Berik Ábdiǵalı: Lenın atyndaǵy kósheler Qasym hannyń atyna berilýi tıis (2-jaýap)

Internet-konferensııa jaýaptary 2

(Basy myna jerde)

Qalı: Shahanovtyń ulttyk keńesine sizdi tartpaǵan ? - Bul suraqty sol kisige qoıǵan jón...

Alash uly: Salem, Beke! Sizge degen úsh suraǵym bar edi. 1. Oppozısııa qashan eńsesin kóterip yqpaldy saıası kúshke aınala alady? 2. Aqorda qazaq tilin nege sonsha asyrandy baladaı ógeıletedi? Bılik qoldanbaıtyn til qalaı memlekettik til bolmaq? 3. Bizdiń bılik oralmanǵa nelikten qyryn qaraıdy? Oralman maselesi - qazaq maselesi, Qazaqstan maselesi, el men ulttyń erteńgi maselesi emes pe? Endeshe bul kókeıtesti máselede quıturqylyq istep otyrǵandar kimder? - Shyn máninde Aqorda da, úkimet te kóbinese orys tildi, degenmen de endi ony aıta-aıta biz de sharshadyq. Aqorda da estı-estı sharshady. Meniń túsingenim - bılikke jaltaqtamaý kerek. Mysalǵa barshamyz qazaq tilinde sóılep júrsek, bılik bári bir moıyndaıdy. Qazir bılik qazaq tilinde sóılemese, qazaq tili damymaıdy degen uǵym bar, bir jaǵynan kelisýge de bolady. О́ıtkeni bılik sóılemese, qazaq tili qazaqqa kerek joq bolyp qalsa, onda kimge kerek degen suraq týyndaıdy. Árıne bılikten qoldaý kerek, biraq endi bılik sóılemeıdi, bılik qoldamasa qazaq tili qurıdy degen oıdan aýlaq bolý kerek. Bul óz ózimizdi aldaý, óz jaýapkershiligimizden qashý... Sondyqtan shyn máninde qoǵam retinde, qazaq retinde ózimiz tildi damytyp qoldap júrsek, erteń bári bir bılikke baratyn osy jastar ǵoı. Qazir bolmasa, 10-20 jylda osy ózderiń sııaqty jastar erteń bılikke barady. Sondyqtan bári bir ózimiz, qazaqsha biletin jastar bar, balalar bar qazaq tilimizdi, qazaqshylyǵymyzdy nyǵaıtyp, keńeıte berseń bılik túbinde qazaqsha sóıleıdi. Oralmandarǵa keletin bolsaq, durys aıtasyz – bul qazaq máselesi. Degenmende birden bári jaman dep kesip aıtýǵa kelmeıdi. Múmkin alǵash kelgende durys kóńil bólinbeıtin bolar. Elim-jerim dep kelgende qushaǵyn jaıatyn azamattardyń joqtyǵy ǵoı. Alǵashqy kelgen aǵaıyndar ǵana qushaǵyn jaıady da, qalǵandary kóńil bólmeı, soǵan bir renish týatyn shyǵar. Al endi áleýmettik jaǵynan qyryn qarap jatyr dep aıta almaımyn. Kóship kelgen qandastardan da jaǵdaıy tómen otbasylar bizdiń elde joq emes. Sondyqtan meniń oıymsha árbir kelgen qazaqty arnaıy baǵdarlamamen qarsy alyp, kvota sıpatyndaǵy ıdeologııalyq jumystar júrgizilýi tıis. Oralman aǵaıyndardyń Parlamentte, Úkimette qyzmet etetin ýaqyty jetti. Sonda qujattyq, basqa da máseleler aldaǵy ýaqytta sheshiledi dep oılaımyn.

Qazaq 86 : Qazaq bolaıyq depsiz, Sonda qandaı qazaq bolýymyz kerek? Qazir shynymen qazaq bola almaı júrmiz be? Keshegi qazaq qandaı edi, búgingi qazaq qandaı, bolashaq qazaq qalaı bolmaq? - Jalpy «qazaq» degen uǵym áleýmettik uǵymnan týyndaǵan. Qazaqy, qazaqylyq degen azattyq, bostandyq degendi bildiredi. «Qazaq» degen Saryarqadaǵy qurylǵan rýlardyń egemen saıası odaǵy. Jańadan qurylǵan rýlyq odaq endi biz «Qazaq» bolyp atanaıyq, «Qazaq memleketi» bolaıyq, «Qazaq handyǵy» bolaıyq dep sheshti, han qylyp sultan Kereıdi saılady. Bul XV-XVI - ǵasyrlarda paıda bolǵan saıası úrdister, negizi qaǵıdasy azattyq uǵym. Jalpy «Azattyq» uǵymy - bizde táýelsizdik degen uǵymmen almastyrylǵan. «Azattyq» degen uǵymda «Qazaq» uǵymy sekildi - bosatandyq, bárinen de azat bolý degen maǵyna bar. Al táýelsiz bolý degen keıingi saıası uǵym. Búgingi kúni «azattyq» degen quldyq sanadan, kóptegen shekteýlerden ada bolý degendi bildirse kerek. Shekteý degende búgingi kúni kóptegen óz oıyn aıta almaıtyn, óz sózin bildire almaıtyn, óz isine jaýap bere almaıtyn jan jaqtan qysylyp, basylyp qalǵan qazaqtar bar ǵoı. Kóbisi kónbis bolyp qalǵan, bar nársege momyndyq tanytady. Sondyqtan, «Qazaq bolaıyq», «Azat bolaıyq» osy 200-300 jyl boıy qanymyzǵa sińip qalǵan dertterden azat bolaıyq degen uǵym ǵoı. Sodan Azat bolaıyq, Qazaq bolaıyq! Qanshama qurbandyqtar berip, qansha azamattardan aıyrylsaq ta, qudaıǵa shúkir, azattyqty ańsap, azattyqqa qol jetkizgen qazaqpyz. Bolashaqta da sondaı rýhy bıik qazaq bolaıyq degen sóz. Keıde azattyqa degen qushtarlyq bizdiń minezden alystap bara ma dep te oılaımyn. Mysaly kórshi elderge - mońǵoldarǵa qarasaq, ekonomıkalyq múmkindigi bizden tómen, halqy jaǵynan da bizden az, biraq olardyń rýhy óte bıik. Sebebi - Shyńǵys hannyń ózi olardyń eńsesin kóterip tur. Rýhty kóteretin bizdegi sondaı tulǵalardy áli kúnge deıin aıta almaıymyz da. Handarymyz ben bılerimizdi de maqtan tuta alyp jatqanymyz shamaly. Úsh bıimizdi bilemiz- oǵan da qudaıǵa shúkir. Alaıda olardy aýyzǵa alsaq, qazaqty taǵy da úshke bólgendeı etip aıtamyz. Tipti úshke bólip turyp aıtamyz. Al qazaqty biriktirgen handarymyzdy áli kúnge deıin aıta almaımyz. Erteń Qazaq handyǵyn toılaımyz dep otyrǵanymyzben, qazaq handary týraly áli tolyq bilmeımiz. Áli halyq Abylaı men Ábilqaıyr hannan ózgelerin bilmeıdi, eskertkish sol ekeýine ǵana qoıylady. Kereı- ol túńǵysh han. Qazaqtyń tuǵysh hanyna Astanadan bir kóshe bere almaımyz ba? Qasynan bolsyn bir úlken kóshe - Jánibek kóshesi dep berilse. Kereı-Jánibek dep bir kishkentaı ǵana kóshe berip qoıypty. Memlekettiń irgesin qalaǵan handardymyzdy áli baǵalaı almaı júrgenimizdi osydan-aq ańǵarýǵa bolady. Kereı-Jánibek kóshesi Astananyń tórinde emes, bir shetinde. Olar Qazaqtyń eń úlken handary, árqaısysy birge basqardy deýge bolmaıdy, jeke basqardy. Kereı 14 jyl basqarsa, Jánibek 9 jyl basqardy. Basqarý aralyǵynda 10 jyl aıyrmashylyq bar. Al qazirgi qazaqtyń bútin jerin alyp bergen - Qasym hannyń eshqandaı eskertkishi, kóshesi de joq qoı. Qazaq handyǵyn toılaǵanda Astanadan, Almatydan, búkil Qazaqstannyń qalalaryndaǵy Lenınniń atyndaǵy kóshelerdi Respýblıka demeı, bárin Qasym han dep berýge bolar edi. Onyń balasy Haqnazar Qasym hannan keıin aıyrylyp qalǵan jerdi qaıtyp alyp berdi. Bul máseleler týraly shyqqan kitabymda bári aıtylǵan, osyny aıtyp júrgenimizge 10 jyldaı boldy. Mine osynyń bári qazaq qandaı bolaıyq degende kerek sııaqty. Tarıhymyzdy túgendeýde, mońǵoldardy aıtyp jatqanym - olar uly ımperııanyń muragerleri. Biz áli kúnge deıin Altyn Ordanyń astanasy -Ulytaý bolǵanyn aıtpaımyz, nege uıalamyz? Altyn Ordany qurǵan Joshynyı uly - Batý han sol jerden shyqqan, sol jerden ketti. Keıin astanany Ulytaýdan Saraıǵa aýystyrdy, bul týraly 10 jyl buryn aıtqanmyn. Altyn Ordanyń ortalyǵy - Ulytaý, ony aıtýdan uıalamyz ba, qorqamyz ba bilmeımin. Altyn ordanyń sońǵy hany Toqtamys bolsyn, Edige bı bolsyn bári Ulytaýda jatqan. О́z-ózimizge senbeýimiz de sol, óz ózimizge senbegen soń bolashaǵymyzǵa da senbeımiz. Rýlyq sanadan asa almaı kelemiz. Rý basylarymyzǵa, babalarymyzǵa eskertkish qoıyp kelemiz, rýdyń basshylaryna qoıamyz, batylaryna qoıamyz. Memleket bólsin, bólmesin bar aqshany solarǵa shashamyz. Al handyqty qurǵandardyń urpaǵy joq pa? Olardyń urpaǵy Qazaq Respýbılıkasy emes pe? Bárimiz solardyń urpaǵy emespiz be? О́kinshke oraı osyndaı máselelerimiz bar. Sonda qazaq qandaı bolý kerek degende- kóptegen bodaýlyq, quldyq sanadan azat bolýy qajet Evrazııalyq odaqqa toqtalar bolsaq, shyn máninde men Evrazııalyq odaqtan qorqyp turǵan joqpyn. Integrasııa degen bolady, bul jahandaný zamany, qorqatyn nárse bólek. Biz sol básekelestikke saı kelmeı qalamyz ba, biz myqty bolmasaq erteń taǵy bodan bolyp ketemiz degen oı mazalaıdy. Orysqa ma, Qytaıǵa ma basqaǵa da bodan bolyp ketýimiz múmkin. Básekelestikke saı bolmasaq, rýhymyz bıik bolmasa, árıne bodan bolamyz. Eshqandaı básekelesten qoryqpaı, álemdi moıyndatatyndaı bolsaq Reseıdiń ózi moıyndar edi. Tatardyń ózi Reseıdiń quramynda júrip orysty da moıyndatqan ǵoı. Olar tipti tatar tilin Rossııanyń ekinshi memlekettik tili qylǵysy kelip júr. Bizdiń memleketimiz, qarajatymyz bar. Endi básekege saı bolýymyz kerek. Munaıdyń, temirdiń basqanyń baılyǵyna semirip júre bersek, erteń taǵy bodan bolamyz. Meniń qorqatynym da, kitapti jazyp júrgenimiz de osydan. 5-6 jyl buryn Reseı Grýzııany, Ońtústik Osetııany, Abhazııany basyp jatqanda eshkim úndemedi, qazirgi shýlap jatqan halyq Reseıdiki durys shyǵar degendeı syńaı tanytty. Sonda Reseıdiń aqparattyq yqpalynyń bizdi basyp kele jatqanyn baıqadyq. Olar telearnalaryn kórińder dep májbúrlep jatqan joq qoı. Qazir bárin Reseıdiń aqparaty basyp ketti dep jatamyz. Myqty bolsaq qaramaıyqshy sony. Reseı arnalary qaýip tóndirip bara jatsa, shynynda da qaýip bar. Onda nege oǵan qaraı beremiz? О́ıtkeni ózimizdiń básekege tótep beretin arnalar joq. Orys tilin, Reseı qanalyn jeńgimiz kelse qazaq tilin, qazaq arnalaryn básekege saı etýimiz kerek. «Bolashaq» baǵdarlamasymen jastarymyz oqyp jatyr ǵoı. Solar sheteldiń ozyq tájırbelerin ákelip básekelestikti arttyrsyn. Biz solaı ózimiz myqty bolǵanda ǵana jeńe alamyz.

Aısara: Qazirgi qazaq bıliginiń kúshi qandaı? Syrtqy kúshterge qalaı toıtarys beredi? Reseıdiń yqpaly qaı dárejede? - Syrtqy kúshterge toıtarys-kásipkerlik, aqparattyq, ıdealogııalyq básekelestikpen beriledi. О́kinishke oraı, bizdiń ıdıologııa Reseıdiń ıdeologııasymen básekelese almaı otyr. Tipti bizde Reseıdiń saıasatkerlerin jaqsy biledi, bizdiń saıasatkerler olardyń saıasatkerlerimen básekelese almaıdy, aıtyssa utylyp qalamyz. О́ıtkeni olarda ulttyq básekelestik kún saıyn damýda. Telearnalarda tańerteńnen keshke deıin shyǵarmashylyq, saıasat, aıǵaı-shý, neshe túrli argýmentter damyp jatyr. Al biz úndemeımiz ǵoı. Bolmasa aýyl arasyndaǵy, aǵaıyn arasyndaǵy usaq-túıek áńgimelerdi aıtýdan asa almaı kelemiz. Qatty aıtatyn nárselerge ruqsat joq. Múmkin bul bizdiń mádenıet - mentalıtetimiz shyǵar. Degenmen de Reseıdiń keıbir saıasatkerlerleri kelip bizdiń depýtattyqqa (prezıdenttikti aıtpaı-aq qoıaıyn), basqa qyzmetterge bolsyn saılaýǵa tússe ozyp ketýi múmkin. О́ıtkeni bizdikiler - bizdiń saıasatkerlerdi bilmese de, solardy biledi. Onyń bári ıdealogııalyq turǵyda jolǵa qoıylǵan. Al bizde ıdeologııa emes, tek PR bar. Maqtanshaqtyq kóp. Reseıdiń kınolarynyń bári - ıdeologııa. Onyń bárin Reseı bizdi orystandyrý úshin shyǵaryp jatqan joq, ózimiz qarap orystanyp bara jatyrmyz. Búgingi bizdiń bıliktiń negizgi tiregi - Elbasy bolyp tur. Ol kisiniń Qytaı bolsyn, Reseı bolsyn, Túrkııa, Iran, Evropada - álemdegi barlyq elde ol kisiniń bedeli bar. Barlyǵy moıyndaıdy. Sondyqtan da ol kisiniń bedeli arqyly moıyndatyp sheship jatqan máseleler de bar. Ol bir jaǵynan myqtylyǵymyz, ekinshi jaǵynan bizdiń kemshiligimiz. Kemshilik deıtinimiz -bıilik bir tulǵaǵa súıenip qalmaýy kerek. Ol kisi kóp jasasyn, biraq ol kisiden keıin qalaı bolady, sol ýaıymdatady. О́ıtkeni ol kisi máńgi emes qoı, erteń ol kisiniń deńgeıinde Qytaımen de, Reseımen de, Evropa, AQSh–pen de teń sóılesetin tulǵalar kerek. Teń sóılegende moıyndatatyn tulǵalar. О́ıtkeni búgini kúnde tek qana áskermen eshteńe sheshilmeıdi. Ony Ýkraına men Reseıdiń arasyndaǵy qaqyǵystan kórip otyrsyzdar ǵoı. Reseıdiń yqpaly bizge bar, sony ózimizdiń damýymyzda qoldana bilsek. Búgingi kúni baratyn jerge bardyq, kiretin jerge kirdik. Endi kóp nárse shekteýli, Biz «Evrazııalyq odaqqa» kirdik pe, ony joqqa shyǵara bergenshe, endi ne isteımiz degen másele ózekti sııaqty. Bireýdi synap jamandap, óz jaýapkershiligimizden qashqansha, bireýge jem bolmaýdyń jolyn qarastyrýmyz kerek. Reseı jaman, Odaq jaman deı bersek, biz álsirep qalamyz. Kirdik pe, moıyndaýymyz kerek. Endi qalaı utylmaımyz, ne isteımiz degen suraq bolýy, týyndaýy kerek. Árkim endi básekege saı bolýy kerek. Mysaly men tarıhshymyn, men tarıh jaǵynan básekege saı bolýym kerek. Sol Reseı tarıhshylarymen aıtysa alatyndaı biliktiligimdi arttyrýym kerek. Sonda ǵana biz abroımen shyǵamyz. Jáı shyryldaǵannan eshteńe ónbeıdi. Barlyq saladan básekege saı bolýymyz kerek. Bunyń bári meniń oıym, múmkin men qatelesetin shyǵarmyn.

Murat : О́zińiz birge qyzmet atqarǵan Altynbek Sársenbaıuly týraly estelikter aıta ketseńiz. Qazir bılikte, ne qoǵam belsendileriniń ishinde sol kisi sııaqty adam bar ma? - Ol kisiniń tabıǵı saıası qabileti boldy. Sezimtal, sosyn alǵa birneshe qadamdar basatyn. Endi ol kisige baǵany shákirtteri - biz bere almaımyz ǵoı. Ol kisge ustazy Elbasynyń ózi árqashan baǵa berip qasynda ustaıtyn. 30 jasynda Elbasynyń qasyna baryp, qansha jyl birge jumys istedi. Tipti oppozısııaǵa ketip qalsa da, shaqyryp alyp mınıstr qylyp qoıdy. Sebebi ol kisiniń qabiletin biletin. О́kinishke oraı, qazirgi kezde sondaı tulǵalardyń joqtyǵy qatty bilinedi. Bilinedi degende, mysalǵa ol kisi memeketshildik ıdeıany damytqysy keldi. Ultshyldyq deımiz, nemese ultshyldyqqa qarsy ıdıologııa degenniń bárinen joǵary memleketshilidik ıdıologııany ustandy. Eń bastysy - el, Qazaqstan memleketi, sonyń azattyǵy. Barlyǵyda osyǵan qyzmet etýi kerek. Tipti belgili-bir shekteýler bolyp jatsa da onyń bári elimiz kúsheıip, aıaǵynan turyp ketýin kerek pe degen oıda da júrdi. Avtorıtarlyq bılikte júrgende túbinde olar lıberaldyq joldy ustandy. Bir rette Jandosov Orazdan: «Oraz, sender ekonomıster, tolyq demokratııaǵa daıynsyńdar ma? Biz aqyryn ǵana kele jatyrmyz, joq áli de saıası prosesterdi shektep turaıyq pa? Sender aıaqtan turyp aldyńdar ma?» - dep suradym degeni áli esimde. Biraq Oraz myrzanyń ne dep jaýap bergeni esimde joq. Onyń jaýabyn 2001 jyly shyqqan «Qazaqstannyń demokratııalyq tańdaýy» (QDT) – nyń paıda bolýy dep sanaýǵa bolady. Ekonomıka damyp saıasatqa tireldi, endi demokratııany keńeıtý kerek dep baspasóz keńesin uıymdastyrǵan bolatyn. Sol QDT-an «Aq Jol» partııasy keıinnen bólinip shyqty. Sol kezde ekonomıka aıaqqa turyp, endi sol demokratııalyq saıası bostandyqqa jol ashady degen úmit boldy. Ol kisiler bárin deńgeıden deńgeıge, satydan satyǵa birtindep josparlap kele jatqan bolatyn. Búgingi kúni ekonomıkamyz sol jyldarmen salystyrǵanda edáýir damydy. Sonymen qatar, memleket ekonomıkalyq prosessterge aralsýy ulǵaıyp ketti. Degenmen de bizdiń saıasatymyz kerisinshe 2000-2005 jyldarmen salysyrǵanda aıyrmashylyqqa ıe. Saıası kúshterimiz kóbeıe me desek kerisinshe azaıyp ketti. Múlde basqa proses bolyp jatyr. Qazaqstannyń erekshelgi shyǵar, saıasattanýshylar, áleýmettanýshylar zertteýlerin áli jalǵastyrar. Biz múmkin burynǵy bara jatqan joldan basqa jolǵa túsip kettik pe eken degen suraq týyndaıdy.

(Jalǵasy bar)