Jarqanat qurly joqpyz ba?

Jarqanat degende, birden esimizge ushatyn, qorqynyshty qus elesteıdi, á?! Kishkentaı balańyzen ormanda kele jatyp, bir jarqanat qulaq túbinen ushyp óte shyqsa, balańyz qoryqqannan birden sizge tyǵylary anyq. О́ıtkeni, ol jarqanatty zııandy qus dep túsinedi. Alaıda, sol kezde jandaryńyzdan jaı ǵana bir kishkentaı torǵaı zý ete qalsa, onyń jarqanattaı úreı týǵyzbasy anyq.

Jarqanat (lat. Microchiroptera) — qolqanattylar otrıadynyń bir tarmaǵy. Olıgosen dáýirinen belgili. Arktıka, Antarktıda jáne Muhıt araldarynan basqa qurlyqtarda keń taraǵan. Dúnıe júzinde 20 tuqymdasqa birigetin 700-deı túri, al Qazaqstanda 3 tuqymdasy: taǵatumsyqtylar, jaltyrtumsyqtylar, ıttumsyqtylar bar. Ittumsyqtylar túrine jatatyn keńqulaqty jarqanat — Qazaqstannyń “Qyzyl kitabyna” engizilgen bar. Teri jamylǵysynda qońyr jáne sur tústeri basym. Qulaq qalqanynyń jıegi dóńgelek emes. Kózderi nashar kóredi. Tyrnaqtary bolmaıdy. 18 — 20 tisi bar, azý tisteri budyrly. Týysyn, túrin anyqtaýda tis qurylysynyń, olardyń ornalasýynyń úlken mańyzy bar. Jarqanattardyń estý múshesi jaqsy jetilgen. Keńistikte ózi shyǵaratyn joǵarǵy jıiliktegi ýltradybystardy (40 — 80 kGs), sondaı-aq, adam estimeıtin, tómengi jıiliktegi ınfradybystardy (12 kGs) qaıta qabyldaý arqyly baǵdarlanady. Jarqanat uıa salmaıdy, úńgirlerdi, aǵash qýystaryn, úı, qurylys shatyrlaryn, jarqabaqtardaǵy qus inderin mekendeıdi. Kúndiz jeke ne toptanyp, bastaryn tómen salbyratyp, aıaqtarymen tasqa, aǵashqa, jarǵa jabysyp demalady. Keshki ymyrtta jáne túnde jemtigin qalyqtap ushyp júrip, tasadan tosyn shabýyl jasap, shap berip aýlaıdy. Ár túrli omyrtqasyzdar, ásirese, tún jándikterimen qorektenedi. Qazan — qarasha aılarynda qysqy uıqyǵa ketedi. Bul kezde Jarqanattardyń dene temperatýrasy qorshaǵan orta temperatýrasynan 1 — 2°S-qa ǵana joǵary bolady. Naýryz — sáýir aılarynda oıanady. Al qys jyly bolǵan jyldary qysqy uıqyǵa ketpeıdi. Jarqanat tabıǵı jaǵdaıda 20 — 25 jyldaı tirshilik etedi. Jylyna bir ret kóbeıip, jalqy keıde egiz tabady. Balalary anasyna jabysyp ómir súrip, bir aıdan soń óz betinshe usha bastaıdy. Jarqanattar ár túrli zııandy jándiktermen qorektenip, aýyl sharýashylyǵy jáne orman sharýashylyqtaryna paıda da keltiredi (derekkóz: Ýıkıpedııa).

Jer betinde jarqanattardyń shamamen myńǵa jýyq túri kezdesedi. Osylardyń tek úsh túri ǵana keıir janýarlardyń qanyn sorady. Tarıhta adamǵa shabýyl jasaǵan kezderi bolǵan emes. 8-9 sm boıymen jarqanattyń bir maldy sulatyp túsiretindeı kólemdi mólsherde qan sorýy múmkin emes. Jarqanattardan sonsha qorqýdyń qajeti joq. Qaıta olar meıirimdi jaratylys ıesi. Raqymy sheksiz Jaratýshy Iemiz osy bir turpaty on santımetrlik jaratylysqa tamasha meıirimdilik darytqan. Máselen, bir urǵashy jarqanat balapanyn dúnıege ákele sala ólip ketse, qasyndaǵy basqa urǵashy jarqanattar dereý bir jerge jınalady. Olar jańa týǵan balapan jarqanatqa bar qamqorlyǵyn jasap, óz balapandarynan kem qylmaı ósiredi eken.

Keıde adam balasy da osy tilsiz jaratylys ıelerinen úlgi alsa dep oılaımyn...  

Usynǵan: Maqpal Sembaı