Otandyq ónimdi Reseı men Belarýstiń qaqpanynan qalaı alyp shyǵamyz?

Qazir bizdiń dúkenderimizde Reseı men Belarýstiń sút jáne sút ónimderi samsap tur. Qazaqtyń qaımaǵy Reseıdiń aıranyna ókpelep júr. Sebebi Reseıdiń ashyp ketken qoıý aırany dúkenderimizde qaımaq dep satylady. Qazaqtyń kilegeıi men Reseıdiń qaımaǵyn salystyrýǵa da kelmeıdi. Maılylyǵy az, sapasy tómen ónimder qaptap ketti. О́zgeler osyndaı sapasyz ónimderin bizge ótkizý arqyly  mol tabys tabady.  Al biz eksportqa agroónim túrlerinen un, et, soıýǵa jaramdy mal basyn ǵana shyǵaramyz. Qatyq, qurt, qazy, qarta, qymyz, aıran, shubat degen ónimderdi molynan eksportqa shyǵara almaı júrmiz. «Buǵan sebep – memlekettik agrosaıasattyń durys qalyptaspaýy» deıdi mamandar.

Bul rette mal sharýashylyǵy ǵylymynyń doktory, professor Maken Toıshybekovtyń aıtýynsha, bizge shaǵyn klasterler qurý kómekke keler edi.

«Shaǵyn klasterler qurylyp, jan-jaqty ónim óndirýge bet burylsa, bul asa qıyndyq týǵyzbas edi. Mysaly, jylqy ónimderin óndiretin memlekettik shaǵyn klasterler qurylsa, ol jerde jylqynyń eti men qymyzynan bastap, qazy-qarta, jal-jaıasyna deıin sońyna deıin óńdelip, sodan keıin ol ónimder eksportqa jol tartsa jaqsy emes pe?! Sol tárizdi sút jáne sút ónimderi klasteri qurylýy kerek. Ol arada qaımaq, qurt, irimshik óndirilse... Árıne meniń bul usynysyma «aýyldyń halqynda mal basy az. Olar qalaı ónim óndiredi?» deıtinder tabylady.  Biraq bul arada asyl tuqymdy mal ósiretin sharýashylyqtar bar, iri et eksportymen  aınalysatyn otandyq óndiris oryndary bar. Bularǵa memleket arnaıy qoldaý bildirýi kerek. Sýbsıdııamen qamtyp, dotasııa berýden bólek, agroónim óndirýshilerge qarjyny ósimpulsyz «kanıkýlǵa» berip,  bólip-bólip qaıtarasyń dese, bul isten nátıje shyǵarýǵa bolar edi», - dedi Maken Toıshybekov.

Maman alǵa tartyp otyrǵandaı, mundaı bastamalar irgemizdegi qyrǵyz elinde, О́zbekstanda nátıjesin berip keledi. «Qyrǵyzstan qazirde sút óndirýshilerin qoldap, et jáne sút ónimderi sońǵy ónimge deıin óńdelip eksportqa shyǵa bastady» deıdi maman.

Ekonomıst-ǵalym Atamurat Shámenovtyń paıymdaýynsha, biz osy ýaqytqa deıin agrosaıasatymyzda eksporttyń kólemin ulǵaıtyp, odan paıda kórý maqsatynda   birqatar sharalardy atqardyq. Agroóndiristi qoldaý úshin birneshe baǵdarlama qabyldadyq, jobalardy jasadyq, «aýyldyń ekonomıkalyq áleýetin arttyramyz» dep «Aýyl jylyn» jarııaladyq. Aýyl sharýalaryna sýbsıdııa, dotasııa bólý  jaǵyn halyqaralyq talapqa saı ettik. Ne kerek, úkimet agroónimderimizdi básekege qabiletti etýdiń barlyq sharalardy qarastyryp-aq jatyr. Biraq  «bizdiń osy baǵytta ustanǵan agrosaıasatymyzda kemshin tustar jetip-artylady.  Biz eń negizgisi aýyl turǵyndary túsinetin agro-saıasatty ustanyp otyrǵan joqpyz» deıdi maman.  

«Bizde ár mınıstr kelgen saıyn bir reforma usynyp aýyldyń halqyn dúbara etti. Mysaly, Asyljan Mamytbekovtiń kezinde «Agro-bıznes-2020» baǵdarlamasy qolǵa alyndy. Qazir ol baǵdarlamanyń ózi qaıda, nátıjesi qaıda?! Budan soń jaıylymdyq jer máselesi kóterildi. Mal sharýashylyǵyn onyń ishinde mal sýarýdy jetildirý úshin 4 myńǵa jýyq qudyq qazý qolǵa alyndy. Nátıjesinde qudyqtar qurdymǵa ketti. Jurt qudyq qazǵyzyp, aqyry memleketten onyń qaıtarymdy aqshasyn ala almaı zar boldy. Budan soń mınıstr Asqar Myrzahmetov kelgende aýyl sharýashylyǵy kooperatıvteriniń basyn biriktirý saıasatyn ustandy. Jaqsy ustanym bolatyn. Respýblıka boıynsha 467 kooperatıvter qurylyp, olar 220 sút qabyldaý  jáne  103 mal soıý pýnkteriniń, oǵan qosa 12 myń otbasylyq mal bordaqylaý alańdarynyń basyn qospaqshy bolǵan. Onyń qorytyndysy boıynsha 135 myń jeke úı sharýashylyqtary men sharýa qojalyqtary jumyspen qamtylatyn bolǵan. Biraq bul da aıaqsyz qaldy. Al qazir О́mirzaq Shókeev myrza  bes jyl ishinde eńbek ónimdiligi men óńdelgen ónimder eksportyn 2,5 ese ulǵaıtý kerek degen saıasatty ustanyp otyr. Árıne, saıasat jaqsy. Nátıjesi oń bolsa tipten durys. Biraq osyndaı reformalardyń aýysa beretindigi aýyldyń halqyn ári-sári etti. Shyndap kelgende aýyldaǵy jurtshylyq bizdiń agrosaıasatty uqpaı júr», - dedi ekonomıst-ǵalym Atamurat Shámenov.

Ekonomıst-ǵalymnyń paıymdaýynsha, bizge aldymen osy máseleni rettep alý kerek. Aldymen aýyl halqyna uǵynyqty saıasatty ustanyp alyp, ol reforma nátıjesin bergende ǵana kelesi jańashyldyqqa aýysqan jón. «Olaı etpesek, biz aýylǵa arnalǵan reformalar leginen shatasyp kettik» deıdi ǵalym.

 Mamandardyń paıymdaýynsha, bolashaqta bizge agroónimderdi eksporttaýda, un men ettiń eksportyna súıene berý paıdany eselemeıdi. Bul rette mamandar «bolashaqta ózimizdiń ishki naryqty qamtý úshin de, un qajet bolady. Nan jáne nan ónimderimen halyqty qamtý úshin eksportqa shekteý qoıýǵa týra keledi. Sondyqtan bizge undy óńdemeı syrtqa shyǵara bergennen, odan ónim óndirip keptirilgen kespeler, makaron ónimderin, salma, jaımalardy syrtqa shyǵaryp úırengen abzal» deıdi.

Sol tárizdi et eksportyna qatysty da sala mamandary shıki etti eksporttaı bergennen daıyn ónimdi óndirip shyǵarǵannyń paıdasy baryn alǵa tartyp otyr.

Bul rette  ekonomıst-ǵalym Jańabaı Aldabergenov «Biz syrtqa et ótkizemiz. Al ózimizde et jáne et ónimderiniń baǵasy qymbat. Un eksporttaımyz, ózimizde unnan shyǵarylatyn ónimder qymbat. Biz shetelden et jáne et ónimderin tasymaldaımyz. Reseı, Belarýs, Polsha, Meksıka, Kanada elderinen Qazaqstanǵa enetin et jáne et ónimderiniń baǵasy bizde asa qymbat. Biz otandyq ónimderimizben ishki naryqtyń 80 paıyzyn qamtyǵanda  qazirgideı «otandyq ónim ımporttyń tatasynda qaldy» dep otyrmaıtyn edik. О́kinishke qaraı, qazir bizdi ımport basyp aldy. Osydan baryp qymbatshylyq ta jelkelep tur. Agrosaıasatty jetildirýdi aýyldan bastaý kerek. Keńsede otyryp alyp agrosaıasat usynyp, reforma jasaımyn deý qısynsyz. Mınıstr maldyń jaıyn túsinbese, mal sharýashylyǵy qalaı damıdy? Odan ónim qalaı alynady? Sondyqtan jyly keńseden shyǵyp, aýylǵa qaraı baryp, bárin kózben kórmeı reforma jasaý qısynsyz. Eger agrosaıasatta jetistikke jetemiz desek, shıkizattan ónim óndirý formýlasy damýy kerek. Eń sońǵy ónim óndirip, qazaqy brend qalyptasqanda ǵana paıda eselenip, túsim kóbeıetin bolady. Sonda ǵana biz Reseı men Belarýstiń qaqpanynan otandyq ónimdi qutqaratyn bolamyz. Al olaı etpsek, taıaý úsh jylda ishki naryqty Reseı men Belarýstiń ónimi jaýlap alady. Sondyqtan qazirden bastap saýatty qadamdar jasaý kerek»,- dedi Jańabaı Aldabergenov.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy