Ákimderdiń esebi spektaklge aınalyp barady. Nege?

Bıylǵy jyly da Elbasy tapsyrmasyna saı, túrli deńgeıdegi ákimderdiń el aldyndaǵy esebi jer-jerde bastalyp ta ketti. Jyl ótken saıyn tájirıbe jınaqtala beredi ǵoı, jıyndar jınaqy óris alǵanymen mundaı betperde kezdesýler jurtshylyqty jalyqtyra bastaǵan sekildi. Nege?

О́ıtkeni esep berýdiń qandaı ssenarımen ótetini turǵyndarǵa aldyn ala belgili bolyp qalǵandaı. Munda jamaǵattyń qamynan buryn áýeli ákimderdiń abyroıy men bedeline, iskerlik qabiletine nuqsan tımeýi tıis. Basshyǵa syn aıtylmaýy, unamaıtyn usynys estilmeýi kerek. Jınalysty uıymdastyrýshylar negizinen osyǵan mán beredi. Kishi ákimder ózinen úlken ákimniń qyryna ilinip qalmas úshin «láppaılap» turǵan úsh shaldy aldyn ala daıyndap qoıady. Onyń bireýi jaýaby daıyn saýal berse, ekinshisi jaǵymdy tilek aıtady. Al úshinshisi kópshiliktiń atynan bata beredi.  Sonda deımiz ǵoı, ákimder halyqqa qyzmet ete me, álde halyq ákimniń sol ornynda uzaǵyraq otyryp, bilgenin istep ary qaraı kóterilip ketýine qyzmet etýi kerek pe?

Ákimder bergen jyldyq esepterdiń bir uqsas jeri – jyldan-jylǵa órlep kele jatqan kóp sıfrdiń tizbegi. Ana sala da, myna sala da jaqsaryp barady, qaı jaǵyna qarasań da, ósim bar, keri ketkeni kem. Laıym solaı bolsyn, bári de qoǵam úshin, adam úshin dep túsinerimiz anyq. О́ıtkeni, Prezıdent tapsyrmasyna oraı Úkimet te qarjy jaǵynan qarasyp-aq jatyr ǵoı.

Aımaqtarymyzda ónim óńdeý men halyqqa qajetti zatty óndirý jaǵy qaǵajý qalǵandyǵy kópke belgili. Barlyq derlik qajetti nárseler syrttan tasymaldanady. Al esepti kezdesýde osy máselege mán berilip, túıtkildi sheshý joldary aıtylmaıdy. Jaýyrdy jaba toqý kimge kerek?! Sondaı-aq, jumysyn bastap alyp, uzamaı toqtap qalǵan óndiris, iri kásipkerlik oryndaryna jergilikti ákimder tarapynan qozǵaý nege jasalmaıdy. О́ńir basshysy naqty qandaı qamqorlyq tanytty, sharýanyń ary qaraı shaıqalmaı órbýine ne istedi? Baıandama oqıtyndar muny da attap ótedi. О́ıtkeni, «daıyn asqa tik qasyq» degendeı, el aýzyna qarap otyrǵan dókeılerimiz syrttaı baqylaýshynyń keıpin kıgendeı. Sondyqtan da Úkimetten bólingen  qarjymen iske qosylǵan nemese jeke kásipkerdiń óz kúshimen jumys isteı bastaǵan kásipornynyń málimetin sydyrtyp oqýdan asa almaı jatady.

Iá, bazarly qarym-qatynas básekelestikke keń jol ashyp qoıdy. Ortalyq qalalar túgili shetki aýdandardyń bazarlarynda qaptap júrgen jaqyn sheteldikter, saýda-sattyǵyn jasap, aqshamyzdy qaptap qyr asyryp jatyr. Oǵan joǵaryda aıtqanymyzdaı tosqaýyl básekelestik arqyly ǵana qoıylady. О́z aqshamyzdy ózimizde qaldyrýǵa jergilikti basshylardyń jany ashysa, bir amalyn tappas pa edi. Amal qansha, atqaminerler tarapynan buǵan da áreket az.

Taǵy bir baıqaǵanymyz, esep berý barysynda rýhanı baılyq, jan dúnıege qatysty máselelerdiń ústirtteý qamtylatyndyǵy. Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý», «Uly dalanyń jeti qyry» atty maqalalary ulttyq qundylyqtarymyzdy ulyqtaý barysyn alǵa tartatyny túsinikti. Bul «Máńgilik El» ıdeıasynyń tııanaǵy. Al ákim baıandamalarynda osyny júzege asyrý tetikteri, osy salanyń qajymas jaýyngerleri tipten eskerýsiz qalǵandaı. Sondaı-aq, «Halyqtyń kózi, qulaǵy hám tili» atanǵan merzimdi basylymdardyń memleket basshysynyń baǵdarlamalarynyń oryndalý barysyn qamtý aıasy qandaı, elge áseri nendeı, osylarǵa birer aýyz sózben toqtalyp ótý artyqtyq ete me?! Álde, bul ákimniń qamtýyndaǵy eldimeken adamdary gazet almaı ma, kitap oqymaı ma?  Munyń ózi eldiń yntymaǵy men aýyzbirligin uıystyratyn, Prezıdent tapsyrmalarynyń oryndalý barysyn qamtıtyn, ishki saıasat máseleleri desek jalǵan ba?

Statıstıkadan belgili, jalpy jas otbasylar arasynda ajyrasý kóbeıip tur. Bas quraǵandardyń úshten biriniń otbasy oırandalady eken. Osy keleńsizdiktiń aldyn alý úshin atqarýshy oryndar ne qaıran jasap jatyr, ákimderdiń yq jaǵynan shyqpaıtyn ardagerler keńesinen ne dármen bar? Jastar arasyndaǵy buzaqylyq she? Keshe ǵana búkil eldi dúrliktirgen ań aýlaýǵa shyǵyp, adam óltiretin qanypezerlerdiń oqıǵalary bastapqyda usaq buzaqylyqtan bastaý almaıdy dep kim aıta alady?! Olardy uryp-soǵyp, qorqytyp tııa almaısyń, onyń basty tetigi adamnyń jan dúnıesine ózgeris jasaý, ónegeli isterdi nasıhattaý men sol baǵytta tárbıeni jandandyrý ekendigi anyq. Al ákimderimiz janasa júrip, jamyraı maqtaıtyndarǵa aldanysh ataq úlestirýimen máz. Alaıaqtyq jasaıtyn áıelder nege kóbeıip ketti? Názik jandylarǵa qamqorlyq qandaı? Qysqa kúnde qyryq qubylatyn bilim salasynyń bolashaǵy, jetkinshekter. Osy máseleler aıtylýy tıis edi ǵoı. Amal ne, bular  saýdyraǵan sandardyń tasasynan shyǵa almaıdy. Jasyratyny joq, at ústindegiler tómengilerdiń janaıqaıyna nemketti qaraıdy. Kemshilik ataýlyny eske alýǵa qulyqsyz, tipten, turǵyndar tarapynan ne másele jóninde de saýal qoıylmasa deıdi. Bireý-mireý birdeńe deı qalsa, tyjyrynyńqyrap qalatyndyǵy ańǵaryldy. Bul jarııalylyq, zaıyrlylyq, izgilik úrdisine saı emes.

Sonymen esepti baıandamalarda jetistikter molyraq aıtyldy. Aldaǵy turǵan mindetter de qamtyldy. Qoshtap sóıleýshiler de tabyldy. Degende, bul eshqandaı másele joq degendi bildirmese kerek. Biraz aýyl turǵyndary aýyl ákiminiń qyzmetine kóńili tolmaıtyndyǵyn ańǵartty. Shendiler qalamaǵanymen muny ashyq aıtqandar bar. Máselen, Qyzylorda oblysy Shıeli aýdanynyń. Aqmaıa aýyly turǵyny, ardager ana Sh. Selbesinova: «Aýylymyzdyń qurylǵanyna 80 jyl tolyp, mereke sharýashylyq tarapynan ǵana atap ótilgendeı. Aýyldyń qalyptasýyna eńbek sińirgen ardagerlerge esh qurmet kórsetilmedi, olarǵa tipti mán de berilmedi. Elbasynyń osyndaǵy ókili-aýyl ákimi nege belsendilik tanytpady? Osy jaǵdaı bizdi qynjyltty», – deıdi. Bul pikirdi aýdan ákimi de ústemeledi:  «Ár kezde eńbek etken kisilerdiń eńbegi durys baǵalanýy kerek. Ár adamnyń eńbegi laıyqty eskerilgeni jón», – deıdi aýdan basshysy. Durys, osylaı aıtýǵa bolady. Alaıda, aýdannyń ózinde osy qaǵıda iske asyrylyp jatyr ma? Nartaı aýylynda da aýyl ákimi qyzmetine kóńili tolmaǵandar qara kórsetti. Bul aýylǵa basshy bolarlyq isker kadrdiń durys tańdalmaıtyndyǵyn, ústel ústindegilerdiń «Máke, Sákesimen» sheshilip kelgendigin kórsetpeı me eken? Amalsyz osylaı oılaısyń.

Jalpy atqarýshy oryn ókilderiniń halyqpen jıi júzdesip otyrýy – ortaq istiń kesimdi sheshimin tabýǵa jol ashady. Degende, aldaǵy ýaqytta ár okrýgte aýyl ákimderi turǵyndaryna esep berip bolǵan soń aýdan ákiminiń halyq aldyndaǵy kezdesýlerin qazirgideı ár aýylda ótkizbeı-aq, úsh-tórt okrýgterde biriktirip, aımaqtyq jasasa, ıaǵnı, ár aýyl ókilderin qatystyra otyryp uıymdastyrsa, sol jerde qajetti máseleler ortaǵa salynsa,  ýaqyttan da utýǵa bolady, ári tıimdiligi de artatyn sekildi. Bul árıne el bolashaǵy úshin aldaǵy ýaqyt enshisindegi oılanarlyq nárse. Ázirge, ákimderdiń esep berýi spektaklge  aınalmasa eken deımiz.

Nurmahan Eltaı,

jazýshy, Aqparat salasynyń úzdigi 

Qyzylorda oblysy, Shıeli aýdany