«Ulttyq oıyndar» baǵdarlamasynyń mańyzdylyǵy basym

Mádenı mura óner,  ádebıet, rýhanııat desek te búgingi óskeleń urpaqtyń sanasyna ulttyq salt dástúrimizdi, ulttyq oıyndarymyzdy sińire bilý óte ózekti.   Mádenı murany  saqtap, jas urpaqqa amanat etip, olardy tárbıe quraly retinde qoldanýymyz kerek. Sondyqtan umyt bola bastaǵan qazaqtyń ulttyq oıyndaryn dáripteýdiń mańyzdylyǵy basym. Qazirgi jas óskinderdiń oılaý qabiletin, óresin damytý úshin de ulttyq oıyndardyń yqpaly óte kóp.  Vırtýaldy ómirge táýeldi balany qoǵamǵa beıimdep, mıyn sergitip, syrtqy ortamen qarym-qatynasyn durystaý úshin de  ulttyq oıyndar qazirgi zaman qajettiligi bolyp otyr.

Biz qazir aqparattyq damý zamany degenimizben, qoǵamda sıfrlyq aýtızm tirek qımyl qabileti jetikiliksiz, damýy tejelgen balalar kórsetkishi artyp barady.  Balaǵa jastaıynan smartfon berý,  gadjetterdi kúndelikti ómirde jıi paıdalanýdyń zııan ekeni qansha márte dáleldense de, aıtylsa da búgingi jas óskindi, oqýshylardy  qurylǵydan ajyrata almaımyz.  Sondyqtan bul problemanyń ornyn almastyratyn balalardy túrli tásildermen qyzyqtyratyn amaldardyń biri «Ulttyq oıyndar» baǵdarlamasyn jasaý.

Mysaly, qazaq halqy ejelden ań aýlaýmen aınalysty. Bul olardan júgirý, sekirý, órmeleý daǵdylaryn talap etti.  Al balalar bala kezinen asyq oıyny, jamby atý, teńge ilý, aýdaryspaq, kúresti meńgerdi.  Mundaı oıyndardy erte bastan úırený oǵan mashyqtaný adamnyń fızıkalyq qasıetterin damytty. Bul adamdardy tirshilik úshin kúreske baýlydy. Oıyndardyń kómegimen qazaqtar úlkenderdi qurmettedi úırendi.  Denelerin oıyndar arqyly shynyqtyra otyryp  qoǵamǵa beıimdeldi.

     Ulttyq oıyn sadaq atý nemese asyq oıyny bastapqyda kóshpeli qazaqtyń  ań aýlaýy men egin jınaýyndaǵy is-qımylyn týdyratyn elikteý áreketteri arqyly damydy. Osyǵan baılanysty ulttyq folklorlyq qorda qustar men janýarlardyń beınelerimen baılanysty kóptegen oıyndar qalyptasty. Qoǵamnyń damýyna oraı, túrli áreketterdi emosıonaldy túrde júzege asyrý qajettiligi týyndaıtyndyǵy shynaıy qubylys. Oıyn men bı ol adamda dene tárbıesin damytyp, estetıkalyq rahattaný kóńil kúıin ákeledi. Ulttyq oıyndardy oınaı otyryp, qazaq balasy qorshaǵan ortamen, tabıǵatpen qarym-qatynas jasaı bastaıdy. Bilim, eńbek daǵdylaryn ıgeredi, fızıkalyq jaǵynan damıdy. Qazirgi ýaqytta oqýshylardyń qozǵalys belsendiligi tómendegeni ras. Mine, osy sebepti qazirgi HHI ǵasyrda júıeli jattyǵýlardyń, fızıkalyq dene belsendiliginiń, ulttyq oıyndardyń róli artyp keledi. Oıyndar kezinde balalar shyǵarmashylyq qabiletterin, belsendiligin, ózindik ıdeıa bastamalaryn kórsetedi. Oıyn barysynda bala is-árekette erkin ári táýelsiz túrde, tamasha kúıde qýanyp, serpilgen emosııalaryn kórsetedi. Barlyq ulttyq oıyndar jan-jaqty jáne kóp qyrly tárbıeniń pedagogıkalyq quralyn qamtıdy.

        Kóshpendi tirlikte ómir súrý jaǵdaıy qazaq halqynyń mádenıetin, ádet-ǵurpyn, salt-dástúrin qalyptastyrýǵa úlken áser etti. Qazaq taıpalary ózderiniń táýelsizdigin saqtaý úshin soǵys júrgizýge májbúr boldy, al bul másele de ulttyq oıyndardyń damýyna áser etti. Qazaqtardyń oıyndarynda negizinen aǵashtan, janýarlardyń súıekterinen, tastardan, keıinirek metaldan jasalǵan qurylǵylar qoldanyldy. Basqa halyqtarmen qarym-qatynasta jańa oıyndar men oıyn-saýyq paıda bolǵany da ras. Kóptegen ulttyq oıyndar óz maǵynalaryn saqtap qaldy. Ulttyq oıyndardyń kómegimen jas kezinen bastap balalar men jasóspirimderdi tárbıeleýge mol múmkindik bar. Bul qoǵamdaǵy tabıǵat pen qarym-qatynastyń durys qalyptasýyna yqpal etedi.

       Qazaq halqynda dástúr boıynsha er adamdar jastardy, ásirese ul balany tárbıeleýmen aınalysqan. Oıyndarda uldar sadaq atý arqyly ań aýlap, ıaǵnı tirshiliktiń ekonomıkalyq qyzmetin jańǵyrtady. Al qyzdar óz oıyndarynda turmystyq jáne otbasylyq - nekelik qatynastardy beıneleıdi. Kóshpeli qazaqtardyń, malshylardyń ómiri olardan jan-jaqty fızıkalyq damýdy talap etti. Osyǵan baılanysty qazaqtyń barlyq ulttyq oıyndary negizinen óte qýatty. Munda oıynǵa qatysýshylar ózderiniń kúshteri men eptilikterin kórsetedi. Qazaqtardyń oıyndary balalardy janýarlarǵa jáne qorshaǵan ortaǵa uqypty qaraýǵa tárbıelep, úıretetini ras. Qazaqtar sharýashylyǵynyń bir salasy ań aýlaý boldy, onda ańdar men qustardyń qımyldary men dybystaryna elikteý óneri ejelden tanymal boldy. Janýarlardyń ádetterine elikteıtin oıyndar da bar.

   Ulttyq mádenıet degenimiz bul ulttyq oıyn, mysaly, qazaqtyń ulttyq dene shynyqtyrý oıyndaryn alsaq, odan aýmaqtyń, geografııalyq ortanyń, psıhologııalyq qurylymnyń, ekonomıkalyq jaǵdaıdyń jáne ulttyq sıpattyń áserin baıqaýǵa bolady. Qazaq ulttyq oıyndarynda qarapaıymdylyqpen qatar úlken emosıonaldy kóńil kúı jáne ózin-ózi jan-jaqty kórsetý úshin keńistigi bar. Ulttyq oıyndar degenimiz bul ártúrli tarıhı kezeńderde halyq ómiriniń kórinisin beıneleıtin sport túri. Biz ǵasyrlar boıy qalyptasqan halyqtyq oıyndar týraly bilimdi zerttep, tereńdetip, olardy qazirgi dene shynyqtyrýǵa engizýimiz kerek. Qazaqtyń ulttyq oıyndaryn durys qoldaný ulttyq mádenıetterdiń jaqyndasýyna jáne ózara baıytylýyna ákeledi. Qazaq halqynyń oıyndarynda quqyqtyq normalar saqtalatyndyǵy, balalardy adaldyq pen ádildikke, tártipke úıretetin tereń maǵynalyǵy sebep. Kóptegen oıyndar tárbıelik sıpatqa ıe, adamǵa tózimdilik, ózara kómek, sheshimdilik, tabandylyq jáne t. b. qasıetterdi úıretedi. Oıyn barysynda balalardy baqylaı otyryp, biz olardyń sheshim qabyldaý qabiletin baǵalaı alamyz. Ejelgi zamannan beri qazaq halqy jekpe-jek ónerine kóp kóńil bóldi, olarda jigitter ózderiniń kúshteri men psıhologııalyq qasıetterin kórsetip, damyta aldy. Qazirgi ýaqytta ujymdyq oıyndar basym. Qazaqtar mereke kezinde túrli ulttyq oıyndar ótkizedi, mysaly: kúres, at jarysy, sadaq tartý, aýdaryspaq, teńge ilý jáne taǵy basqalary. Qazirgi ýaqytta ulttyq oıyndar qaıta jandanýda. Kez-kelgen halyqtyń oıyndary sol eldiń turmysy men eńbegin, ómir salty men ulttyq qurylymyn kórsetti.

Almaty oblysy  Ile aýdany

Qoıanqus aýyly «№47 orta mektebi» MKM

Tlek Jetımekov