Nesıe alarda nazar aýdararlyq 3 pýnkt

Álemde ekiniń birinde nesıe bar. Tipti nesıe qalypty ómirimizge ábden sińisip alǵan. Al sol nesıeni bankter bizge tıimdi jolmen rásimdep júr me? Nesıe alǵanda neni eskerýimiz kerek? Bankterge aldanbas úshin neni bilýimiz qajet? Nesıege qatysty osy jáne ózge de suraqtardyń jaýabyn ekonomıst, "Pro Gente" ekonomıkalyq zertteý ortalyǵynyń zertteýshisi Maqsat Halyq aıtyp berdi.

Ekonomıst maman retinde ol qazaqstandyqtarǵa tutynýshylyq nesıelerdi alýǵa keńes bermeıdi. Sebebi, birinshiden, nesıeniń paıyzdyq mólsherlemesi tym joǵary. Ulttyq bank qoıǵan nesıeniń eń joǵarǵy paıyzy – 56%. Zań boıynsha eshbir bank bul kórsetkishten asyp kete almaıdy, alaıda osy sanǵa jaqyndaý paıyzdarmen nesıe shartyn rásimdeýge tyrysady.    

Nesıeni tıimdi rásimdeý

Nesıe rásimdeý úshin kez kelgen azamat aldymen paıyzdyq mólsherlemege nazar aýdaratyny ras. Qaı bankte paıyzdyq mólsherleme tómen, soǵan asyǵady. Alaıda paıyzdyń ózine beı-jaı qaramaǵan abzal. Paıyzdardy usynarda bankter de túrli qıturqy áreketterge barýdan taıynbaıdy.

Paıyzdyq mólsherlemeniń eki túri bar:

-ataýly paıyzdyq mólsherleme (nomınalnaıa stavka);

-tıimdi (jyldyq) paıyzdyq mólsherleme (godovaıa effektıvnaıa stavka voznograjdenııa (GSEV).

Maqsat Halyqtyń aıtýynsha, bankter kóbine ataýly paıyzdyq mólsherlemeni aıtady. Kóshedegi nesıeniń jarnamalary ilinip turǵan bılbordtarda «15%-ben nesıe rásimdeımiz» dep jarqyratyp jazyp qoıady. Buǵan sengen halyq sol bankke qaraı aǵylady da, aldanyp qalady. Qalaısha? Maqsat Halyq muny bylaı túsindirdi:

«15-16 paıyzben nesıe beremiz» dep jazylyp turǵandardyń bári ataýly paıyzdyq mólsherleme. Tipti bankke barǵannyń ózinde, siz sol 15-16 paıyzben rásimdep jatqandaı bolasyz. Alaıda bank menedjeri sizge jyldyq, ıaǵnı tıimdi paıyzdyq mólsherlemeni aıtpaı qalady.  О́zim baıqap júrgen álgi jarnamalardyń astynda kishkentaı áriptermen «JTPM (GSEV) 27%-dan bastalady» dep jazylyp turady. Oǵan kóp adam mán bermeýi múmkin. Mán bergenniń ózinde, JTPM degendi túsinbeıtinderi bar. Iаǵnı siz bankke barasyz da, shyn mánisinde nesıeni 27 paıyzben rásimdep shyǵasyz. Sol sebepti bank menedjeriniń aldyna barǵanda mindetti túrde banktiń tıimdi paıyzdyq mólsherlemesi qandaı ekenin suraýyńyz shart. Sonda ǵana menedjer sizdiń saýatty ekenińizdi túsinip, bárin egjeı-tegjeı túsindiredi. Al siz ataýly emes, jyldyq paıyzdyq mólsherlemesi qaı bankte az, soǵan baryp, kelisimshart jasar edińiz», - dedi maman.

Kelisimshartpen túbegeıli tanysý

Banktermen nesıe rásimderde kelisimshartqa qol qoıasyz. Al siz kelisimshartqa qol qoımas buryn onda ne jazylǵanynyń bárin erinbeı oqyp kórdińiz be? Árıne, joq. Kúıbeń tirshiliktiń qamymen júrgen azamattyń ony oqyp, ýaqyt jumsaýǵa zaýqy da bolmasy anyq. Al ekonomıst maman kelisimshartpen túbegeıli tanysyp shyǵýǵa keńes beredi. Sebebi onda da sizge aıtylmaı qalǵan túrli qýlyqtar jatýy ábden múmkin.

Maqsat Halyqtyń aıtýynsha, búginde komıssııanyń 11 túrine ruqsat etilgen. Bul aqparat Ulttyq banktiń saıtynda da jazylǵan eken. Sol 11 túrine toqtalyp ótsek...

Jyldyq tıimdi syıaqy mólsherlemesin esepteý kezinde eskeriletin, jeke tulǵaǵa berilgen (beriletin) qaryzdy, mıkrokredıtti berýge jáne olarǵa qyzmet kórsetýge baılanysty komıssııalar men ózge de tólemderge mynadaı komıssııalar men ózge de tólemder jatady:

      1) qaryz, mıkrokredıt alýǵa ótinish pen qujattardy qaraǵany úshin;

      2) qaryz, mıkrokredıt uıymdastyrǵany úshin;

      3) mıkrokredıt bergeni úshin;

      4) qaryz berýge jáne oǵan qyzmet kórsetýge baılanysty banktik shottardy ashqany jáne júrgizgeni úshin...

      Komıssııanyń 11 túrimen tanysý úshin belgilengen siltemege ótińiz.

Eger kelisimshartyńyzdaǵy komıssııalar sany 11-den asyp ketetin bolsa, nesıe alǵan bankpen sottasyp, artyq tólemderińizdi qaıtaryp ala alasyz. Tipti kestede halyq eskere bermeıtin «kórinbeıtin paıyzdar» degen bolady. «Kórinbeıtin» bolǵandyqtan nesıe alýshy oǵan asa mán de bermeıdi. Al shyn mánisinde, ol «kórinetin komıssııa».

«Máselen, kestede «qaryzǵa qyzmet kórsetkenińiz úshin ustalatyn komıssııa» degen tarmaq bar. Oǵan sáıkes, siz aı saıyn bankke bir somadaǵy qarjyny tólep otyrasyz. 2012 jyly Ulttyq bank «halyqtan mundaı komıssııany almaý kerektigin» hat túrinde jazǵan. Alaıda áıteýir halyqtan qalaı da artyq aqsha alyp qalýdyń jolyn oılaǵan bankter basqa da qyzmetterdi syltaýratyp, komıssııa alyp otyrdy. Al 2016 jyly Ulttyq  mundaı komıssııany alýǵa qatań tyıym salyp, qazirgi ýaqytta qoldanylmaıdy. Degenmen, úsh jyl buryn nesıe rásimdep, ári sol kelisimshartyńyz qolyńyzda bolsa, álgi komıssııa úshin tólegen somańyzdy óndirip alýǵa quqylysyz», - dedi Maqsat Halyq.

Jalpy kelisimshartty túbegeıli oqyp alǵan jón. Tipti usaq jazýlarmen jazylǵan mátinderdi de erinbeı oqyńyz.

«Mysaly, mynandaı: "Eger eldegi ınflıasııa deńgeıi 10%-dan asyp ketse, bank kelisimshartty qaıta qarastyrady nemese qaıta qarjylandyrýǵa jiberedi" degen tarmaqshasy bolýy múmkin. 2015 jyly eldegi ınflıasııa 13,6%-dy qurady, sonda álgi tarmaqsha jazylǵan kelisimshartqa qol qoıýshynyń nesıesi qaıta qarjylandyrýǵa ketedi de, keıbireýlerdiń "tólenetin soma nege kóbeıip ketken" dep jatatyny sodan», - dep túsindirdi maman.

Nesıeni qandaı jolmen tólep júrsiz?

Nesıe rásimderde bank menedjeri sizden «tólemniń qandaı jolyn tańdaısyz?» dep suraýy tıis. Onyń birinshisi – teń bólip tóleý (ravnymı dolıamı), endi biri – annýıtettik jolmen tóleý. Alaıda bankter ózine aqsha túsý jolyn tańdaıdy da halyqqa tıimdisin aıtpaı jatady. Tipti bankterdiń kóbi tóleýdi tańdaý joldaryn usynbaı, qolyńyzǵa bir ǵana kelisimshart beredi. Al siz tutynýshy retinde ózińizge tıimdisin tańdaı alasyz. Ol qalaı? Muny  Maqsat Halyq túsindirip berdi.

«Annýıtettik tólem boıynsha, úsh jylǵa mıllıon teńge rásimdemek bolsańyz, aı saıyn tek 50 000 kólemindegi qarajat tóleısiz. Al teń bólip tóleýde 65 myńnan bastalady da, ár aıda túsip otyrady. Biraq azamattardyń kóbi buǵan bas qatyrǵysy kelmeıdi. Aı saıyn sanap otyrǵysy kelmeıdi de, annýıtettik tólemge kelisedi. Ondaıda birden 200 000-ǵa utylasyz, neǵurlym jyly uzaq bolsa, soǵurlym utylasyz. Annýıtettik tólemde birinshi paıyzdary tólenedi. Máselen, úsh jylǵa aqsha alady da, bir jyldan keıin aqshasy bolyp qalyp, bárin jaýyp tastamaq nıetpen bankke barsa, bir jyl boıy tek 100 000 ǵana tólenip turady. Sonda ol tek paıyzdardy ǵana tóleıdi. Iаǵnı banktiń paıdasyn beredi.

Eger teń bólip tóleýdi tańdasańyz, 50 myń teńge tóleseńiz 25 myń teńgesi negizgi qaryzdy jabady, 25 myń teńgesi paıyzǵa ketedi. Sonda siz bir jylda 300 000 teńgeńizdi jaýyp qoıasyz. Bir jyldan keıin aqsha bolyp barsańyz, mıllıondy aıtpaıdy, 700 myńnyń kólemindegi aqshany aıtady. Alaıla qarjy menedjerleri banktiń mundaı joldaryn aıtpaıdy», - dedi ekonomıst.

Bir nesıesin japsa, ekinshisin qaıta ashtyratyn qazaqstandyqtar nesıe qaryzdaryn ǵana ótep qoımaı, bankterdi de asyrap júrgeninen beıhabar nemese habardar. Tipti muny bile tura, qolyn bir silteıtin qarapaıym halyq qarjylyq saýattylyǵyn arttyrýdan qashady. Úsh jylǵa mıllıon alsańyz, ústinen 700-900 mıllıonǵa deıin tóleısiz dese de alady. Tómen paıyzdyq mólsherlemesi bar bankterdi izdeýge erinedi. Al qatty qajettilik týyndap nesıe alsańyz da, paıyzdyq mólsherlemeni az tóleseńiz, qalǵan 700 myń aqshany bankke emes óz keregińizge jumsasańyz, eń tıimdisi osy emes pe?!