Qazaqstandaǵy AES: Derek pen daqpyrt

Elimizde jasyratyny joq atom elektr stansııasynyń qurylysy tóńireginde dáıeksiz derekterge negizdelgen dúdámál pikirler men negizsiz tujyrymdar tolastamaı tur. Alaıda atom qýaty taıaý bolashaqta elimizdegi birqatar ekologııalyq jáne ekonomıkalyq máselelerdiń kiltine aınalady. Menshikti atom elektr stansasy energııa tasy­maldaýshylardyń ımportyna táýel­di­likti azaıtýǵa, eldiń energetıkalyq qaý­ip­­sizdigin arttyrýǵa jáne energetıkalyq resýrstardy neǵurlym ıkemdi basqarýǵa múmkindik beredi.  Sondaı-aq otandyq atom ónerkásibin óristetý energetıkalyq júıeniniń teńgerimin úılestirýge septesedi.

Atom energetıkasyn ıgerý tóńireginde týyndaǵan daqpyrt eskirgen ári dáıeksiz málimetterge negizdelgen. Ýaqyt ótken saıyn atom energetıkasy salasyndaǵy tehnologııalar qarqyndy damyp, olardyń qaýipsiz jáne ekologııalyq taza energııanyń qaınar kózi ekenine senim artty.
Atom elektr stansııalarynyń qaýipsizdigine qatysty halyqtyń kúmáni Chernobyl (Ýkraına) jáne "Fýkýsıma 1" (Japonııa) syndy AES ornaǵan alapat apattan keıin údeı túskeni málim . Alaıda, jahandyq sarapshylardyń basym bóligi qazirgi zamanǵy atom elektr stansııalary qaýipsizdiktiń eń joǵary standarttaryna sáıkes salynyp jatqanyn aıtady. Tehnologııa ýaqyt ótken saıyn úzdiksiz damý ústinde, sondyqtan qorǵanys mehanızmderi yqtımal apattardyń aldyn alady.
Atom stansııalary týraly qate túsinikti kóbinese atom bombalary men atom elektr stansııalarynyń qurylymy týraly bilimi joq adamdar qalyptastyrady. Iаdrolyq bomba men reaktorlyq qondyrǵylardyń jumys baǵdary men prınsıpi múldem eki bólek nárse. Atom elektr stansııalarynyń jarylýy múmkin eme, sebebi tizbekti reaksııa qaýiptiń aldyn alady.
3 + býyndy reaktoryq qondyrǵylar salqyndatý júıelerimen jabdyqtalǵan. Bul elektr qýaty óshken jaǵdaıda da birqalypty temperatýrany ustap turýǵa múmkindik beredi. Al ol óz kezeginde apattyń bolý qaýipin seıiltip, qurylǵynyń qalypty jumys isteýine kepildik beredi. Budan bólek, reaktorlyq qondyrǵylar zamanaýı basqarý jáne baqylaý júıelerimen qamtamasyz etilgen.

Kóptegen adamdar atom elektr stansııalary qorshaǵan ortaǵa zııan keltiredi dep sanaıdy. Shyndyǵynda, atom stansııalary kómir jáne gaz elektr stansııalary sııaqty dástúrli energııa kózderimen salystyrǵanda aýaǵa kómirqyshqyl gazynyń eń az mólsherin shyǵarady. Sondaı-aq álemdik ǵylymda AES qaldyqtaryn kádege jaratý jáne qaıta óńdeý tehnologııalary damyp keledi. Ekonomıkalyq júıesi damyǵan kóptegen elder qazirdiń ózinde jerdiń tereń qabatyna qaldyqtardy kómý tájirıbesin qoldanady.
Keıbireýler tabıǵı qýat kózderi (mysaly, kún nemese jel) jaqyn arada atom elektr stansııalaryn tolyǵymen almastyrady dep sanaıdy. Degenmen, atom energııasy elektr jelisine negizgi júktemeni qamtamasyz ete alatyn eń turaqty kózderdiń biri bolyp qala beredi. Kún jáne jel energııasynyń energııa turaqtylyǵyn qamtamasyz ete almaıdy.
Atom elektr stansııasynyń qurylysy aıtarlyqtaı qarjylyq ınvestısııalardy qajet etkenimen uzaq merzimdi perspektıvada mundaı stansııalar arzan elektr energııasynyń basty kózine aınalady. AES iske qosylǵannan keıin paıdalaný shyǵyndary men energııa quny dástúrli elektr stansııalarymen salystyrǵanda edáýir tómen bolatynyn atap ótken jón.

Qoǵamda atom stansııalary terrorısterdiń nysanyna aınalýy múmkin degen qaýip te bar ekeni málim. AES sııaqty san deńgeıli strategııalyq nysandarda qorǵanys qatań qadaǵalanady. Atom stansııasynyń konstrýksııalary aýyr apattarǵa, sonyń ishinde yqtımal terrorıstik aktilerge tótep beredi. Iаdrolyq nysandardyń qaýipsizdigi kóptegen elder úshin eń basty basymdyq jáne AES eń qorǵalǵan nysandardyń biri bolary shúbásiz.

Qazaqstanda atom elektr stansııasynyń qurylysyn júrgizý tarıhı sheshim bolmaq. Qazaqstan álemdegi eń iri ýran qoryna ıe, sondyqtan energetıkalyq qaýipsizdikti, turaqty ekonomıkalyq ósimdi qamtamasyz etý jáne otyn-energetıkalyq shıkizatqa táýeldilikti tómendetý úshin óz resýrstaryn tıimdi paıdalanýǵa umtylady.
Memlekettiń energetıkalyq áleýetin damytýǵa degen umtylysy urpaq bolashaǵyna baǵyttalǵan basty ıgilik dep uǵynýymyz kerek. Sońǵy zertteýlerge súıensek, HHI ǵasyrdyń ortasyna qaraı jer jahanda energııany tutyný eki ese artady. Sarapshylar Japonııada apat saldary men asa qaıǵyly oqıǵalarǵa jáne odan keıingi beıbit atomǵa degen halyqtyń kúmániniń artýyna qaramastan, atom energetıkasy eń perspektıvaly baǵyttardyń biri bolyp qala beretinin aıtady. Álemdik ekonomıkanyń damýymen birge kúnnen kúnge artyp kele jatqan elektr qýaty jańa energııa bloktaryn salýdy talap etedi. Sondyqtan ıadrolyq energetıkanyń negizgi resýrsy — ýranǵa suranys artyp keledi.
Sońǵy málimetterge sáıkes, Qazaqstan jylyna shamamen 113 mlrd kVt/saǵ elektr energııasyn óndiredi,al 128 mlrd kVt/saǵ tutynady. Kómir jáne gaz stansııalarynyń kómirtegi shyǵaryndylary klımattyń ózgerýine jáne qorshaǵan ortanyń lastanýyna yqpal etedi.

Kóptegen elder qazirdiń ózinde neǵurlym taza jáne tıimdi energııa kózderine kóshýde, jáne Qazaqstan ornyqty damý jáne qorshaǵan ortaǵa áserdi azaıtý jónindegi jahandyq maqsattardy qoldaı otyryp, bul baǵytta ilgerileý ústinde.
Sózimizdi qoryta aıtar bolsaq, eldegi elektr qýatynyń tapshylyǵy, sondaı-aq atom ónerkásibine qatysty kásiporyndardyń úzdiksiz jumysyn qamtamasyz etýge múmkindik beretin tabıǵı resýrstardyń mol qory, Qazaqstanda AES salý ýaqyt talabyna saı qajettilik ekenin aıǵaqtaı túsedi.

Golroh Jemeneı
Mańǵystaý oblysy