Nan baǵasy máselesin múlde basqa qyrynan qaraıyq

Qazir elimizde nan baǵasy qymbattap jatyr. Oǵan bılik te, qarapaıym azamattar da alańdaýly. Jýrnalısterdiń zertteýine qaraǵanda "áleýmettik nan" atalatyn qarapaıym 550 grammdyq nannyń ózindik quny 45,98 teńge bolyp, tutynýshylardyń qolyna jetkendegi baǵasy Qazaqstannyń qalalarynda 70-90 teńge arasynda saýdalanady eken. Eń arzan nan – Shymkentte, eń qymbaty – Almaty men Nur-Sultanda kórinedi. Qazaqstannyń álemdegi bıdaı eksporttaýshy elderdiń biri ekenin eskergende nan baǵasynyń jurttyń qaltasyna salmaq salmaıtyndaı deńgeıde bolǵany durys. Máseleniń ekinshi shetinen qaraǵanda nannyń baǵasy qymbat emes, kerisinshe halyqtyń aqshalaı tabysy tómen bolyp turǵan sekildi.

Máseleni qalaı sheshý kerek? Men ózimniń ustanymym boıynsha kez kelgen máseleniń ishinen emes, syrtynan úńilem. Máseleni ózimnen bólip alyp, syrtynan qaraımyn. Sonda, másele anyq ári jan-jaqty kórinedi. Al ishine kirip alsańyz, onan shyǵa almaı basyńyz qatady. Syrttan qarap, suraqty tosyn ári múlde basqa qyrynan qoıyp kóreıik:

– Nan óndirisi kerek pe ózi? –  bul suraǵymdy estip, mynanyń esi durys pa? – degen oı kelýi múmkin basyńyzǵa. Árıne es-aqylym ornynda. Biraq, siz mynany eskerińiz. Nan óndirisi barlyq elde bar óndiristik sala emes. Tipti, nannyń ózin bilmeıtin memleketter bar. Alaıda, ekonomıkalyq jaǵdaıy bizden kósh ilgeri. Siz, "Álemdegi eń halqy kóp Qytaı Halyq Respýblıkasy nan óndirisin qalaı jolǵa qoıyp otyr eken?" degen suraqty oılanyp kórdińiz be?

Qytaıdyń 1,4 mlrd shamasyndaǵy halqy kúnine (eger ár adam kúnine 0,5 kg astyq tutynsa) 700 myń tonnan astyq tutynady. (Grýzııa bir jyl boıy osyndaı shamada astyq tutynady). Bul jylyna 255 mln t astyq degen sóz. Onyń 110 mln tonnasy – bıdaı uny. Qazaqstan jylyna ortasha 20 mln tonna astyq jınaıdy, onyń 8 mln tonnaǵa jýyǵy 35 memleketke eksportqa shyǵady. Eger kúnine ár adam 0,5 kg astyq tutynsa, halqymyz kúnine 9 myń tonna astyq paıdalanady. Endi 700 myń men 9 myńdy salystyryp kórińiz. Aıyrmasy asa úlken. Kúnine 700 myń tonna astyq paıdalanatyn elde nannyń máselesi qalaı bolyp jatyr? – dep surasańyz, jaýabym mynaý:

– Eshqandaı másele týyndap jatqan joq. Sebebi, ol elde nan óndirisi joq. Al nan óndirisi bolmasa, ol qalaı bolǵany? – deısiz ǵoı. Olar nan máselesin árkim óz otbasynda sheship alǵan. Qytaı fılmderinen kórip júrgenimizdeı "Bý nan" osy mlrd halyqtyń nan máselesin sheship otyr. Árkim óz úıinde kúnine bir ret osy bý nandy pisiredi nemese ashanalardan satyp alady. Ońtústik aımaqtarynda klımattyq jáne dástúrli erekshelikke baılanysty múlde nan tutynbaıdy desek te bolady. Astaryna kóbinde kókónis pen kúrish arqaý bolady. Soltústik aımaqtarynda, ásirese Shynjań ólkesindegi uıǵyr, qazaq sekildi halyqtar nan tutynady. Biraq, nan óndirisi qalyptaspaǵan. Aýyldy eldi mekenderdegi halyq túgeldeı ózderiniń tandyrlaryna nan jaýyp alady. Al qaladaǵylar bazardan satyp alady nemese bý nan jeıdi. Nandy ózderi daıyndaıtyndar nannyń quramyna jumyrtqa, sút nemese maı qosyp dámdi, paıdaly nan jasap alady. Al bý nandy da, ashyǵan unnan baýyrsaq pisiretindeı etip daıyndap, ishine jemis nemese maı jaǵyp degendeı dámdi etip jasap alýǵa bolady. Bazardyń nany jeýge emes, satýǵa arnalǵan nandar ekenin umytpaǵanymyz jón. Osy sát ashytqy (drojjı) týraly da aıta keteıin. Qazirgi hımııalyq ashytqylardyń adam densaýlyǵyna zalaly týraly aıtylyp jatyr. Bizdiń bala kezimizde analarymyz sol ashytqyny kádimgi unnan ózderi jasap alatyn da, jartysyn istetip, qalǵan jartysyna un qosyp ılep, qaıtadan qaltadaǵy unnyń ishine salyp qoıatyn. Onyń syrty qabyrshyqtanyp jata beretin. Kezi kelgende ishindegi ashytqysyn paıdalanatyn.

Qazaqstanda aýyl, qala halqynyń bári de dúkennen nan satyp jeýge eti úırengen. Qaladaǵylardy nan jaýyp alaryna jaǵdaı jar bermedi desek te, bý nan pisirip alýyna bolady ǵoı. Ony da úırenip alýǵa bolady. Al aýyldaǵy aǵaıyndar 20 shaqty kirpishpen shaǵyn tandyr jasap alyp, tipti, daıyn tandyrlar da bar, sony satyp alyp ózderi qalaǵanynsha nan jaýyp alýyna bolady. Ol qoldan pisken nan qandaı nárli de, dámdi bolady deseńizshi. Osylaı istegende nannyń baǵasy óse me, óshe me oǵan basyńyz qatpaıtyn bolady. Nandy satyp alýshylar azaıǵan soń, onyń baǵasynyń da arzandary anyq.

Nan – tamaq ónerkásibiniń mańyzdy salasy. Onda kóptegen adamdar jumys jasap jatyr. Nan óndirisi arqasynda ózge de salalar damyp otyr. Alýan túrli nan ónimderiniń bolýy da tutynýshylar úshin de jaqsy. Biraq, ol mańyzdy áleýmettik másele bolyp, úkimettiń bas aýyrýyna aınalar bolsa, onyń ózge de jolyn qarastyrý artyq bolmas. Bizdiń bıliktiń qalyptasqan qashanǵy ádeti sol – eki-aq joldy kóredi. Biri – sol kúıinde qalý, ekinshisi – ony alyp tastaý nemese joǵaltý. Úshinshi, tórtinshi, besinshi.... degendeı shyǵar joldy izdestirmeıdi. Kez elgen tyǵyryqtan shyǵýdyń keminde eki túrli joly bar. Nannyń máselesi de sondaı. Odan shyǵýdyń joly kóp. Meniń aıtqanym bir nemese eki joly ǵana. Odan basqa da múmkindikteri bar. Men 3-4 jyldyq izdenister arqyly "Eshqashan joq deme" atty kitap jazyp, tutas qazaq dalasyna taratý ústindemin. Sol kitapta kóptegen problemalar jáne olardyń sheshý joly ortaǵa salynǵan. Ol memlekettik mekemeler men jeke azamattar úshin de kerekti qundylyqtarǵa ıe kitap.     

Maqalanyń baıybyna barmastan, tyrnaq astynan kir izdeıtinder de bar. Olar: "Qytaıshyl ıdeıa" nemese "Endi qalǵany sol qytaıdyń bý nanyn úırený edi" – dep pikir jazýy múmkin. Meniń olarǵa aıtarym: Kimnen bolsa da, kerek bolsa, úırený qajet. Qytaıdan basqa da halyqtarda osy nan sekildi áleýmettik máseleni qalaı sheship jatyr eken, paıdaly tájirıbeleri bar ma? Ol týraly siz bilesiz be? Bilseńiz, ortaǵa salyńyz. Bar jaýapkershilik pen mindetti úkimetke artyp qoıyp otyrýdyń qajeti shamaly. Biz de azamat retinde pikirimizdi, usynysymyzdy ortaǵa salýymyz tıis. Tyńdaý, tyńdamaý ol endi bólek taqyryp.

Qaster Sarqytqan,

ǵalym-ustaz