Qazaqtyń jeti qorqynyshy

Keler kúnniń, keler halyqynyń  bolashaǵyna hám nızamyna  alańdaý, qorqý – bul kóregen janda bolatyn qasıet. Kóne Qytaıdyń uzyn saqal ustazy Konfýsııdan surapty.

– On urpaqtan keıingilerdiń ne kóretinin boljaı alasyz ba?,- dep. Sonda ustaz aıtypty:

– Urpaqtan-urpaqqa, ákeden-balaǵa ne qalyp jatqanyn anyq bilsek, onynshy emes, júzinshi urpaqqa da ne qalatynyn boljap bilý qıyn emes,-depti.

1. Qorqyttyń qorqynyshy

«Tirideı ólýden» qorqý pálsafasy

Halyq aýyz ádebıeti men túrki halyqtarynyń baı folklory arqyly Qorqyt Ata týrasynda kóptegen ańyzdardyń silemi jetti. «Qorqyt О́limnen qorqyp, ólmeıtin jer izdedi. Barǵan jerdiń bárinde kór qazǵan adamdar «Qorqyttyń kórin» kórsetti»,-deıdi ámbesi. Qazaqta pále-qaza qaıdan-dúr, ózekti janǵa bir ólim nemese «Qaıda barsań da Qorqyttyń kóri» dep ólimnen qashsań da qutylmasyńdy aıtady. (Sasyq tánniń ólimi árıne). Endeshe jer betinde adam jany qashyp qutylarlyq jer joq, ajal quryǵy qaıda da jetedi eken. Jer dep ózi aıtyp tur. Qybyrlaǵan barlyq tirshilik ıesiniń bárin jeıdi, toıymsyz qyrtysyna juta bermek, jeı bermek. Sol sebepti Jer atandy.

Qorqyt ólimnen qoryqqan da, qashqan da joq. Ol «tirideı ólýden» qoryqty degen fılosofııalyq tujyrym da bar sopylarda. Qorqyt hám Asan Qaıǵynyń izdegen «Jeri» bir deıtin oıdy qýattaýshylar da joq emes. Sýbektıvti oıym, bul qaı qorqynysh bolsa da uly qorqynysh. Jaratqan Iege bastaıyn ǵalamat sezim. Túrki halqynyń murynyna ıslamnyń ıisi barmaı turyp, tańǵajaıyp nuqsansyz jaratylǵan ǵalamnyń bir Jaratqan Iesin esh ilimsiz (Jaratylysyndaǵy suńǵylalyǵymen) sezip, hám odan qorqýy – bul danalyq bolsa kerek... Al danalyq – bul fılosofııa. (Qazaqtyń «Qudaıdan qoryqpaǵannan qoryq» deýiniń syry tereń).  Bizdińshe, Qorqyttyń qorqynyshy – «Áýlıelerdiń» qorqynyshy. Iаǵnı izgi adamdardyń qorqynyshy. Aýyl qoıshysy men jaı shopyr bul qorqynyshpen kezdespeýi de múmkin. Biraq,  jaratylystaný tarıhyn zerttegen áıgili fılosof, akademık B.M.Kedrov: «Kemeńgerde bolatyn qasıettiń nyshandary qarapaıym kiside de kezdese beredi» degen. Meıli.

Árıne, bul, úlken ilim. Úlken ǵalymdardyń úlesindegi dúnıe.

2. Abylaı hannyń qorqynyshy

Urpaqtarynyń usaqtalyp kete me dep qorqýy

Aq kıizge kóterip Abylaıdy han saılady. Handyq qurǵan kúni Abylaı tús kóredi. Tústiń uzyn-yrǵasy bylaı: Han astynda tulpary bar kele jatsa, aldynan azýy kereqarys adýyndy arystan shyǵady. Han arystandy qýyp jetip, qarynyn qanjarmen jaryp jiberedi. Kenet arystannyń ishinen jolbarys shyǵa keledi de ol da qasha jóneledi. Sóıtip osy kórinispen jolbarystan – qasqyr, qasqyrdan – túlki shyǵady. Ol da qasha jóneledi. Qýyp jetip, qarynyn osyp qalǵanda baqa-shaıan, qurt-qumyrysqa, jylan-kesirtke aqtarylyp qoıa beredi. Biraq olar hannan qoryqpaıdy. Bári jabyla byjynap, astyndaǵy qylquıryqtyń saýyryna, jalyna órmeleı túsedi. Osy kezde han túsinen shoshyp oıanady. Han túsin Buqar jyraýǵa jorytady.

Abylaıdyń túsin muqııat tyńdaǵan Buqar jyraý: «Qylquıryqqa mingeniń – han taǵyna qonǵanyń. Al, aldyńnan arystan qashsa, senen arystandaı aıbarly ul týady. Odan týǵan ul da jolbarystaı qaıratty, erjúrek, batyl bolmaq. Jolbarystaı tuqymyńnan týǵan shóbereń kókjal qasqyrdaı azýly, aılaly, kúshti bolyp týady. Al odan taraǵan urpaq zamanyna qaraı qyzyl túlkideı qý, alaıda, sýjúrekteý keledi. Odan keıingi tuqymyń álgi baqa-shaıan, qurt-qumyrsqa, jylan-kesirtkedeı usaqtalyp keteme dep qorqam...» depti.

Endi jarǵaqbastan – qańbaqbas, kórgensizden – kórdemshe, qudaısyzdan – qul-qutan, teksizden – jetesizder týyp jatqany da jasyryn emes...

3. Abaıdyń qorqynyshy

«Shoshımyn keıińgi jas balalardan»...

Qazaq úshin Abaıdyń janyn jegi qurttaı jemegen, qartaıtpaǵan, qaıǵyrtpaǵan isi bar ma edi ózi? Abaıdyń biz biletin oıynda qazaqtyń osy bir qylyǵy qýanarlyq degenin kórdik pe?! Joq. Onda Abaıdyń  qaıǵysy men qorqynyshyn sanap taýysa almaspyz sirá. Sondyqtan birin ǵana aldyq. «Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq...» dep bastalatyn eki sıkldi ǵaqlııasy bar. Onda Hakim bylaı deıdi:

Qartaıdyq, qaırat qaıtty, ulǵaıdy arman,

Shoshımyn keıińgi jas balalardan.

Terin satpaı, telmirip, kózin satyp,

Tep-tegis jurttyń bári boldy alarman.

«Shoshımyn (Qorqamyn) keıińgi jas balalardan». Jas balalar – jas urpaq, jas urpaq – búgingi biz, erteńgi – siz. Hakim bolashaq alarmandardan  qoryqty. Alarmandar kim? О́zi aıtady: «Baı alady... bı men bolys alady... jaý alady... dos alady... Júz qaraǵa eki júz alarman bar...» osylardyń terin satpaı alatyn alarmandyǵynan qoryqty.

Osy kep búgin bar ma, joq pa ony qý ishińiz sezer. Ári qaraı tápishteýdiń de keregi joq shyǵar. «Abaı degen sóz jeńil ǵoı».

Bul – kózqaras. Al bizdiń oımen aqyn, Gúlnar Salyqbaeva apamyzdyń alańdaýy da toqaılasatyn tusy bar-tyn. Bir suhbatynda bylaı deıdi, aqyn: «Ta­bys tabýym kerek dep, adam­shy­lyqtan bezip ketetinderden qor­qam. Úlkenderdi qoıshy, óti­rik aıtyp, áıtip-búıtip kún kórý­di ǵana oılaıtyn, uranshyl, taıaz jastardan qorqam. Jas ke­zi­nen sondaı bolsa, keıin kim bo­lady?».

4. Batyr babamyz Baýyrjan Momyshulynyń qorqynyshy

«Birinshiden, besik jyryn aıtatyn kelinder azaıyp bara jatqanynan qorqamyn, ekinshiden, nemerelerine ertegi aıtyp bere almaıtyn ájelerdiń kóbeıip bara jatqanynan qorqamyn, úshinshiden, dástúrdi syılamaıtyn balalardyń ósip kele jatqanynan qorqamyn.

О́ıtkeni besik jyryn estip, ertegi tyńdap, dástúrdi boıyna sińirip óspegen balanyń kókirek kózi kór bola ma dep qorqamyn…», – depti.

Bul búgingi halqymyzdyń háli... dál me dál keldi. Oǵan anyqtama berý de artyq bolar.

5. Birjan Saldyń qorqynyshy

Birjan mazardyń qabyrǵasyna mańdaıyn tirep turyp, «Aıaq-tabaq jalaǵan saraı ánshi, saraı kúıshi etigimen tórge shyǵa ma dep qorqam. Shyn ónerdiń baǵlan basy tabaldyryqta qala ma dep qorqam»,-dep jylaıdy.

«...Talaı kórgenbiz, aǵalardyń bura tartyp, ezýleı shapqanyn, búırekten sıraq shyǵaryp, jaqsyny muqatyp, jamandy shyńǵa shyǵarǵanyn. Birde, Á.Qashaýbaev konkýrsyna qatysyp, óziniń qyltasynan keletinderden jeńilip, taýy shaǵylyp, japadan-jalǵyz qaıtyp kele jatqan tamasha ánshimen poıyzda ushyrasqanym bar. Vagon-restoranǵa ertip aparyp, konıak áperip jubattym. Qolymnan basqa ne keledi. Keıinnen osy epızodtan týǵan oılarym «Birjan Sal» fılmine endi»,-deıdi –  bir esteliginde marqum jazýshy, kınodramatýrg, ssenarııst Talasbek Ásemqulov aǵamyz.

 «Muhıttaı ánshi qaıda» degen ánniń myna bir jolyna jan túrshigedi.

«Sanańda saraltyndaı syńǵyrlaıdy,

Asyldyń joq eken ǵoı tattan baǵy»,-deıdi.

Bul sóz sanaly janǵa «ıne jutqan ıtteı» tıer edi. Alaıda aqıqaty sol. Qazir de ıttiń balasy ıtaqaı saraıdy saǵalap etigimen tórge shyqty. Nebir shyn talanttardy tasaǵa tyqtyq. Dala daýsy ańqyǵan án men kúıdiń tórine ergejeıli jat qyńsylaǵan mysyqtyń maýyqqany, ıttiń úıikkeni, taǵy birdeńelerdiń jynyqqany sekildiler shyqty. Talǵamda talas joq árıne. Biraq bul bekzada halyqtiki emes edi. Jybyrlaǵan juldyz qurt kún shyqsa silemi de qalmasyn nege esten shyǵardyq? Dándúris áýlekiler sananyń saıazdyǵynan sahnanyń tórin bermeı keledi. Deni durys ónerdiń áýleti de keler. О́mir de, óner de alma-kezek emes pe?!

6. О́zbekáli Jánibekovtyń qorqynyshy

«Qazaqtyń kózin basqan shelden qorqam»

«Aq túıeniń qaryny jaryldy» dep,

Qur shańǵytqan, samalsyz «jelden» qorqam.

Julqardy baı, momyndy kedeı etken

Naryqtyq asar-aspas belden qorqam.

Jaqsy menen jamandy aıyrmaıtyn

Qazaqtyń kózin basqan shelden qorqam.

«Yrys aldy yntymaq» ketkennen soń

 Azyp-toza bastaǵan elden qorqam.

«Aq túıeniń qaryny jaryldy» degen  ur da jyq uran, qyr asyrmas qysyr maqtan, gýlegen jalǵan jetistikterdi  –  «Jelden» dep búgingi JEL SО́Zdi aıtty, saıası-ıdeologııalyq О́.Jánibekov. «Julqar baı momyndy kedeı etip» bitti.

«Jaqsy menen jamandy aıyrmaıtyn

Qazaqtyń kózin basqan shelden qorqam».

Eń soraqysy da osy edi. Qazir jaqsy kim, jaman kim – parqyn bilý qıyn. Jaqsylar jarda tur. Jaman bitken demogog. Al, aıyryp kórińiz.

«Yrys aldy yntymaq» ketkennen soń

Azyp-toza bastaǵan elden qorqam».

Iа, qorqynyshty!

7. Asqar Súleımenovtiń qorqynyshy

«Túsiniksiz bir ýaqyt kele jatyr».

Bizdiń atalarymyz ómir boıy din ustaǵan, qazaqtyń ımanynyń  saqshysy bolǵan. Jańa zamanda aq joldan taımaı repressııaǵa ushyrap ketkeni qanshama. Túsiniksiz bir ýaqyt kele jatyr. Bir aqynnyń aıtqany bar ǵoı, «Musylmandyq kimde joq, tilde bar da, dilde joq» dep. Qazaq sııaqty tózimdi, er halyqtyń din-ımany ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda kete me dep qorqam. (Talasbek Ásemqulovtyń «Kemeńgerden bir úzik syr» atty maqalasynan alyndy).

Kemeńgerdiń aıtqany aıdaı keldi. Qorqynyshtyń qorshaýynda qurdyń boǵyndaı úıirildik. Túsiniksiz ýaqytqa túsip qalǵanymyz da ras. Keshe qudaısyzdarǵa taptaldyq. Búgin ásire qudaıshyldarǵa tap boldyq?.. Qazaqta muny «Dini qattydan qoryq» deıdi.

P.S. Qorqýdy ǵylymda – fobııa deıdi. Fobııanyń túrleri kóp. Adamzat jaratylǵaly beri bilim ósip, sana tolysqanymen júrek túkpirinde qorqynysh álemi tirshilik etip keledi. Ol bar. Al Abstraktyly túsinikke negizdelgen psıhologııalyq fobııalardy tize berýdiń bul jerde qajeti joq. Megapolıstik stress pen depressııa adam júıkesiniń osal tustaryndaǵy óz kompleksi. Ol aqyldyń tapshylyǵynan paıda bolǵan fobııa. Ol biz úshin «usaqtalǵan qorqynysh». Bizdiń aıtyp otyrǵanymyz – ulttyqfobııa. Bul álgi «Kóbelek effektisi» emes. Tutas ulttyń ýaıymy. «Ýaıym er qorǵany» deıdi Abaı. Ýaıym-qaıǵy da qorqynyshtyń bir túri. «Qaıǵyny er kóteredi» deıdi qazaq. Qaıǵyny qaısypaı kóterý, ony jeńý – Erdiń isi eken.

Bir mysal: túz qoıany men úı qoıanynyń (Qolda asyraǵan) aıyrmashylyǵyn bilesiz be? Aıyrmashylyǵy sol – saqtyǵynda. Túz qoıany eki qulaǵy erbeńdep únemi saq júredi. («Saq júrseń – toq júresiń» deıdi). Al, úı qoıany bir sózben aıtqanda «ultsyzdanǵan» qoıan. Iаǵnı onda qorqý-úrký joq. Qulaǵy salpıyp turady. Iаkı onyń ajaly tap janynda turýy múmkin. Úı qoıany ony ańǵara almas, óıtkeni onda qoıandyq qasıet joıylǵan. Soǵan uqsas keıińgi tolqyn jastarǵa qarasańyz júzderinde esh alańdaýshylyq, ýaıym, qorqynysh degeniń taby da joq. Saqtyq ta joq. Iаǵnı «Qoıangershilikten ketkenbiz». (Bizdiń qorqynyshymyz bolashaq jáne saqtyq).

Al, qurmetti oqyrman, biraz dúnıeniń basyn shaldyq. Joǵaryda aıtqan jeti qorqynyshty seıilttik pe, álde úreıdi úlkeıttik pe? Ony ózińizge qaldyrdyq.

Baqytbek QADYRULY