Qazaq tilinde kúnniń buzylýyn «amal» dep aıtpaıdy

Til janashyry Erkin Omardyń https://qamshy.kz/article/73306-shala-qazaqtar-qalay-soyleydi materıalynyń jalǵasy. 

Osylardyń ishinen birnesheýine tolyǵyraq toqtala ketsek. 1. Mysaly baspasóz betteri arqyly taraýynyń da, birneshe joly bar. Birinshi joly basylyp shyǵyp jatqan eńbekterdiń arasynda shala qazaq tilinde
jazylǵan dúnıelerdiń kóbeıip ketýi. Shala qazaqtardyń «ádebı» tilderinde jazylǵan myna maqala sonyń bir mysaly. Taqyryby: Dálý esik qaǵyp tur.
Baıyrǵy juldyzshylar qańtardy Dálý dep atapty. Sózdikti súzip shyqqanymyzda turaqsyz, jalǵan degen uǵymǵa saıatynyn ańǵardyq. Demek, qańtar turaqsyz amaly kóp aı bolsa kerek. Aı ishinde bolatyn «Aqyrap»,«Sirne», «Aıý jatqan» amaldary aıaqtaldy. Biraq «Tekeniń burqaǵy» burqyly amaly áli júrip jatyr. Jeli, daýyly, yzǵary kóp bul amal da bitý qarsańynda. Qańtardaǵy alǵashqy amal «Kúnniń talasýy» dep atalady. Qystyń kaharly amaldarynyń biri de biregeıi «Qys shildesi». О́te qaharly, aıazdy
amal. Búgin aı tizbegi jeltoqsannyń 10-y, grıgorıansha 24-i, qazaqy esepke júginsek 11-i. Respýblıkalyq gázet № 154 (5373) 24-Jeltoqsan, 2020-jyl.
Qazaq tilinde kúnniń buzylýyn «amal» dep aıtpaıdy. Tabıǵatta aýaraıynyń buzylýy aýa aǵynynyń ártúrli áserinen (jyly aýa men sýyq aýanyń almasýynan) bolatyn qubylys. Amal emes. Gázettiń ózi jeltoqsan aıynda shyqsa, Qańtar aıynyń aıazdy kúnderi (shala qazaqsha: Qaharly biregeı amaldary) qalaı ótip ketedi. Álde bir aıdyń ishinde (shala qazaqsha: Aı tizbeginde), eki aıdyń kúnderi qatar júre me? Mundaı shala tildik sózderdiń maǵynasyna qansha oılasańyz da, mıyńyz jetpeıdi.
Eskertý: Dálý (shala qaz-a)-ózbekshe: Dalv – qazaqsha: Qańtar aıy.
Ekinshi joly ózderi ómirden ótip ketkenimen, attary tarıhta qalǵan adamdardyń eńbekterindegi durys sózderdiń shala qazaq tiliniń sózderimen almastyrylyp taratylýy bolsa, úshinshi joly qazirgi kezdegi belgili
adamdardyń tilderine buzylǵan sózderdiń ene bastaýyna oraı, jazǵan eńbekterine buzylǵan sózderdi ózderiniń engizip alyp taratýy.
(«Tulparlar topty jaryp shyqqan ozyp!» atty kitapshany qarańyz. 23-bet) Mektepterde tez oqytý ádisiniń engizilýi de, qazaq tiline istelgen qastandyq. Qazaq tilindegi sózderdiń qurylysy qytaı, káris sııaqty
ulttardyń tilderiniń sózderindeı eki-úsh áripten turmaıdy. Jáne qazaq tiliniń sózderi bir-birimen jalǵaýlar arqyly baılanysyp otyrady. Qytaı tiliniń sóılemdik sózderi, negizinen túbir sózder bolyp keledi. Sondyqtan qytaı tiliniń sózderi óte tez aıtylady. Qazaq tiliniń sózderine qaraǵanda, ózbek tilindegi sózderdiń aıtylýy áldeqaıda jyldamyraq. Mysaly: Úmit (qazaqsha) - ýmt (ózbekshe), halyq-halq, baqyt-baht, ol kisi-ý kıshı, maǵynasy (mazmuny)-matn, sarymsaq-pııoz, aıel-aıol, assalaýmaǵaleıkúmassalom, qalyńyz jaqsy ma – qalaısızlar (shala qaz-a: Qalaısyndar).

Tez oqytý ádisine áripterin, býyndaryn, sózaralyq sózderin joǵaltqan (sholaq aıtylatyn) shala qazaqsha sózder ǵana kónedi. (Ap, bop, qap, kep, ashy, sashy, boshy, qa aqqa, mı aqqa, dep atqan, dep otqan. Durysy:
Alyp, bolyp, qalyp, kelip, alshy, salshy, bolshy, qaıda barasyń, myna jaqqa, solaı dep aıtqan, solaı dep aıtyp otyrǵan). Qazaq tiliniń túsiniksiz tilge aınalyp ketýine sebep bolǵan jaǵdaılardyń bireýine,
qazaq tiline shala qazaq tiliniń sózderi men tez oqytý ádisiniń engizilýi kesirinen, sózderdiń býyndaryna durys ekpin túsirýdiń buzylýy jatady.
Qazaq tiliniń tól sózderinde ekpin sońǵy býynǵa túsetin bolsa, shala qazaq tilinde aldyńǵy býyndarǵa túse beredi. Onyń sebebi ózbek tilinde solaı túsedi. Mine, qazaqsha bilim beretin mektepterde oqıtyn balalardyń tilderinde múkisi joq bolsa da, tilderinen sózderdiń buzylyp shyǵýy osyǵan da baılanysty. Al tilderine tez sóıleý ádisin qalyptastyryp alǵanymen, qazaqsha sózderdi buzbaı, sóz sońyndaǵy jalǵaýlarymen tolyq aıtýǵa tyrysatyn balalardyń tutyǵyp qalatyny baıqalady. О́ıtkeni qazaq tiliniń óz ara jalǵaýlar arqyly baılanysatyn sóılemdik sózderi tez sóıleý ádisine kónbeıdi.

(Jalǵasy bar)