardyń qoly qoıylǵan «Tarıhı sananyń tazalyǵyn saqtaıyq» atty úndeýdi de apardym. Ony da baspaı qoıdy. Qysqasy sol kezde olardyń ýáji «senderdiń aıtyp otyrǵandaryńnyń bári durys, biraq...» dep aspandy kórsetedi. «Ana jaqtan bizge pále bolady, sóz keledi. Sondyqtan biz muny Astanamen  aqyldaspaı eshteńe aıta almaımyz» deıdi. Maqul, olar jep otyrǵan nany men otyrǵan kreslosy úshin osyndaı prınspsizdikke barǵan shyǵar. Degenmen aqyryn kútkenime, minekı, 3 jyl boldy. Olar onyń bireýin de jarııalaǵan joq. 3 jyldan keıin ony umyttyryp jiberip, endi Zeınollany maǵan qarsy aıdap salýyn qalaı túsinýge bolady?  Jáı adam, qalys adam retinde bizdiń qazaq oqyrmandary qalaı qarar edi? Qytaıda «Baılardyń órt qoıýyna bolady, kedeılerdiń shyraq jaǵýyna nege bolmaıdy» degen mátel bar. Sonda «Qazaq ádebıeti» ózine kerekti nárseni qalaǵanynsha jarııalap, oqyrmandy  shatastyrýyna bolady eken de, oǵan qarsy ýáj aıtqan maqalanyń bir de birin baspaıdy. Bul ne sonda? Qandaı etıka? Qandaı adamgershilikke jatady? Baspasóz jónindegi memlekettiń zańy qaıda qalady? Eger kez kelgen gazet-jýrnal birnárse týraly jazsa oǵan qarsy jaqtyń jazǵandaryn da jarııalaýǵa mindetti. Bul mindetke «Qazaq Ádebıeti» pysqyrmaıdy da. Onyń ústine munda aıtylyp otyrǵan faktisymaqtardyń meniń jeke basyma, adamgershiligime, azamattyǵyma keltirip otyrǵan nuqsanymen de esepteskisi kelmeıdi. Osynshama aıyp taǵylatyndaı «Qazaq ádebıetindegilerdiń» ala almaı júrgen óshteri bar ma menen? Bir ǵana anyq másele: «Qazaq Ádebıeti» óziniń gazeti arqyly menen keshirim suraýy kerek ne bolmasa aldaǵy ýaqytta sot aldynda jaýap beredi. Qaıtkende de osy prınspti qorǵaımyn jáne onyń aqyryna jetemin.

Meniń bir tańqalatynym Zeınolla degen adamdy ómirimde eki ret qana kórdim. Birinshi kezdesýim «Qazaqparat» degen baspada «Túrkesh qaǵanaty» degen monografııamdy bastyrý barysynda boldy. Sol jerge barsam, «men Zeınolla Sánikpin» dep tanysty. «Qabanbaı batyr» degendi bastyryp jatyrmyn dedi. Sol «Qabanbaı batyryna»  «aıaýly inim Álimǵazyǵa estelik» dep qoltańba jazyp berdi. 2005 jyly men onyń aıaýly  inisi edim, 2012 jyly aıaýsyz jaýyna aınaldym. Keıin bir jerleý rásiminde jolyqtym. Sol kezde «maǵan sóz bermedińder» dep kópshiliktiń biri bolyp otyrǵan maǵan tıisti. Mine kórgenim osy eki ret qana. Al ol bolsa meni burynnan biletin adam sekildi. «Men 20 jyl halyq jaýy bolyp aıdaýda júrgende...» deıdi. Surastyryp bildim, 20 jyl emes 20 kún de aıdaýda bolmaǵan. «Halyq jaýy bolyp lagerge ketsem...» deıdi. Iаǵnı Tarymǵa ketken bolady ǵoı.  1971 jylǵa deıin Shyńjań jastar baspasynda júrgen adam. 1971 jyly Lıýı degen qytaıǵa «Balasyna «Mao-dy joıaıyq» dep aıtqyzyp jatqanyn estidim» dep jala jabady. Sosyn tıisti oryndar qaı balasy dep úıine barsa, eki jasqa da tolmaǵan, áli tili shyqpaǵan bala eken. Sodan taıaqtyń basy qaıyra ózine tıip, tómenge túsiriledi. Jyń aýdanynyń halyq kommýnasyna jiberilip, qara jumysqa jegiledi. Bul qaıdaǵy lager, qaıdaǵy aıdaý? Keıin Úrimshige qaıtyp kelip Shyńjań jastar baspasyna qaıtadan jumysqa turady. Sonda oılaımyn da, qazir 78-ge kelgen, Qudaıdan ıman suraıtyn  aqsaqal bireýdiń syrtynan sóz aıtyp, jala jabýǵa qalaı barady? Álde, Burynǵy zamandastarynyń barlyǵy qyrylyp qaldy ma? Bul álde basqa planetaǵa baryp sóılep otyr ma? Taýdyń arǵy-bergi jaǵynda ne qupııalyq ne syr jatyr? О́zin ózi jábir kórip, qıynshylyq kórgen adam retinde, beıshara qylyp kórsetedi. 20 jyl  aıdaýda júrse bizdiń ne istep júrgenimizdi qaıdan bilip qoıypty ol?  Mundaı adamnyń Omarǵazy men Rahmetollany qol aıaǵyn baılap aparyp berdi dep, meni kinálaıtyn qandaı haqysy bar? Zeınollany jaqsy biletin Asqar deıtin avtordyń jazǵany bar: «Qytaıdan kelgeni úshin qytaıtanýshy bolyp, ótirikti jeldeı estirip, jurtty shatastyryp júrgenderdiń qylyǵy az bolǵandaı, Qytaıda Qytaı ádebıetin zertteýshi dep te, aýdarmashy dep te, kerek deseń Qytaı tilin biledi dep te tanylmaıtyn Zeınolla Sánik myrzanyń kósemsigenine jol bolsyn» dep(«Qazaqstan» gazeti, 2010 jyl, 4 aqpan).

Jalpy, pende úshin durys ómir súre bilý degen úlken synaq. Al durys qartaıa bilý odan da úlken suraq. Qalaı qartaıypty dese, jaqsy qartaıypty ǵoı dep jatady. 78-ge kelgen Zeınolla jaqsy qartaıýdyń qamyn oılaý kerek edi. Qudaıdan ıman surap, artyna durys at qaldyrýdy oılaıtyn ýaqytta oǵan bulaı júrý jaraspaıdy.

Suraqshy: Tarıh salasynan shyn ǵalym dep ataıtyn tulǵalardy atańyzshy...

 – Bul óte úlken dop-domalaq suraq. Bir- eki aýyz sózben birdeńe deı salý jaýapkersizdik bolady. Qazaq memleketiniń, ultynyń tarıhy jazylý ústinde. 70 jyldaǵy Sovettik tarıh pen búgingi 20 jyldaǵy Qazaqstan memleketiniń  tarıhynyń arasynda aspan men jerdeı aıyrma bolýǵa tıis edi. Qudaıǵa shúkir, sol jolda eńbek etip jatqan tarıhshylar bar. Biraq memlekettik deńgeıde tolyq qalyptasqan tarıh áli bizde joq. О́ıtkeni biz bul máselede úlken prınsıpıal aýytqýlarǵa dýshar bolyp otyrǵan elmiz. Bireý shyǵyp aıtady:«jıyrma jyldyń aldynda ne memleket te, shekara da joq edi» dep. Osydan keıin «Qara orystar» qazaqta 20 jyldyq tarıhtan basqa aryda tarıh joq ekenin bizge dáleldegisi keledi. Adamzat tarıhy úshin 20 jyl 20 sekýndqa da turmaıdy. 20 sekýndqa da turmaıtyn tarıhty búkil Qazaq memleketiniń, halqynyń tarıhy dep tyqpalaý laıyqsyz nárse. Qudaıǵa shúkir, zamandastarymyzdyń ishinde álemdik tarıhshylar deńgeıinde maqtanyshpen aıtarlyq myqty tarıhshylarymyz bar.  О́zim erekshe qurmetteıtin «ortaǵasyr tarıhy» jóninen professor Zardyhan Qınııatuly, onan keıingi dáýir jóninde myqty tarıhshylardan mysalǵa  Keńestik dáýir kezeńinen Mámbet Qoıgeldıev, Talas Omarbekov, orys-qytaı jáne qazaq-qytaı qarym-qatynastary jóninde tarıhty zerttep, myqty eńbek sińirgen azamattardyń biri, professor Klara Hafızova, Nábıjan Muhametqanuly, professor Nurjamal Aldabekova, Baqyt Ejenhanuly qatarly tarıhshylarymyz bar. Keremetteı etnograftarymyz Jambyl Artyqbaev, qazaqtardyń jylqy mádenıetindegi  álemdik deńgeıdegi zertteý jumysyn júrgizip kózge túsip júrgen jas tarıhshylardyń biri  Ahmet Toqtybaev syndy tarıhshylarymyz bar. Tek osy ǵalymdardyń basyn qosyp, júıelep qazaq tarıhyn jazýǵa jumyldyryp otyrǵan memleket joq. Árkim jeke shaýyp óz úlesterin qosyp kele jatyr.

Aıtan Núsiphan – Alashordashylardyń jalǵasy

Asqar Aıtbaev: Aıtan Núsiphan degen tarıhshy, memleketshil adam bolǵan desedi. sizde ol kisi týraly derekter bar ma? Kaıdan bilýge bolady?

–        Aıtan Núsiphan meniń qandykóılek dosym. Shyńjań ýnıversıtetinde birge oqydyq. Ol saıası zań fakýltetinde, men Qytaı tili-ádebıeti fakýltetinde oqydym. Týa bitti jaratylysynda aqyn jigit edi. Qytaı tili-ádebıetindegi, jalpy Úrimshidegi jas,  bolashaq aqyn jazýshylar, aldyńǵy býyn aǵalar jıi bolmasa da, bas qosyp turýshy edik. Rahmetolla Ápsheuly, Omarǵazy Aıtan qatarly aqyn-jazýshylarmen aralasýymyz da sol kezde boldy. «Mádenıet tóńkerisi» bastalǵannan keıin  saıası kúres birinshi orynǵa shyqty. 1966 jylǵy 4 tamyz oqıǵasy búkil Úrimshini dúrliktirgen oqıǵa. Bir kúnniń ishinde 374 adam «qalpaq» kıdi de, «Tap jaýy» bolyp shyǵa keldi. Onyń aldy Burhan Shahıdı bolsa, arty shashtaraz Saıfýllaev, ashanada kartop arshyp otyrǵan uıǵyr jáne dárejesi joǵarylaý  sońǵy kýrstyń stýdentteri biz boldyq.  1966 jyly oqý bitiretin 38 stýdent bar edi.  Sonyń tup-týra 19-y «qalpaq» kıdi. Sol on toǵyzdyń bireýi – men, bireýi – Aıtan. Osydan keıin óz basymyzdy azat etý máselesi birinshi orynǵa shyqty. Ýaqyt óte kele «Hýn ýyı bındik» uıymdar quryla bastady. Ol jaǵdaılar týraly keıin Aıtan marqum Aıdar Bazylbaev degen laqap atpen «Alasapyranmen ótken 4 jyl» atty kitap jazdy. «Hýn ýyı bın» – «Qyzyl qorǵaýshy» degen sóz. Onyń quqyǵy sheksiz boldy, ne istep, qaıda kirem desede óz erikterinde. Keıin ishki Qytaıdan 400 Hýn ýyı bın keldi. Vokzaldan túse sala «shtabty atqylap, Ýan Mony  joǵaltaıyq» dep urandady. Ýan Mo partkomnyń birinshi sekretary. Ýan Moýdyń basshylyǵyndaǵy partkomnyń qalpaǵyn kıip otyrmyz, sondyqtan bul uran bizge maıdaı jaqty.   Sóıtip biz Hýn ýeı bın bolaıyq desek, qalpaq kıgenderdiń mundaı uıym qurýyna bolmaıdy deıdi. Odan keıin «ishki Qytaıdy aralaý» degen shyqty.  «Revolıýsııalyq baılanys ornatyńdar» dep Mao Szy Dýn jon arqadan aıǵaılady. «Úlken daýyldarda, borandarda shynyǵyńdar jastar, álemdi kórińder, Qytaıdy aralańdar!» dep uran tastady. Ony estı salyp búkil Úrimshidegi 9-10 klastyń balalary vokzalǵa aǵyldy. Bir-eki top ketkennen keıin bizde qozǵalyp, baraıyq desek, burynǵy qyzyl Hýn ýeı bınder, bes  qyzyldyń balalary degender bizdi jolatpady. «Senderdiń Mao Szy Dýnnyń júzin kórýge quqylaryń joq, sender qylmyskerlersińder» dedi. Sodan vokzalda myńdaǵan adam qatysqan úlken tóbeles, judyryqtasý boldy. Aqyry qalpaq kıgender kóp bolyp shyqty da, jańaǵylardy  poezdtan laqtyryp tastap, vagonǵa otyryp alyp Ishki Qytaıǵa kettik. Ishki Qytaıǵa barsaq, Hýń ýeı bınder  tek qana partııa uıymdaryna, basshylyqqa qarsy turatyn uıym eken. Jáı adamdar, stýdentterdiń qalpaq kııýi degen uǵym, túsinik atymen joq. Bizdi nege jyn urdy dep taldaý jasamaımyz ba? Sodan munyń barlyǵy zańsyz ekendigin sezgen soń bes alty adam Shyńjańǵa qaıttyq ta kele salyp, «Úsh qyzyl tý» degen Hýn ýeı bındyq uıym qurdyq. Zeınollasha taldasaq, bunyń barlyǵy baskeser, buzaqy. Shynyna kelgende árbir qurylǵan  Hýn ýeı bındyq uıymnyń aldyna qoıǵan maqsaty bar. Mysaly biz qurǵan uıymnyń maqsaty – jeke basymyzdy azat etý ıaǵnı naqaq jabylǵan jaladan qutylý, 4-tamyz oqıǵasyn taldap teriske shyǵarý. Biz ony dáleldedik. Qytaıdy aralap júrgen belsendiler kelip bolǵansha biz ózimizdiń qatarymyzǵa 700-deı adamdy qosyp, Shyńjań ýnıversıtetiniń bıliginiń jartysyn biz ıelendik. Sol jerde sóz aıtatyn birden bir kúshke aınaldyq. Qytaıda«Qyzyl týdy kóterip qyzyl týǵa qarsy shyqqan» degen saıaı termın bar.  О́z atymen aıtý kerek bolsa, sol qyzyl týdy kóterip qyzyl týǵa qarsy shyqqan biz bolatynbyz. Osydan keıin biz eki máseleni sheshtik. Shyńjań Uıǵyr avtonom raıondyq qyzmetine basshylyq jasaý toby jáne Shyńjań áskerı okrýginiń «osyǵan deıin saıası qalpaq kıgen tórt túrli elementti» qaladan alastaý kerek» delingen buıryǵy shyqty. Bul buıryqty tez arada júzege asyratyn arnaıy qyzmet toptary quryldy. Osyǵan oraı bizge aryz aıtyp, kómek surap keletin adamdar kóbeıdi. Sodan keıin mekemeler, zaýyttar, oqý oryndary  boıynsha top-topqa  bólinip dereý teksersek sol jerde qyzmet etip, oqıtyn adamdardyń 80 paıyzy qytaılar. Al qalpaq kıgender 100% uıǵyr men qazaq. Qytaılar revolısıoner  bolsa, qazaq pen uıǵyr bolý qylmys pa? Demek, qaladan qýylyp, úıinen aıyrylatyndar uıǵyr men qazaq. Osy máseleni birinshi ret kóterip, Úrimshiniń kóshelerin lıstovkalarmen toltyrdyq. Mundaǵy uran: «Aýyl qystaq – qalanyń qoqys jáshigi emes». Bul úlken naýqan bolyp, ult máselesine aınaldy. Sonyń arqasynda kópshilik jurtty qutqaryp aldyq. Ádiletsizdikke ushyraǵan halyqtyń qoldaýshylary bar ekendigin birinshi ret 4 tamyz oqıǵasyn aqtaý arqyly, ekinshi ret qutqarý arqyly dáleldedik. Bul jetkiliksiz boldy. Úshinshi ret ne isteý kerek?  Ýan Moýdy joǵaltý  maqsatynda  «Uly handyq shovınızmin áshkereleıik» degen maqala daıyndap, jarııaladyq. Zeınolla Sánik men ustap berdi dep otyrǵan Rahmetolla men Omarǵazy bizdiń adamymyz, pikirlesimiz edi. Bastan aıaq aǵa-ini bolyp syılasyp júrdik. Osy kisilerden kómek suradyq. Aıtan Núsiphan, Qalıbek Babaı úsheýimiz ol kisilermen Omarǵazynyń jıeni Qalıbek arqyly aralastyq. Osydan keıin partııa men ortalyq komıtet Shyńjańdaǵy avtonomııalyq saıasatqa qalaı opasyzdyq qyldy? Ult zııalylaryn kimder janyshtady?Qandaı jazalarǵa ushyrady? Olardyń ne kinási bar? jalpy 1958 jylǵy ońshyldyqqa qarsy kúrestiń negizgi baǵyty qate degendi» arqaý etip,  80 bettik broshıýra jazyldy. Bul zeńbirektiń aýyzyna ózińdi baılap berýmen birdeı áreket bolatyn. Ol kezde «Da Han Zý Jý ı– uly handyq shovınızm» degen sózdi aıtýǵa kimniń batyly baryp edi?! Sóıtip barlyq jerden «Da Han Zy Jýıdy» áshkereleıtin sóz qalyptasty.  Tyń ıgerý óndiris qurylys armııasynyń qazaq-uıǵyr jerin qalaı talan-taraj qylyp tartyp alǵandyǵy jóninde taǵy da úlken materıal daıyndadyq. Halyq oıandy. Qytaıdyń da nazary osyǵan aýyp endi bizden qalaı qutylý kerek degen másele birinshi kezekte turdy. Osy kezde biz eń aldymen Omarǵazy Aıtandy qutqarý kerek dep sheshtik te, ataqty Alashorda kósemderiniń biri Ybyrahım Mársekovtiń inisi Sherııazdan Mársekovtiń jalǵyz uly Toqaı ekeýin qosyp, Qazaqstanǵa ótkizip jiberýge daıyndadyq. Bul búginge deıin aıtylmaǵan qupııanyń bireýi. Zeınolla maǵan ony aıtqyzýǵa májbúr qylyp otyr. Tiri kýási qazir Toqaıdyń týǵan qaryndasy Turlyhan, odan keıin men, Aıtan marqum bolyp ketti. Qalıbek te biletin, ol da qaıtys bolyp ketti. Ol kezde plastmass, anaý-mynaý ydys qaıda? Balon, kamera, at, er toqym izdep, daıyndap endi ótkizemiz dep turǵan kezde aıaq astynan Omarǵazyny ustap alyp ketti. Onyń artynan Rahmetollany, Toqaıdy soǵan qosa biraz azamattardyń 3-4-eýi ustalyp ketti. Ony ustap aparǵan adamdar eger Zeınollaǵa qajet bolsa, Shyńjańǵa baryp tekserý júrgizsin. Sol kezdegi saıası-zań  fakýltetiniń Aıtandarmen qatar oqyǵan Smaǵul, Qońyrbaı, Toqtar degen úsheýi ustaǵan.  Olardyń ustaǵandyǵyn dáleldeıtin tiri kýá – Ybyraı Qoshqarı degen azamat qazir Almatyda turady.  Qazaqstan azamattyǵyn alyp osy jerde qyzmet etip jatyr. Men oıdan shyǵaryp otyrǵan bolsam sodan suraýǵa bolady. Zeınolla ózi bilmeıtin nárseni «anyqtaldy» dep otyryp nyqtaıdy. Ondaı bolsa Zeınolla anyqtap bersin. «Qazaq Ádebıeti» gazeti arqyly shashqan laı sýyna ózi shomylsyn. Meniń aldymda gazet arqyly, gazetpen qosylyp otyryp keshirim surasyn. Bolmasa zań aldynda jaýaptasamyz. Al sol Smaǵul da, Toqtasyn da, Qońyrbaı da kúni keshege deıin Qytaıdyń qoǵam qaýipsizdik mekemelerinde jumys istep kelgendigi búkil elge málim. Biz aman-esen solardyń torynan qutylyp tiri júrgenim úshin men kináli bola almaımyn.

Aıtan 1967 jyly ýnıversıtetti bitirgen soń, ony erekshe baqylaýda ustap túrmege otyrǵyzýdyń amalyn qarastyrdy. Biraq Aıtandy oǵan jetkizbeı 1969 jyly aqpannyń 23-i kúni biz bes adammen  birge Qazaqstanǵa ótkizip jiberdik.  Bir aı ótkennen keıin men, qasymda taǵy eki adammen shekaradan qashyp óttim.  Taǵy bir aıdan keıin Járken Bódesh bar jıyrma jeti adam ótti.

Al endi osy Aıtan kim?

Aıtan Aıdar Bazylbaev degen laqap atpen jaryq kórgen  «Alasapyranmen ótken 4 jyl» degen kitaptyń avtory, saıası qaıratker retinde moıyndaǵan saıası lıder. Biz Zeınolla aıtqandaı tyǵylyp júretin nemese tyǵylyp júrip bireýdi ustap beretin óz ultyna qarsy aqymaq satqyndardyń tobynan emespiz. «Uly handyq shovınızmge» qarsy 23-24 jasymyzda tý kóterip artyna el ertken adamdardyń biri osy Aıtan Núsiphan. Elge kelgennen keıin ol biraz jumystar istedi. 86-shy jyldardan bastap táýelsizdikke deıingi aralyqta kóptegen maqalalar jazdy. Táýelsizdik úshin kúresti. «Azat» partııasyn qurýǵa da qatysty. Qaıtys bolǵannan soń bir jyldan keıin «Soros» qory bólgen aqshasy negizinde «Qaıǵyńdy qaıran qazaq arqaladym» degen eki tomdyq pýblısıstıkalyq maqalalary men óleńderin jaryqqa shyǵardyq. Elge kelgennen keıin de kóptegen óleńder jazdy. Biraq jaryqqa shyǵarmady. Saıasatpen aınalysyp ketti. Bolmasa myqty aqynnyń biri edi. Qazaq televızııasynyń bas dırektory dárejesine deıin kóterildi. Syrtqy ister mınıstrliginde istep, úlken abyroıǵa ıe boldy. Ákesi de kókesi de joq edi, óz eńbegimen jetti. Sóıtip júrgende 1999 jyly aıaq astynan jumbaq aýrýmen qaıtys bolyp ketti. Ol  Mustafa Shoqaıdyń eki tomdyǵyn aýdaryp, kitap qylyp shyǵardy. Bir tomyn ózi kórip ketti. Ekinshisin kóre almady. Aıtan Mustafa Shoqaıǵa bekerden beker jarmasyp otyrǵan joq. Ol Mustafa Shoqaıdyń isin jalǵastyrýshy, Alash ardagerleriniń qatarynda ekendigin shyǵarmashylyǵymen de isimen de dáleldep ketti.

Búgingi saıasatqa kóńilim tolmaıdy

Sultan Janbolatov: Naǵyz shyndyq úshin shyryldaıtyn, tarıhshy, ádebıetshi, ultjandy, sınolog, túrkolog ǵalymnyń biri – osy Álimǵazy Dáýlethanuly. Sondyqtan suraımyn ǵoı:

1. Menińshe, zııaly qaýym emes, qarapaıym qazaqty Qazaqstanǵa tartatyn basty magnıt – Qazaqstannyń táýelsizdigi men mundaǵy qazaq tiliniń memtildik mártebesi. Sizshe qalaı? 2. Jemqorlyq syqyldy aýyr qylmys saldarynan, elinen bezgenderdi kórip júrmiz, mundaılarda elin satý da bola ma?

–        Sultekeń ǵalym, jazýshy, ult zııalysy retinde óte oryndy másele kóterip otyr. Bul – memlekettik, ulttyq múddege qatysty másele. Sultekeńniń suraǵynan Qazaqstannyń táýelsizdigine, egemendigine kóńili tolmaı otyrǵandyǵy, qazaq tiliniń memlekettik til minberine mine almaı, ári-sári kúı keship júrgendigine alańdaǵandyǵy anyq kórinip tur. Muny sheteldegi qazaq dıasporasynyń Qazaqstanǵa degen ynta yqylasy 90-shy jyldardaǵy deńgeıde bolmaı otyrǵanyndyǵyna alańdaýshylyǵy dep uǵamyn. Ony biz kórip te, sezinip te, ashynyp ta, jazyp ta, aıtyp ta júrmiz. Bul másele biz oılaǵandaı, kútkendeı úlken nátıjelerge jete qoıýyna men senbeımin. О́ıtkeni dál osy «kósh» týrasynda memlekettiń ustanyp otyrǵan saıasaty durys emes. 2015 jylǵa deıin «kvota» toqtatyldy.  Sondyqtan, sheteldegi qazaqtardy beri qaraı ákelýge emes keýdesinen ıterý baǵytyndaǵy keri saıasat júrip jatqandyǵyn men aıtpaǵanmen bul álem bilip otyr. Sultekeń aıtqandaı, sheteldegi qazaqtardy Qazaqstanǵa tartatyn magnıt kúshi álsiremese, kúsheıip turǵan joq. Bul – óte ókinishti jaǵdaı.

Shyndyǵyna kelgende, jemqorlyqqa, paraqorlyqqa berilgen adam Otanyn da, jerin de, áke-sheshesin de, týǵan balasyn da satyp jiberýge daıyn ekendigin,  onyń Otany, áke-sheshesi, balasy aqsha ekendigin búkil adamzat tarıhy dáleldep kelgen.  Ony bizdiń qazaq satqyndary da dáleldep jatyr. Eshqandaı tańqalarlyq nárse emes. Buǵan bárine «jasyl shyraq» jaǵyp qoıǵan memleket bıligi kináli. Halyqty kinálap, jemqorlardyń artynan tas laqtyra bergennen eshteńe shyqpaıdy.  Ketetinder ushaǵymen, kemesimen, kóligimen ketip jatyr, keteriniń aldynda vıllalary men kottejderin daıyndap alyp ketti.  Ony bilmeı otyrǵan memleket qandaı memleket? Qoǵam qaýipsizdik mekemesi ne bitirip otyr?

Jas qazaq: Aqsaqal retinde Qazaq eliniń endigi bolashaǵy týraly ne aıtasyz? Osy 20 jylda Táýelsizdigimizdi qanshalyqty bekemdeı aldyq?

–        О́z basym búgingi saıasatqa kóńilim tolmaıdy. Jaǵympazdarsha aıtsaq tolady, shyndyǵyn aıtar bolsaq tolmaıdy. Tolmaıtyny Qazaqstanda júrgizilip jatqan reformalar men neshe túrli urandardyń iske qalaı asyp jatqandyǵy, halyqqa ne berip jatqandyǵyn baǵamdaǵan kez kelgen adam tabady. Áńgimeniń bári – júıede. Júıe ózgermeı, jańasha oılaıtyn shyn reformatorlar bılik basyna kelmeı bul másele jóndelmeıdi.

Asqar Álimberdi: Qurmetti Álimǵazy aǵa! Sizdi birshama jaqsy bilem, sondyqtan mynadaı suraq qoısam dep otyrmyn, erterekte, Qytaıdan alǵash kelgen jyldaryńyzda óleń jazyp «aqyn» bolǵyńyz keldi. Keıin qolyńyzǵa dombyra alyp «ánshi» bolǵyńyz kelip tyrashtandyńyz. Endi birde «prozaık» bolǵyńyz kelip «áńgime» jazǵyshtap júrdińiz. Sodan keıin án shyǵaryp «sazger» bolǵyńyz keldi. Bir kezde odan da jerip «jýrnalıst» bolmaq boldyńyz. Endi jasyńyz 70-ke taıaǵanda kandıdattyq qorǵap «ǵalymdyqqa» qol sozypsyz. О́mir boıy qatar kele jatyrmyz, «qytaı tilin bilem» degenińizdi de endi estip otyrmyn. Suraq: «ár shóptiń basyn bir shalyp, ómirińizdi bosqa ótkizgenge nalymaısyz ba?

–        Men Asqar Álimberdi degen zamandasym bar ekenin endi estip otyrmyn. Eger ol men týraly shyndyqty biletin adam bolsa nege buǵynbaq oınap, óz atynan suraq qoımaı otyr? Men eshqashan aqyn bolamyn dep óleń jazǵan emespin. Al Qudaı bergen qabilet-qarymym boıynsha sen aıtqan óner salalarynyń bárimen azdy-kópti aınalystym. Biraq ondaǵan án-kúı shyǵarsam da, eshkimge eshqashan kompozıtormyn dep jarnamalaǵan emespin. Al meniń jazýshylyǵym men jýrnalıstigim, ǵalymdyǵym qaı dárejede ekendigi Qazaqstandyq kózi qaraqty adamdarǵa birshama belgili dep oılaımyn. Muny ár butanyń basyn shalý dep qaraıtyn Asqardan basqa adam bar ekenine kúmánim bar.

Men 70 jyldyq ǵumyrymdy eń maǵynaly, mándi, ónegeli ótkizgen qazaq zııalylarynyń qatarynda ekenimdi uıalmaı, eshkimnen qysylyp-qymtyrylmaı ashyq aıta ala alamyn. Oǵan kúmán keltirip, meni aıyptaǵysy kelgen adamnyń óziniń kisiligi men ımanynyń kámildigine sene almaımyn.

Mergenbaı: Áleke, Zeınolla Sánikke nege jaýap jazbaı únsiz qaldyńyz?

–        Al Zeınolla Sánik pen jýrnalıst Yrysbek Dábeıdiń suhbatynda aıtylǵan jalaly sózderge tolyq jaýapty daıyndap qoıǵanmyn. Eger, «Qazaq ádebıeti» gazeti redaksııasy basýǵa múddeli bolsa, aldaǵy sandarynyń birinen oryn berer dep úmittenemin. Olaı bolmaǵanda, Qudaıǵa shúkir, ol maqalany basatyn gazet-jýrnaldar barshylyq.

Erkeǵalı Qujymanov: Qytaı aqyny Lı Bony «qytaıtekti» deý de, «túrkitekti» deý de jańalyq emes. Bul pikir-talastyń bastalǵanyna birneshe ǵasyr boldy.Demek professor M.Orazbaıdyń pikiri de, ýáji de, sizdiń pikirińiz ben ýájińiz de jańalyq emes. Tipti argýmentterińiz de ózderińizdiki emes. Osy túkke arzymas eski daýǵa bola taǵdyrlas, jerles baýyryńyz Muhtarhanǵa aıtpaǵandy aıttyńyz. Qazaqtyń «О́z betin aıamaǵan kisi betin shıedeı qylady» degen maqalyn Sizdiń osy qylyǵyńyzǵa qoldanýǵa bola ma?

–        Erkeǵalı Qujymanov myrza, sen de búrkenshik atpen tasadan tas atyp turǵandardyń biri ekendigińdi bilemin. Lı baı-Lı bo-Eldibaı taqyrybyn kótergen men emespin. Tarıhty burmalap, joqtan bar jasamaqshy bolǵan jalǵan tarıhshylar men saıası urynshaqtardyń ol tarıhty bilmeıtin qazaq oqyrmandaryn shatastyryp, Qytaı ekspansııasyna tarıhı negiz jasap bermekshi bolǵan jolsyzdyǵyna qarsy kúresýge májbúr boldym. Sen aıtqandaı Lı Baıǵa qatysty tarıhı shyndyq buǵan deıin aıtylǵan emes. Muhtarhan Orazbaı aıtyp, dáleldemekshi bolǵan Lı Baı-Eldibaı jónindegi ótiriktiń bet perdesin ashyp, qazaq oqyrmandaryna durys maǵlumat berý jolynda azamattyq, ǵalymdyq paryzymdy adal atqarǵanyma qýanbasam, ókinetin jaǵdaıym joq.

Ázirlegen: Rysgúl Ramazanova