Qazaqstannyń Qytaıǵa qaryzy máselesinde nege mán berý kerek?

Qazaqstannyń Qytaıǵa qaryzy buqaralyq aqparat quraldary men áleýmettik jelilerdegi jıi talqylanatyn taqyryptardyń biri. Sonyń ishinde Qazaqstan óziniń qarjylyq múmkindigin eskermeı, Qytaıdan kóp mólsherde qaryz alyp, ony qaıtarý úshin qytaı úkimetine kóptegen saıası máseleler tóńireginde jeńildikter jasap júr degen áńgime jıi qozǵalady.

Qazaqstandyqtardy ásirese jer máselesi alańdatady. Qoǵamda qytaılar terrıtorııamyzdy demografııalyq ekspansııa kózi retinde qaraıdy degen pikir bar. Olar kúnderdiń bir kúni «qonaqtar» arasynda sanaýly bolyp qalýdan seskenedi. Osy máselelerdiń barlyǵy azamattardyń Qytaıdy qaýipti jáne aramza kórshi retinde qabyldaýyna áser etedi.

Bul suraqtar jaýapsyz qalmaı, joǵaryda atalǵan máselelerdiń rasıonaldyǵy, qanshalyqty negizi bary zerdelenýge tıis. Birinshi kezekte, Qazaqstannyń Qytaıǵa syrtqy qaryzy týraly tezısti jiti taldaýdan ótkizý qajet. О́ıtkeni QHR ózine qaryz elderge qatań kózqaras tanytyp, olardy belgili bir saıası adaldyq úshin esepten shyǵarýǵa asyqpaıtyny belgili.

Qytaılyq qaryz quldyǵyna túsken elder óz jerleri men nysandaryn jalǵa berýge májbúr bolǵan jaǵdaılar bar da bar. Mysaly, 2017 jyly Shrı-Lanka úkimeti qaryzdary úshin Hambantota portyn Qytaıǵa bergen. Al bir jyldan keıin afrıkalyq Zambııa óziniń astanalyq halyqaralyq áýejaıyn baqylaýdy joǵaltty. Shyǵys Afrıkanyń eń iri kólik toraby Kenııadaǵy Mombasa portynyń aınalasynda da qıyn jaǵdaı qalyptasqan. Ol qytaılyq ınvestorlardyń baqylaýyna ótýi múmkin.

2018 jyly «Center for Global Development» atty amerıkalyq uıym Ortalyq Azııa elderiniń syrtqy qaryzy týraly esep jarııalaǵan. Atalǵan esepke sáıkes, Djıbýtı, Laos, Maldıv, Mońǵolııa, Pákistan jáne Chernogorııamen qatar Qyrǵyzstan men Tájikstan Qytaıǵa syrtqy qaryzynyń mólsheri kóp segiz boryshker eldiń tizimine engen. 2019 jyly Qyrǵyz memleketiniń syrtqy qaryzy 3,7 mlrd AQSh dollaryn qurasa, onyń 1,7 mlrd-y QHR-dan alynǵan. Eń qyzyǵy, 2008 jyly Qyrǵyzstannyń Qytaıǵa qaryzy 10 mıllıon dollardan ǵana asqan bolsa, sońǵy onjyldyqtyń ishinde ol 200 esege kóbeıip, memlekettiń jalpy ishki óniminiń 30 paıyzdan astamyn qurady. Memlekettik qaryz Almazbek Atambaevtyń tusynda ulǵaıdy. Osy suraqtyń sheshimin tabý maqsatynda búginde Qyrǵyz respýblıkasynyń basshylary Qytaımen kúrdeli kelissózder júrgizýde. Qaryzdy qaıtarý merzimin uzartý nemese onyń basqa da joldary qarastyrylýda. Basqa jaǵdaıda kórshilerimiz Shrı-Lanka men Zambııanyń kúnin keshýi ábden múmkin.

Osydan eki jyl buryn Tájikstannyń 2,9 mlrd AQSh dolaryn quraıtyn syrtqy qaryzynyń teń jartysy Qytaıǵa tıisti bolatyn. Bereshekpen eseptesý úshin Tájikistan úkimeti qytaı kompanııalaryna elderindegi altyn men kúmis ken oryndaryn óńdeý quqyǵyn, sonymen qatar terrıtorııasynyń aýqymdy bóligin berýge májbúr bolǵan.

Mundaı mysaldar Qazaqstannyń Qytaı aldyndaǵy qaryzyna asa nazar aýdarý kerektigin meńzeıdi.

QR Ulttyq banki málimetterinshe, byltyrǵy pandemııa kezeńinde Qazaqstannyń syrtqy qaryzy 2 paıyzǵa ósip, 160 mlrd AQSh dolaryn quraǵan. Syrtqy qaryz Germanııa (2 mlrd dollar), Ońtústik Koreıa jáne Shveısarııa elderiniń aldynda ósken.

Qazaqstannyń eń kóp syrtqy qaryzyn quraıtyn memleketter qatarynda Nıderlandy (44,6 mlrd ), Ulybrıtanııa (23 mlrd) jáne AQSh pen Fransııa (sáıkesinshe 12,9 mlrd jáne 11,7 mlrd.) bar. Al Qytaıdyń aldyndaǵy qaryz byltyrǵy jyly 1 paıyzǵa qysqaryp, 10,3 mlrd AQSh dolaryn quraǵan.

Bir qaraǵanda Qytaı aldyndaǵy qaryzdyń qysqarýy úlken jetistik bolmaǵanymen, jalpy pozıtıvti tendensııa baıqalady. 2020 jylǵy koronavırýs indetimen baılanysty qıynshylyqtarǵa qaramastan, iri qaryz berýshi elder (brıtanııalyq qaryz 5 paıyzǵa qysqarǵan) aldyndaǵy mindettemelerimiz azaıa túsken.

Degenmen, qazaqstandyqtar úshin Germanııa men Shveısarııa aldyndaǵy qaryzdyń ulǵaıýynan, demografııalyq jáne ekonomıkalyq yqpalyn belsendi júrgizip jatqan shyǵys kórshimizdiń aldyndaǵy qaryzdy baqylaý psıhologııalyq turǵydan aýyr ekeni túsinikti jaǵdaı. Iаǵnı, Qazaqstannyń Qytaıǵa qaryzy Nıderlandymen salystyrǵanda shamamen tórt ese az bolǵanymen, onyń qaýpi basym bolyp kórinedi.

Sondaı-aq ekonomısterdiń pikirinshe, Qazaqstannyń syrtqy boryshy jeke ishki ónimmen salystyrǵanda áldeqaıda az. Bul óz kezeginde qazaqstandyqtardyń nemerelerine deıin memlekettiń boryshty óteıtini týraly tanymal mıfologııany janama túrde joqqa shyǵarady.

Halyqaralyq valıýta qorynyń derekterine sáıkes, burynǵy KSRO elderiniń arasynda Qazaqstan memlekettik borysh jóninen ondaǵan jyldar boıy tómengi satyda boldy. Qazir Estonııa, Reseı jáne Ázirbaıjan memleketteriniń kórsetkishteri ǵana bizge qaraǵanda jaqsy, al memlekettik qaryzdyń jeke ishki ónimge qatysty eń joǵary kórsetkishi Ýkraına, Qyrǵyzstan, Belarýs, Armenııa jáne Grýzııa memleketterine tıisti.

Sonymen birge, mamandardyń kúrdeli ári shytyrman kórsetkishteri elimizdiń Qytaı memleketiniń aldyndaǵy boryshy jaıly alýantúrli fobııalardyń týyndaýyna alyp keledi.

Barlyq qarapaıym qazaqstandyqtar úshin memlekettik qaryz týraly tolyq aqparattyń bolmaýy, atap aıtqanda naqty ınfografıka men sarapshylardyń pikirlerinsiz uzaq sandyq tizbekti jarııalaý, kezekti ret halyqtan shyndyqty jasyryp, kózderin «baılaǵysy» keledi degen jappaı senimge alyp keledi.

Osy turǵydan alǵanda, memleket basshysy Q.Toqaevtyń QR ulttyq bankimen birlesip, ulttyq ekonomıka jáne qarjy mınıstrliginiń sıfrlandyrylǵan derekqory túrinde syrtqy boryshtyń biryńǵaı tizilimin iske qosý arqyly eldiń syrtqy boryshy týraly málimetterdi barynsha jarııa etý qajettigi týraly tapsyrmasyn quptaýǵa bolady.

Memlekettik borysh máselesine qatysty jasalatyn halyqaralyq mámilelerde, memleketaralyq kelissózder men qatynastardyń nıýanstaryndaǵy tolyq ashyqtyq, bizdiń azamattarymyzdyń qorqynyshyn azaıtýǵa jáne qazaqstandyqtardyń sanasynda álemniń obektıvti kórinisin qalyptastyrýǵa kómektesedi.

Munsyz bizdiń qoǵam qaýesetter men boljamdarǵa senip, óz perzenteriniń bolashaǵyna alandaýshylyq bildiretin azamattardyń narazylyqtaryna tap bolady.

Farhad Kasenov

saıasattanýshy