Almatydaǵy qurylys korrýpsııaǵa ushyraǵan – sáýletshi

Tarıhshy, arhıtektor Haırýlla Ǵabjalılov Almatydaǵy jer silkinisine qatysty pikirin bildirdi. Ol Almatynyń astynda úlken sý qoımasy bar ekenin aıtady.

– 1960 jyly japondar kelip, Almatynyń astynan úlken sý qoımasyn tapqan. Eger jer opyrylyp ketse, astyna túsip ketýleriń múmkin degen. Almaty qalasy ósip kele jatqan jas taý – Alataýdyń baýraıynda ornalasqan. Bul aımaqta 9 balldan joǵary jer silkinisi bolady. Taldyqorǵanda 7 ball jer silkinisi bolǵanymen, ol seısmıkalyq aımaq emes. Seısmıkalyq belsendi jerler dep 9 ball jáne odan joǵary balldy jer silkinisi bolatyn jerlerdi aıtady. Almaty sol tizimniń aldyńǵy qatarynda turǵan qalanyń biri. Almatynyń bir kóshesinde 9 ball, ekinshi jaǵynda 10 ball, biraz tereńirek jerinde 11-12 ball sanalatyn jerler de bar. Mysaly, Raıymbek kóshesiniń tómengi jaǵynda sondaı jerler bar. Silkinis qýaty topyraqtyń quramyna baılanysty. 1970 jyldardyń aıaǵynda RSN-2 degen qurylys erejesi shyqqan bolatyn, ol qalanyń ishindegi iri jyljymaly plıtalardyń kartasy syzylǵan qujat. Sol kezderi Almatyda Jandosov pen Tımırıazev kósheleriniń qıylysynda 9 qabatty "detskıı mır" dúkeniniń jobasyn syzǵaly jatyr edik jáne qazirgi Anqara qonaqúıiniń ornynda Kazpotrebsoıýz ǵımaratynyń fýndamentin quıyp, qurylys júrip jatqan bolatyn. Bári jańa ereje boıynsha toqtatyldy. Bul ereje boıynsha, qaı jerde qurylys salýǵa bolady, qaı jerge bolmaıtyny jer qyrtysynyń jarylǵan syzyǵy kartasynda kórsetilgen bolatyn. Sol syzyq Tımırıazev kóshesiniń boıymen Sátbaev kóshesindegi Respýblıka alańynan ótip, Kóktóbe jaqqa ketetin. Buryn qaı jerde qandaı qurylys bolýy kerek ekenin qalanyń qurylys keńesi sheshetin, solardyń sheshimi negizinde Gorıspolkom jer beretin. Zamanbekten keıin Shalbaı Qulmahanov ákim bolyp kelgen soń bárin óz qolyna alyp, tek ákim ǵana sheshim qabyldaıtyn boldy, – deıdi arhıtektor.

Sondaı-aq, ǵalym qurylys salýǵa bolmaıtyn jerlerde kópqabatty úılerdiń tolassyz salynýyn synǵa aldy.

– Qattyraq jer qozǵalyp, plıtalar jyljyǵanda úıler jer astyna ketedi degen jerlerdiń bárine úıler salyp tastady. Olar «Keremet» shaǵyn aýdany, «Ankara» qonaq úıi. Sol kezderi Tóle bı kóshesinen joǵary Saırannan bastap Áýezov pen Jandosov kóshesiniń qıylysyna deıin qıǵashtap «Aýyl» degen monolıtti 9 qabatty úılerden turatyn aýdan salyna bastap edi. Biraq toqtap qaldy. Endi sol úı salýǵa bolmaıdy degen jerlerge záýlim ǵımarattar salynyp tastaldy. Anaý «Altyn orda», Qapshaǵaıǵa deıin esepsiz úı salynyp jatyr. Onda kim turady, qalaı turady, qalaı sý júredi – ony oılap jatqan eshkim joq. Tyǵyz qurylys saldarynan aýa da aınalmaı qaldy. Qazir sol normalardy biletin adamdar syrtta júr de, sheshimdi aıtqany zań bolatyn Baıbekke uqsaǵandar sheshetin boldy, – deıdi ol.

Al seısmıkalyq aımaqtardaǵy úılerdiń materıaly qandaı bolýy kerek, qandaı saqtyq sharalaryn eskerý kerek, degen suraqqa sáýletshi-ǵalym:

– Bizdegi eń sapaly qurylys – jekemenshik úıler boldy. Hrýshevtiń kezinde halyqqa tezirek ındýstrııalyq ádispen tez-tez úı salyp berý kerek boldy da, domostroıtelnyı kombınattar men temir-beton zaýyttar ashyldy. Onda sementke beton men qumdy aralastyryp salatyn. Al qazir temir-beton zaýyttary qytaıdyń sapasy joq sementin sýmen aralastyryp sala beredi. Bul úıdiń sapasynyń tómendeýine alyp keledi.

Qurylysty eseptep, neshe ballǵa tótep bere alady degenimiz, qatty jer silkingende ǵımarat birden qulap qalmaıdy qısaıady, jarylady, biraq ishindegi adamdar tiri qalady degen eseppen salynady. Jer silkinip jatqanda jedelsatyǵa kirýge bolmaıdy, aıaq astynan jaryq óship qalsa, lıfttiń ishinde qalyp qoıasyń, shyǵaratyn adam da tabylmaıdy. Eski ǵımarattardyń baspaldaq alańynda turýǵa bolmaıdy. Baspaldaq tórt jaǵynan jińishkeleý armatýramen bekitilgen, olarǵa keminde elý jyl bolǵan. Eger shirigen bolsa, úzilip ketý qaýpi bar. Al jańa ǵımarattar – monolıtter, ol jerde turýǵa bolady. Rıgeldiń astynda turýǵa bolady. Eń myqty degen ǵımarattar – paneldi úılerden keıin monolıtti úıler bolyp esepteledi. Oǵan dálel, 1945 jyly Tokıodaǵy jer silkinisi kezinde paneldi úılerdiń buzylmastan qulaǵanyn kórdik. 1979 jyldyń basynda Almatyda 7,2 ball jer silkinisi bolǵan. Sol kezde bir úı qulap, jarylǵan joq edi. Qazir qytaıdyń qolmen maıysa salatyn armatýrasymen salynyń jatqan jańa úılerdiń sapasynan habarym joq. Qurylys salasy korrýpsııaǵa ushyraǵannan keıin men bul saladan ketkenmin, – degen keńesin aıtty maman.