Orta Azııanyń tuńǵysh saıası emıgranty

Mustafa Shoqaı (Chokaı, Chokaev, Chokaı-ogly) – Reseıdegi jáne óziniń týǵan jeri Qazaqstandaǵy eń tanymal tulǵalardyń biri, ǵumyry qysqa bolǵan Túrkistan avtonomııasynyń kóshbasshysy. Qazaqtyń aqsúıek áýletinen shyqqan Mustafa Shoqaı 1918 jyly jańa bılikti qabyldaı almaı, 1921 jyldan 1941 jylǵa deıin Fransııaǵa qonys aýdaryp, sonda ornyǵady. Keńes kezeńinde, 1930 jyldar men 1940 jyldardyń basynda oǵan Germanııadaǵy nasıstik rejimmen baılanysyp, yntymaqtastyq ornatty degen aıyp taǵyldy.

Al sońǵy jyldary tarıhshylar Qazaqstan men Tájikstanda júrgizgen zertteýlerinde Mustafa Shoqaıdyń esimi taǵylǵan aıyp pen kinádan ada ekenin dáleldep keledi. Qazaqstan men Fransııada oǵan arnap ornatylǵan eskertkishter – keıingi urpaq taǵzymǵa laıyq azamattyń ómiri men qyzmetine bergen zańdy qorytyndy men joǵary baǵa.

О́negeli ómir betteri

1917-1921 jyldardaǵy Qazaqstannyń memleket jáne qoǵam qaıratkeri, Túrkistan Ulttyq Keńesiniń bolashaq kóshbasshysy Mustafa Shoqaı 1890 jyly 25 jeltoqsanda Syrdarııa ózenindegi Áýlıe-Tarańǵyl aýylynda, Qazaqstannyń qazirgi Qyzylorda oblysynyń jerinde, kózi ashyq aqsúıek otbasynda dúnıege kelgen. Orys mektebinde bastaýysh bilim alyp, 12 jasynda Tashkent gımnazııasynda oqýyn jalǵastyryp, ony altyn medalmen bitirgen Mustafa 1910 jyly Sankt-Peterbýrg Imperatorlyq ýnıversıtetiniń zań fakýltetine oqýǵa túsedi.

Ýnıversıtet dıplomyn alǵannan keıin Mustafa Shoqaı 2 jyl Reseı Memlekettik Dýmasynyń musylman fraksııasynyń hatshysy bolyp qyzmet atqarady. Jas saıasatkerdiń eń mańyzdy jetistigi Tashkenttegi Memlekettik Dýma komıssııasynyń jumysyna qatysýy boldy, nátıjesinde Komıssııa basshysy Aleksandr Kerenskıı (Ýaqytsha úkimettiń bolashaq basshysy) patshalyq Reseıde úlken suraq týdyrǵan Túrkistan halqynyń jaǵdaıy jáne adamdardyń narazylyǵynyń sebepteri týraly baıandama jasady. Bul qujatty daıyndaýda jas zańger Mustafa Shoqaıdyń da úlesi bar edi.

1917 jyly Reseı ımperııasynda revolıýsııa bolyp, ózgerister bastaldy. Bolshevıkter bılikti basyp alǵannan keıin Mustafa Shoqaı Túrkistan avtonomııasy qurylǵan Qoqanǵa qonystandy, onda ol aldymen syrtqy ister departamentiniń basshysy laýazymyn atqaryp, keıinnen avtonomııany basqardy. Túrkistan avtonomııasynyń Keńestik Reseı quramyna kirýin jaqtaǵan Mustafa Shoqaı «qyzyldar» uıymdastyrǵan qanquıly qyrǵyn bastalǵannan keıin bolshevıktik rejimmen yntymaqtastyqtan bas tartyp, Tashkentte jasyrynady. Onda ol bolashaq jary – Peterbýrgten shyqqan aqsúıek Marııa Gorınamen tanysady.

Bolshevıkterdiń qýdalaýynan jasyrynyp, 1919 jyldyń kókteminen 1921 jyldyń aqpanyna deıin Mustafa Shoqaı Tıflıste turyp, pýblısıstıkalyq qyzmetpen aınalysqan. Alaıda bolshevıkter Zakavkaze demokratııalyq respýblıkalaryn qulatqannan keıin, saıasatker úshin eń durys sheshim emıgrasııa ekeni anyq bolady.

Asyl azamatqa jala juqpaıdy

Mustafa Shoqaıdyń Fransııadaǵy emıgrasııada ótkizgen jıyrma jyly jarqyn bolǵany sonshalyq, onyń BAQ-taǵy beınesine kúıe jaqqysy kelgender ol qatysqan talaı is-shara men oqıǵanyń óńin aınaldyryp kórsetip jatty. Olar, ásirese, Mustafa Shoqaıdyń 30-jyldardyń aıaǵy men 40-jyldardyń basyndaǵy áreketterin burmalap, tolyǵymen túrlendirýge tyrysty. Jalǵan zertteýshiler oǵan tipti Vermaht kúshteriniń quramynda Túrkistan legıonyn qurý men ony is júzinde júzege asyrý ıdeıasyn tańǵan.

Degenmen saıası emıgrantqa qastyq oılaýshylardyń shabýyldaryn kelesi qujattarǵa súıene otyryp, ońaı teriske shyǵarýǵa bolady: Túrkistan legıonyn qurý týraly buıryqty Gıtler 1941 jylǵy 22 jeltoqsanda shyǵardy, al fashıstermen yntymaqtasýdan bas tartqan Mustafa Shoqaı 1941 jylǵy 27 jeltoqsanda qaıtys boldy (keı málimetter boıynsha ol ýlanǵan). Shoqaıdyń nasıstermen birigip, Túrkistan legıonyn qurǵany týraly taraǵan daqpyrt sózdi 2000-jyldardyń basynda Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń Qyzylorda oblysy boıynsha departamentiniń aqtaý máseleleri jónindegi arnaıy komıssııanyń basshysy, KSRO memlekettik qaýipsizdik komıtetiniń polkovnıgi Ámirhan Bákirov joqqa shyǵardy.

Ol 2004 jylǵy 28 sáýirde «AıF-Qazaqstan» basylymynda bylaı dep atap ótti: «Mustafa Shoqaı týraly ashyq baspasózdegi barlyq materıaldan basqa, men Qazaqstan Respýblıkasy UQK muraǵatyndaǵy 40 tomdyq qylmystyq isti de taldap shyqtym, onda ony «Otanǵa opasyzdyq jasady jáne fashısterge kómektesti» dep aıyptaıdy. Bul aıyp Túrkistan legıony uıymyna negizdelgen. Meniń oıymsha, qasiretpen tanylǵan Túrkistan ulttyq komıteti men Túrkistan legıonyn ol qurmaǵan, olardy Qyzyl Armııamen kúresýge de ol jibergen joq. Ol týraly ne aıtylsa da, 1941-1944 jyldardaǵy Túrkistan legıony men komıtetine Shoqaıdyń eshqandaı qatysy joq edi».

Mustafa Shoqaı men Reseı Federasııasy

Shoqaıdyń keńes dáýiriniń tarıhshylary baıandaǵan ómiri men qyzmeti uly tulǵaǵa arnaıy tapsyryspen kúıe jaǵýǵa tyrysqandardyń áreketine uqsaıdy. Keńinen taralǵan jalǵan aqparattardy birneshe «avtor» bireýdi qaralaýdyń barlyq erejesine saı óńdep otyrǵandaı, ıaǵnı olar muraǵattan bir derekti alyp, shyndyqty burmalap, ony ótirikpen sheber kórkemdep jetkizgen.

Shoqaı birde-bir muraǵat qujatynda fashısterdiń Keńes Odaǵyn talqandaýyna shaqyrǵan emes. Sankt-Peterbýrgte bilim alyp, orys jáne Eýropanyń birneshe tilin jetik meńgergen Mustafa Shoqaı Qazaqstannyń bolashaǵyn kórshiles Reseı memleketimen baılanystyrǵan.

Sońǵy jyldary Mustafa Shoqaıdyń qyzmetin zerttegen táýelsiz Qazaqstannyń tarıhshylary anyqtaǵandaı, 1917 jyly 27 qarashada Túrkistan avtonomııasy jarııalanǵan Qoqanda ótken IV О́lke musylmandarynyń tótenshe quryltaıynda sóılegen sózinde Mustafa Shoqaı: «Qazirgi jaǵdaıda tolyqqandy memleket qurý ońaı emes. Oǵan laıyq kadr da, tájirıbe de, keleshek avtonomııany qorǵaıtyn qarýly kúsh te joq. Reseı qazir qanshalyqty álsiz bolǵanymen, ol bizden áldeqaıda qýatty. Biz Reseımen dostyqta, beıbit ómir súrýimiz kerek. Osyǵan geografııalyq jaǵdaıdyń ózi eriksiz ıtermeleıdi».

Keıingi jyldar kórsetkendeı, onyń ishinde KSRO ydyraǵannan keıingi kezeńde de Qazaqstannyń Reseımen odaǵy men dostyǵy myzǵymastaı berik bolyp qala berdi.

Qorytyndy ornyna

2020 jyldyń qazan aıynda О́zbekstanda keńestik kezeńdegi qýǵyn-súrgin qurbandarynyń ómiri men jaǵdaıyn zertteý men olardyń esimderin máńgi este saqtaý úshin respýblıkalyq jumys toby quryldy. Komıssııanyń jumysy jarty jyldan astam ýaqytqa sozyldy jáne 2021 jyldyń tamyz aıynyń sońynda О́zbekstannyń Joǵarǵy Soty ashyq otyrysta Orta Azııadaǵy basmashylar qozǵalysynyń jetekshisi qurbashy Ibragımbekti aqtaý týraly sheshim qabyldaǵany belgili boldy. Táýelsiz О́zbekstannyń Joǵarǵy Sotynyń osy sheshimine deıin keńes dáýirinde Tájikstan, О́zbekstan jáne Aýǵanstan aýmaǵyndaǵy basmashylar qozǵalysynyń jetekshisiniń esimi keńes ókimetiniń jaýlarymen teńestirilgen.

«Bul tulǵanyń taǵdyrynda Ortalyq Azııa halyqtarynyń kúrdeli de qarama-qaıshy tarıhy kórinis tapqan. Tájikstanda, О́zbekstanda, Aýǵanstanda Ibragımbek bireý úshin jekkórinishti baskeser, qatygez ári saýatsyz jaýyz adam. Al basqalary ony ulttyq batyr retinde maqtan tutyp, esimin úlken maqtanyshpen aıtady», dep jazdy tarıhshy Kamolýdın Abdýllaev.

Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý prosesi qazir Qazaqstanda da júrip jatyr. Kamolýdın Abdýllaevtyń túıindeýinshe, Qazaqstannyń ult-azattyq qozǵalysynyń jetekshisi Mustafa Shoqaıdy Orta Azııanyń alǵashqy saıası emıgranty dep ataýǵa bolady. Táýelsiz Qazaqstanda basyp shyǵarylǵan bolashaq tarıh oqýlyqtarynda ony dál osylaı ataıtynyna esh kúmán joq.

Andreı ZAHVATOV

saıasattanýshy, pýblısıst

(Reseı)