Álıhan Bókeıhanov. Din talasy

Hınd jerinde, Sýrat qalasynda kofehana bar edi. Bir kúni sol kofehanaǵa Irannyń bir ǵalymy kirdi. Bul ǵalym táńiriniń táńirligin anyq tanyp bilemin dep kóp áýre bolǵan adam edi. Osy týrasynda kóp oqyp, ózi de kóp jazǵan edi. Kóp oqyp, kóp jazyp, aqyly aýysyp, oıy shatasyp, aqyrynda qudaıǵa tipti ılanýdy qoıǵan. ...Ǵalym kofehanaǵa kirip, dıvan ústine jatyp, bir shyny aıaq apıyn surady. Apıyndy iship salyp edi, apıyn mıyna tıip, oıyn qozǵady. Sonda ǵalym syrtta qalǵan qulyna daýystap: «Eı, ońbaǵan qul! Sen qalaı oılaısyń, qudaı bar deısiń be, joq deısiń be?» – dedi. Qul aıtty: «Árıne, qudaı bar deımin». Solaı deıdi de, beline qystyrǵan aǵashtan jasalǵan bir kishkentaı náseni sýyryp alyp: «Mine, qudaı!» – deıdi. «Jan bolyp jaratylǵannan beri meni saqtaıtyn osy. Bizdiń jurtymyz tabynatyn bizdiń jaqta áýlıe aǵash bar, mynaý naq sonyń butaǵynan istelgen» – deıdi.

Bulardyń sóılesken sózin kofehanada otyrǵan adamdar estip tańyrqasty. Sonda otyrǵan brahma dinindegi bireý sózin estip shydap tura almady: «Eı, jarym aqyl beıshara! Qudaıdy adam beline qystyryp júre me? Qudaı kisiniń beline qystyrýǵa sııady dep oılaýǵa múmkin be? Qudaı Brahma emes pe? Ol barsha ǵalamdy jaratqan, barsha ǵalamnan uly, ózgerilip, talaıy aýdarylyp, ústi asqa túsip jatsa da, bul abyzdardyń qalpy Ǵanǵy darııasynyń boıynda ǵıbadathanalar salynǵan. Qudaı sol! Brahmalyq abyzdar qulshylyq etip jalbyranatyn qudaı da sol. Haq qudaıdy tanyǵan hám anyq biletin jalǵyz-aq osy abyzdar, dúnııadaǵy isterdiń qalpy ózgerilgen joq. Olardy saqtap pana bolýshy jalǵyz qudaı, haq qudaı Brahma». Osyny aıtqanda otyrǵan jurt den qoıyp ılanatyndaı-aq brahmalyq muny aıtyp edi, sonda otyrǵan alypsatar ıahýdı oǵan qarsy sóılep tura keldi: «Joq, sen olaı deme. Haq qudaıdy tanıtyn jurt brahmandar emes. Shyn qudaı Ybrahım, Yshaq, Iаǵqýb paıǵambarlar tanyǵan qudaı. Ol qudaı pana bolady jalǵyz-aq óziniń jurtyna. Dúnııa jaratylǵannan beri qudaıdyń qalaǵan, súıgen jurty da jurt. Qazirde bizdi dúnııa júzine ydyratyp tozdyryp jibergeni. Súıgen jurtyna ánsheıin beınet berip synamaq úshin. Bizge bergen qudaıdyń ýaǵdasy bar: «Qadıske qaıtadan jınap, qadıs ǵıbadathnasyn qaıta ornatyp, basqa jurttyń ústinen húkimińdi júrgizip qoıamyn,» – degen. Osylaı dep ıahýdı jylap jiberdi. Ol taǵy da sóılemekshi edi, onyń sózin sonda otyrǵan ıtalıandyq bireý bólip, ıahýdıge aıtady: «Durys emes munyń? Seniń aıtýyńsha qudaıǵa ǵadildik joq bolarǵa kerek?! Bir jurttan bir jurtty artyq kórý qudaıdyń ǵadildigine laıyq emes. Bastapqy kezde Ysyraǵyl jurtyn qudaı súıse de, onan beri myń segiz júz jyl boldy, senderge táńiriniń qahary júrip, otansyz ár jerge tozyp ketkenderińe, senderdiń osy kúnde dinderiń joıylyp, qaýymdaryń kóbeıip óspek túgil, kúnnen kúnge azaıyp, óship bara jatyr. Qudaıda artyq ıa kem kórýshilik joq, biraq saýap tabatyn jol jalǵyz-aq bizdiń rımski-katolık dininde, onan basqa saýap tabý joq».

Sonda otyrǵan protystant toby surlanyp ıtalııalyqqa aıtty: «Qalaısha siz jalǵyz jol ózderińizde deısizder? Jadyńyzda bolsyn, saýap tabatyndar Ǵaısanyń durys «Injilmen» ǵamal ǵylǵandar». Sol jerde Sýratta qyzmet etetin bir túrik otyrady. Shylymyn tartyp mańyzben eki nárseni aıtady: «Naǵyz haq din bizdiki dep beker aıtasyzdar, altyjúz jyl boldy «Injil» qalyp, «Quran» kelgenine. Saýap eń aqyrǵy paıǵambar Muhammedtiń jolynda. О́zderińiz aıtyp otyrsyzdar ǵoı, ıahýdı dini nashar dep, nasharlyǵynyń yspaty jaıylmaı, qaýymy azaıyp quryp bara jatqany dep. Islám dininiń artyqtyǵy emes pe?! Eýropa, Azııa, Qytaıda da jaılyp bara jatyr, ony ózderińiz kórip otyrǵan joqsyzdar ma? Saýap tabady jalǵyz-aq aqyrǵy paıǵambar Muhammedke ılanǵan adam. Onda da súnni mázhabyndaǵylary, shıǵyp mázhábirler káfir». Túriktiń sózine qarsy ırandyq bireý sóıleıin dep edi, sonda otyrǵan ár túrli dindegi adamdar keriske kirip, shýlap-dýlap ketti. Olardyń ishinde hár dinniń túrli mázhábinen adamdar bar edi, dinsizderdiń kúnge tabynatyn, otqa tabynatyn, butqa tabynatyn qaýymdarynan joq emes edi. Bári de qudaı kim ekendigine, hám oǵan qylǵan qulshylyqtyń durys bolmaqshy ekendigine talasty. Qysqasy hár qaısysy haq qudaıdy biletin hám oǵan durys qulshylyq qylatyn biz dep talasty. Qysqasy hár kim óz dinin qýattap, aýyzdary kópirip, shýlap-dýlap talasyp jatty. Jalǵyz-aq kanfýsı mázhabindaǵy bir qytaı talasqa kirispeı tynysh otyrdy. О́zgelerdiń sózine qulaǵyn salyp úndemeı shaıyn iship, jaı otyr edi, túriktiń soǵan kózi túsip aıtty: «Qytaı áfendim, ózge bolmasa da seniń meni qostaıtyn ornyń bar emes pe? Men bilemin, sizdiń qytaı jerinde osy kúnde ár túrli din baryp jaıylyp jatyr. Bárinen de bizdiń Muhammed dinin artyq kóredi hám bizdiń dinge kirýge sizdiń jurt bek yqylasty dep, kelgen saýdagerlerdiń talaıynyń maǵan aıtqany bar. Meniń sózimdi qýattap, seniń qostaıtyn retiń bar. Áýeli Alla, ekinshi haq paıǵambar týrasynda ne oılaısyń? Aıtsaıshy».

Qytaı asyqpaı kózin jumyńqyrap oılandy, sonan soń kózin ashty, keń jeńinen qolyn shyǵaryp kókiregine qoıdy da, jaı salmaqpen sózdi bylaı bastady.

– Myrzalar, meniń baıqaýymsha, adamdar din týrasynda bir yntymaqqa keltirmeıtin jalǵyz-aq namys. Muny men sizderge mysal keltirip ǵıbratpen baıandaıyn. Men Qytaıdan «Sýratqa» aǵylshynnyń dúnıeni aınalǵan parohodyna minip shyqtym. Jolda sý alý úshin Sýmatyra aralynda parohod kidirdi. ...Biz otyrǵanda qasymyzǵa bir soqyr adam keldi. Surap bilsek, kúnge kóp qaraǵannan soqyr bolǵan eken. Kúnge kóp qaraǵany, kún ózi ne nárse dep, kúnniń zatyn bilmek nıetpen eken. Bilmek maqsuty kúnniń jaryǵyn qolǵa túsirip alyp, nurynyń birer sáýlesin shynyǵa salyp, tyǵyndap qamap qoımaq eken. Osyny isteımin dep túrli ǵylymdy da, bilimdi de aıanyp qalmaı, bárine de bar kúshin jumsaǵan eken. Kúnge kóp qarasa da, kóp áýrelense de eshnárse ónbepti. Bul isinen tapqany sol, kúnge qaraı-qaraı kózi aýyryp, soqyr bolypty. Sonda oıyn bylaı dep tııanaqtap toqtaǵan.

– Kúnniń nury suıyq zat emes, qotarýǵa kóner edi. Iа jelden shaıqalyp tolqyr edi. Kúnniń nury ot ta emes, ot bolsa, sý ishinde sóner edi. Kúnniń nury qatty da zat emes, qatty bolsa, onymen ózge nárseni qozǵaýǵa da bolar edi. Kúnniń nury rýh ta emes, rýh bolsa, kórinbes edi. Kún nury – jaryǵy suıyq zat bolmasa, qatty zat bolmasa, ot bolmasa, rýh bolmasa, kún jaryǵy degen eshnárse de emes, tipti joq nárse, – deıdi.

Oıy osyǵan jetkende kóp qaraǵannan kózi de ketken, kóp oılaǵannan aqyly da aýysqan. Kózden aıyrylǵan soń,  kún joq degenim ras eken dep nandy da qoıdy. Soqyrmen birge quly da kelip edi. Qojasyn aǵashtyń túbine otyrǵyzyp, jerden haqos aǵashynyń jańǵaǵyn alyp, bilte sham isteı bastady. Haqostyń shýdasynan bilte istep, jańaǵynyń qabyǵyn saýyt etip, dáninen syǵyp maıyn shyǵaryp otyrdy. Bir mezgilde qojasy kúrsindi de qulyna aıtty:

– Kún joq degenim ras emes pe?! «Kún, kún» dep aıtylar kún degen ne nárse ol ózi? Qul aıtty:

– Qaıdan bileıin kún ne nárse ekenin. Kúnmen jumysym da joq. Mine, men bilte sham istep aldym, meniń biletinim osy jaryq. Bul jaryqpen saǵan da qyzmet qylamyn. Úıdegi nárselerdi taýyp alamyn. Qol shamyn qolyna kóterip: «Meniń kúnim mynaý,» – dedi. Sol jerde baldaqpen júretin bir aqsaq otyr edi. Bul sózderdi esitip, kúlimsiredi de, soqyrǵa aıtty: «Kúndi bilmegeniń ishten týǵan soqyrsyz ǵoı, men saǵan kún ne nárse ekenin aıtyp bereıin. Kún ottan jasalǵan domalaq, bul domalaq kúnde teńizden shyǵady da, kúnde baryp kishkene bizdiń araldyń taýynyń arasyna baryp qonady. Muny biz kúnde kóremiz. Kóziń saý bolsa, sen de kórer ediń». Myna sózdi estip, sonda otyrǵan bir balyqshy aqsaqqa aıtty: «Bulaı dep otyrǵanyń aralyńnan shyǵyp, alysyraq júrmegeniń ǵoı. Kún bizdiń araldyń taýyna qonbaıtuǵynyn aqsaq bolmasań, teńizben júrip kórer ediń. Kúnniń qaıdan shyǵyp, qaıdan batatuǵynyn men aıtyp bereıin. Kún teńizden shyǵady, teńizge batady. Meniń munym shúbásiz durys. Kún saıyn kúndi men sýda júzip, kózimnen shyǵaryp, kózimnen batyramyn.» Úndilik bireý estip aıtty: «Esti adam esi joqtyń sózin sóılegenine qaıranmyn. Munyń aıtýynsha Kún ottan jasalǵan bola turyp, sýǵa batady eken de, sónbeıdi eken. Kún Dıýa degen qudaı. Arbasyna minip, kóktegi Aspyraýa degen altyn taýdy aınalady da júredi. Raǵý hám Kıtý degen eki jylan Kúndi keıde jutyp jiberedi. Sonda qarańǵy bolady. Biraq bizdiń abyzdarymyz (ımamdarymyz) azan aıtyp, duǵa qylyp, qutylýyna tilektes bolady. Solardyń duǵasymen jaryq bolady dep, sizder syqyldy óz aralynan basqa jerge shyqpaǵan, kórgen-bilgeni az, qarańǵy jáhil adamdar aıtady» degende onyń sózin bólip keme ıesi mysyrlyq bireý sóıledi:

– Bu da durys emes, kún qudaı emes, hám jalǵyz ǵana úndiniń altyn taýyn aınalyp turmaıdy. Men sýda kóp júrim, Qarateńizde júrdim, Ǵarabstan jaǵasynda júrdim. Madaǵasqarda da, Fılıppabda da boldym. Kúnniń jaryǵy jalǵyz Úndistanǵa emes, jerdiń bárine túsedi. Kún Japonııanyń arǵy jaǵynan shyǵady. «Japon» degen sózdiń ózi kúntýys degen sóz. Sonan shyǵyp aǵylshyn araldarynyń ar jaǵyna baryp batady. Men muny óz kózimmen talaı kórdim, atamnan da estidim. Atam teńizdiń eń shetine deıin barǵan adam. Sondyqtan men kúnniń jaıyn jaqsy bilemin. Onyń sózin biz mingen kemedegi aǵylshyn matros (keme qyzmetkeri) bólip aıtty:

–Kúnniń qalaı júretin jaıyn bizdiń aǵylshyndardan artyq eshkim bilmeıdi. Biz, aǵylshyn adamdary bilemiz, kún esh ýaqytta týmaıdy da, esh jerde batyp jatpaıdy da. Kún toqtamaı jerdi aınalady da júredi. Biz osy joly da jerdi aınalyp kelip otyrmyz. Kúnniń esh jerde qonyp jatqanyn kórgemiz joq. Jerdiń qaı jaǵynda da bolsa, Kún osyndaı tańerteń kórinedi, keshke taman tasaǵa túsedi. Kúnniń jerdi qalaı aınalyp júretin jaıyn baıandap túsirmek úshin taıaqpen qumnyń betin syzyp shımaılap qarap edi, túsindire almady. Sonan soń janynda otyrǵan kemeniń dýmanshysyna qarap, mynaý menen góri oqymysty edi, bul durystap túsindirer, – dedi. Dýmanshy esti adam eken.

–Barshańyzdar bir-birińdi adastyrmaqsyńdar! Hám ózderiń de aldanýdasyńdar! Kún jerden aınalmaıdy, jer kúnnen aınalady. Jer urshyqtaı úıirilip aınalǵanda, jer ústiniń birinen soń biri kún jaqqa qaraıdy. Jıyrma tórt saǵat ishinde jerdiń Kúnge qaramaıtyn jaǵy joq. Japonııada, Fılıfııa da, bul biz otyrǵan Somatyra da, kúlli Afrıka da, Evropa da, Azııada sótkesine Kúnge bir-bir qarap ótedi.Kún jaryǵy túsetin bir ǵana taý emes, bir ǵana aral emes, bir ǵana teńiz emes, kóp planetalarǵa túsetin Kúnniń jaryǵy. Kún jalǵyz maǵan ǵana jaryq bolady dep, ıa jalǵyz meniń otanyma ǵana jaryq bolady dep, kóztarlyq etip, aıaqtaryń astyna qaramaı, joǵary kúnge qarasańdar osy aıtqannyń bárine de árqaısysyń op-ońaı-aq túsiner edińder. Kóp júrgen, kóp qarap, kóp kórgen dýmanshydan estigen sózim osy edi dep qytaı sózin bylaı aıaqtady: «Solaı, myrzalar! Kún týrasynda qandaı adasý-aldaný bolsa, qudaı týrasynda da sondaı adasý-aldaný bar. Din týrasynda adasý túbi namystan, ózimshildikten. Ár adam qudaı ózimdiki, ıa otanymdiki, ıa dindesimdiki bolsa eken deıdi. Kúlli dúnıege syımaıtyn ulyq táńirin ár jurt óziniń ǵıbadathanasyna qamaǵysy keledi. Adamdar úshin qudaıdyń ózi jasaǵan ǵıbadathanasy – jıhan. Oǵan adam salǵan ǵıbadathanalar qandaı bolǵanmen jeter me? Ǵıbadathanalardyń úlgisin adamdar qudaı jasaǵan dúnıeden almaı qaıdan aldy? Ǵıbadathanalarǵa qarasaq kúmbezderi bar, shamdary bar, sý saýyttary bar, sýretteri bar, jazylǵan madaqtary bar, sharıǵat kitaptary bar, shalatyn qurbandary bar, qurban shalatyn oryndary bar. Biraq kókteı salynǵan kúnbez bar ma? Kúndeı, aıdaı, juldyzdaı sham bar ma? Teńizdeı sý saýyty bar ma? Jany bar, bir-birine qarasqysh adamǵa jeterlik sýret bar ma? Táńiriniń izgiligin sıpattaıtyn qudaı ózi dúnıege shashqan nyǵmetine jetetin madaq sózi bar ma? Adam júregine jazyp qoıǵan qudaıdyń óz kitabyndaı sharıǵat kitaby bar ma? Jaqyn úshin janyn pıda etetin erlikke jetetin qurbandyq bar ma? Qurbandyq qabyl bolýyna izgi adamnyń shyn yqylasy kóńilinen artyq oryn bar ma?»

Neǵurlym qudaıdy joǵary dep, bıik dep, ulyq dep uqsa, soǵurlym jaqsyraq tanymaqshy. Jaqsyraq tanyǵan saıyn qudaıǵa jaqynyraq bolmaqshy. Jaqyn bolýdyń maǵynasy: Raqmetin kórip, raqymdy bolmaq. Bireýdiń kózi soqyr, bireýdiń kóńili soqyr. Kózi soqyr jaryqty kórmeı, jaryq joq der, ıakı kúnge kózi jetpeı, kórip otyrǵan shamyn kún dep biler. Kóńili soqyr haqtyqty aıyryp, qudaıdy tanymaı, quda  ı joq der, ıakı qolyna ustap, kózimen kórip otyrǵan aǵashyn qudaı dep biler. Qaı soqyrlyq ta bolsa kemshilik. Biraq, soqyrlyǵynyń beınetin árkim ózi kóredi. Kóziń soqyr dep qorlaý jón bola ma? Kóńiliń soqyr dep qorlaý da jón emes».

Kanfýsı jolyndaǵy qytaı osylaı dedi. Din artyqshylyǵyna talasyp, kofehanany basyna kóshirip, dýlap-shýlap otyrǵan jurt talastaryn tastap, jym-jyrt boldy. Bul sóz adam balasyna aǵaıynshylyq kózben qaraǵan rýstyń ulyǵ fılosofy Tolstoı sózinen alyndy. Ol Bernarden Desan Pıer degenniń sózinen alǵan eken. Basqalar da Tolstoı kózimen qarasa, osy kúngi Balqanda sýdaı aǵyp, tógilip jatqan qanǵa oryn bolmas edi.

Ázirlegen Rysbek Dábeı

Sýret: ǵalamtordan alyndy