Jeltoqsan úreıi áli basylǵan joq! - Marat Toqashbaev

Qudaı qalasa, elimiz úshin eleýli mereke kele jatyr. Bıyl Qazaqstan halqynyń sany 20 mıllıonǵa jetti. Onyń keminde shırek bóligi jastar. Jastar Respýblıka kúni men Táýelsizdik kúni merekeleriniń aıyrmashylyǵyn bile bermeıdi.

Táýelsizdik pen elimizdiń biraz ótkir máseleleri jaıynda Qamshy.kz jazýshy-pýblısıst, professor, qoǵam qaıratkeri Marat Toqashbaevtan suhbat aldy:

– Marat Báıdildauly, bizde nege Táýelsizdik kúnimen qatar, Respýblıka kúni degen mereke toılanady?
– Qazaqstanda saıası mańyzdy eki mereke bar. Biri 1990 jyly 25 qazanda memlekettik egemendik týraly deklarasııa qabyldanǵan Respýblıka kúni bolsa, ekinshisi 1991 jyly 16 jeltoqsanda elimizdiń saıası azattyǵy jarııalanǵan Táýelsizdik kúni merekesi. Ekeýiniń de óz orny bar, birimen birin shatastyrýǵa bolmaıdy. Ekeýi de toılanýǵa ábden laıyq. О́tken jyly memleket basshysynyń arnaıy jarlyǵymen Respýblıka kúnine Ulttyq meıram mártebesi berildi. Sóıtip, jyl saıyn 25 qazan – Respýblıka kúni merekesin Ulttyq mereke retinde atap ótemiz. Al 16-jeltoqsandaǵy Táýelsizdik kúni – memlekettik mereke. Ekeýiniń aıyrmashylyǵy – ulttyq mereke kúninde memlekettik sharalar ótkizilýi mindetti, al memlekettik mereke kúnderi Eńbek týraly zańnamaǵa sáıkes demalys beriledi.

–  Ulttyq mártebe nelikten Respýblıka kúnine kóshirildi?
– Menińshe, oǵan úsh nárse áser etti. Eń aldymen, saıası úreı, sodan soń otarshylyq atavızm men klımattyq jaǵdaı. Saıası sebebi – bılik oryndarynda 1986 jylǵy Jeltoqsan kóterilisinen týyndaǵan jeltoqsan úreıi áli kúnge basylǵan emes. Aıaqastynan halyq tolqyp keter me dep, jeltoqsan týa bılik jyl saıyn ustaranyń júzinde júrgendeı qylpyldaıdy. Onysy negizsiz emes, 2011 jyly 16 jeltoqsanda Jańaózende qandy qaqtyǵys, 2022 jyldyń qańtaryndaǵy Nazarbaev rejımine qarsy ult-azattyq kóterilis sııaqty oqıǵalar bılik pen halyq arasynda problemalar áli de bar ekenin kórsetedi. О́kinishke qaraı, bılik áli kúnge sebeppen emes saldarmen kúresý sııaqty jónsizdikten aryla almaı keledi.  

     Otarshyldyq atavızm – keshegi keńestik kezeńnen qalǵan kommýnıstik bılikke lıýstrasııa júrgizilmeı, kommýnıster partbıletterin tereńirek jasyra salyp, táýelsiz Qazaqstannyń bılik kreslolaryna tap sol qalpynda jaıǵasa ketti. Bul sodan jalǵasqan ustanym. Olar patshalyq Reseıdiń, odan keıingi KSRO-nyń halyqty aýyzdyqtap, ezip-janshyp ustaý saıasatyn áli kúnge ózgerissiz qoldanyp keledi. Sonyń saldarynan ulttyq memleket pen memlekettik tilimizge degen resmı saıasattyń tutqasyndaǵylar áli kúnge Kreml juldyzdaryna qarap jaltaqtaıdy.

Úshinshi, klımattyq sebepter. Onyń da jaǵdaıyn taratyp aıta keteıin. Jeltoqsan aıynyń ortasynda kún sýytady, qar borap, aıaz qataıady. Álde bir merekelik is-sharalar ótkizý qıyndaıdy. Jańajyldyq kóńil kúı basymdyqqa aınalady. Merekelik is-sharalar 15 jeltoqsanda ótkizilip, 16 jeltoqsanda alańdar men kósheler jym-jyrt bola qalatyny sondyqtan.

– Bireýler 16 jeltoqsanǵa qan tógilgen qaraly kún retinde qaraýdy talap etip jatady. Buǵan qalaı qaraısyz?

– Bul onsha durys kózqaras emes. 1986 jyly 16 jeltoqsanda Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq komıtetiniń plenýmy ótip, onda Dinmuhammed Qonaev birinshi hatshy qyzmetinen bosatyldy. Halyqtyq narazylyq kóterilisi negizinen 17-18 jeltoqsanda ótti. Qan sol kúnderi tógildi. 1991 jyly táýelsizdik jarııalanardan tórt kún buryn Prezıdent Jarlyǵymen 1986 jylǵy jeltoqsannyń 17-18-indegi oqıǵalarǵa qatysqany úshin qylmystyq, ákimshilik jáne tártiptik jaýapqa tartylǵan adamdar aqtaldy.

Sol Jarlyq boıynsha, jeltoqsannyń 17-si – Qazaqstan Respýblıkasynyń Demokratııalyq jańarý kúni dep jarııalanǵan. Aty demokratııalyq jańarý kúni bolǵanymen zaty jeltoqsan qurbandaryn eske alý kúni bolatyn. Jyl saıyn 17 jeltoqsanda Jeltoqsan men Sátbaev kósheleriniń qıylysyndaǵy eskertkishke gúl shoqtary qoıylatyn. Quran baǵyshtalatyn. 2006 jyly ashylǵan tusynda ol eskertkish «Táýelsizdik tańy» atalǵanymen, keıin jurtshylyq ony «Jeltoqsan qurbandarynyń eskertkishi» atap ketti. Sol Demokratııalyq jańarý kúni bıyl belgisiz jaǵdaıda, Qazaqstan úkimetiniń 27 shildedegi qaýlysymen jańa redaksııada berilgen mereke kúnderiniń tizbesinen alynyp tastalypty. Sol tizbede keńes áskeriniń Aýǵanstannan shyǵarylǵan kúni, Nan kúni, Eńbek kúni, Tuńǵysh prezıdent kúni (ol keıin zańmen alynyp tastaldy) sııaqty datalar qaptap tur. Biraq Jeltoqsan qurbandaryn eske alý, ıaǵnı Demokratııalyq jańarý kúni joq. Sirá, «demokratııa» dese boldy shoshıtyndar alyp tastasa kerek. Menińshe, bul kún qaıtadan qalpyna keltirilýi kerek!

– Siz keıingi kezde Táýelsizdik kúnin «Táýelsizdigimizdi qaıtaryp alǵan kún» retinde atap ótýdi usynyp júrsiz. Osynyń túp-tórkini nede?

– Qazaqstannyń táýelsizdigin 1991 jyldan bastaý – eks-elbasynyń ıdeologııasymen tikeleı baılanysty. N.Nazarbaevtyń «Qazaqstanǵa táýelsizdikti men ápergenmin» degen jańsaq ustanymyn ornyqtyrýǵa umtylysynan týǵan áreket bul. Qazaqstanǵa táýelsizdikti Nazarbaev ápergen joq! Ol – qazaq halqynyń tynymsyz kúresiniń jemisi. Úsh ǵasyrǵa jýyq bodandyqta qazaq halqy otarshyldyqqa qarsy 400 retten astam qarýly kóteriliske shyqty. Qazaq handyǵy derbes memleket retinde 1465 jyly qurylǵanyn eskersek, bıyl oǵan 558 jyl bolyp otyr. Onyń 1731 jyldan 1991 jylǵa deıin 260 jyly Reseı bodandyǵynda ótti. Osyny shyǵaryp tastaǵannyń ózinde 298 jyly azattyqqa tıesili. Sonda biz 1991 jyly 16 jeltoqsanda azattyqqa qol jetkizip, táýelsizdigimizdi qaıtaryp aldyq! Meniń talap etip júrgenim – osy!

Mundaı mysaldar barshylyq. Aıtalyq, Ázerbaıjan Demokratııalyq Respýblıkasy 1918 jyly 23 mamyrda qurylǵan. Ol 23 aı ǵana ómir súrdi. 1991 jyly 18 qazanda Ázirbaıjan Joǵarǵy Keńesiniń táýelsizdik týraly konstıtýsııalyq akti qabyldanǵan data «Táýelsizdik qaıtarylǵan kún» dep ataldy. Mereke qazir de de solaı atalady. Sondyqtan Qazaqstandaǵy Táýelsizdik kúni resmı túrde «Táýelsizdigimizdi qaıtaryp alǵan kún» retinde merekelenýi kerek!

– Jylda osy Táýelsizdik merekesine qaraı stýdentterdi jataqhanadan shyǵarmaý, ne aýylyna qaıtarý, 16 jeltoqsan kúni qaıda barǵandary jóninde esep beretin úrdis qalyptasqan.  Bılikte «jastar kóterilip ketedi» degen qorqynysh áli bar ma, qalaı?

– Árıne, bar! Jastar árkez qoǵamdyq oıdyń, qoǵamdyq qozǵalystyń aldyńǵy shebinde júredi. Ony ótken jylǵy qańtar oqıǵasy da kórsetti ǵoı. Bılik sondyqtan saqtaný sharalaryn júrgizýge májbúr. Bul dástúr aqıqatynda Nazarbaev rejımi tusynda qalyptasty. Joǵary oqý oryndarynyń stýdentteri Táýelsizdik kúnine bir-eki apta qalǵanda eshqandaı josparda kózdelmegen demalysqa jiberiledi. Úılerine qaıtarylady. Úıge qaıta almaı jataqhanada qalǵandarǵa baqylaý ornatylady. Mundaıda asyra silteýshiler de tabylady ǵoı. «Mereke kúni qaıda boldyń?» dep túsinik, otchet jazdyratyndar solardan shyǵady. Árıne, munyń bári zańsyz. Stýdentter qanshama ýaqyt sabaqtarynan qalady, muǵalimder sabaq kestesinen ajyraıdy, bilim sapasy men deńgeıi tómendeıdi. О́zara senim ornaǵan durys qoǵamda mundaı keleńsiz qubylystar oryn almaıdy. 

– Naýryzda Reseıde prezıdent saılaýy ótedi. Vladımır Pýtın qaıta saılanbaq eken. Pýtın bıliginiń sozylýy Qazaqstanǵa qalaı áser etedi dep oılaısyz?

– Iá, kelesi jyly Reseı Federasııasynda 15-17 naýryzda prezıdent saılaýy ótetin kórinedi. Onda Pýtınniń jeńiske jetetinine eshkim de kúmándanbaıdy. О́ıtkeni Reseıdiń basshysy Vladımır Pýtın 2014 jyldan beri óz ımıdjin «Reseı jerin jınaýshy» retinde qalyptastyryp júrgeni belgili. Ári túrli pikirterim ortalyqtarynyń derekteri boıynsha, Pýtınniń basqynshylyq saıasatyn Reseı halqynyń 80-82 paıyzy qoldaıtyn kórinedi. Qyrym túbegin, Doneski men Lýgansk oblystarynyń bir bóligin basyp alýy, ótken jyly Ýkraınaǵa úlken soǵys ashýy álemdik jurtshylyqtyń ashý-yzasyn týǵyzǵanymen, Reseı halqy áli kúnge «zombıjáshiktiń» degenine senip keledi.

Bizdiń biletinimiz – Pýtın tiri turǵanda bılikti eshkimge bermeıdi. Ekinshiden, krepostnoılyq pravodan 1861 jyly ǵana shyqqan orys halqynyń boıynda patsha aǵzamǵa degen holoptyq tabyný sezimi áli kúnge joıylǵan emes. Olarǵa demokratııanyń kók tıyndyq quny joq. Qara halyqqa «sar» kerek. Sondyqtan Pýtın bılikte turǵanda orys-ýkraın soǵysy taǵy tórt-bes jylǵa sozylýy múmkin.

Pýtınniń yqtımal qaıta saılanýy Qazaqstannyń syrtqy saıasatynda bálendeı ózgeris týǵyzbaıdy. Sanksııaǵa iligip ketpeý úshin Reseıge áskerı taýar ótkizý toqtatyldy, qosarlanǵan maqsattaǵy taýarlar satý tek sertıfıkattaý arqyly júrgiziletin boldy. Ekinshi jaǵynan Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqtaǵy mindettemeler taǵy bar. Qysqasha aıtqanda, Qazaqstan úshin Reseı «qarǵaıyn desem jalǵyzym, qarǵamaıyn desem jalmaýyzym» bolyp tur. ODKB-daǵy múshelik taǵy bar. Biz úshin eń durysy, túrli tetikterdi paıdalana otyryp, Qazaqstannyń Eýrazııalyq odaqtan da, ODKB uıymynan da shyqqany.

– Reseı kúnderdiń kúninde Ýkraınaǵa jasaǵany sııaqty Qazaqstanǵa tap bermeı me? – Iá, mundaı qaýipti qaperden múldem shyǵaryp tastaýǵa bolmaıdy. Bizge asa saqtyq qajet. Qarýly kúshterimizdi kúsheıte berý, jańa qarý-jaraqpen tolyqtyrý, jaýyngerlerdiń áskerı daıyndyǵyn arttyrý kún tártibinen túspeýi tıis. Orys memleketi áskerı janjaldarǵa beıim. Mynadaı mysal keltireıin, 1901 jyldan 2000 jylǵa deıin bir ǵasyrda orys eli patshalyq Reseı, Keńes Odaǵy, Reseı Federasııasy túrinde 44 ret qarýly qaqtyǵystarǵa kılikti. Sonyń bireýi ǵana (Germanııamen 1941-1945 j.j. soǵys) qorǵanys sıpatynda, al qalǵan 43-i basqynshylyq sıpatta boldy. «Qońsyńdy ury tutpa, ózińe óziń berik bol» demekshi, bizge irgemizdi bekite túsken de, saýda-ekonomıkalyq baılanystarymyzdy nyǵaıta túsken de paıdaly. Bárinen de Dj. Vashıngtonnyń: «Beıbitshilikti saqtaýdyń eń tıimdi joly – árkez soǵysqa daıyn bolý» degen sózi bar ǵoı. Sol esten shyqpasyn! 

Sheteldik jýrnalıster eki eldiń shekarasyna qatysty suraqtar qoıǵanda Qazaqstan prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan men Reseıdiń bir-birine aýmaqtyq talaptary joq ekenin alǵa tartyp, «eki eldiń arasyndaǵy shekara kezinde delımıtasııalanyp, edáýir bóligi demarkasııalanyp, eki eldiń parlamenti tarapynan ratıfıkasııalanǵanyn» qadap turyp aıtqany bar. Iаǵnı, dál qazir bizge Reseı tarapynan tónip turǵan qaýip joq dep oılaımyn.

– Saılaý demekshi, saıasattyń ber jaǵyndaǵy jaı blogerler de Pýtınmen qatar saılaýǵa túsýge talpynyp otyrǵan sııaqty. Reseıdiń saılaýyna myqty qoǵam qaıratkerleriniń túsýine ne kedergi?
– Buǵan bir sózben, basty kedergi rejım dep jaýap berer edim. Saılaýǵa qatysty máseleniń bárin táptishtep uıymdastyratyn saıası tehnologtar bolady. Ondaı mamandar Reseıde kóp. Prezıdent saılaýyn saıası spektakl desek, saıası tehnologtar rejısser tárizdi, osy qoıylymdy aqıqatqa beıimdep, soǵan jaqyndatyp shyǵarady. Úmitker qandaı obraz ustanady, qandaı tulǵa qajet bolady, bári solardyń qolynda! «Inoagent» degen ataýmen oppozısııanyń úni óshirildi. Borıs Nemsov óltirildi, Alekseı Navalnyı abaqtyǵa toǵytyldy. Endi túrmeden tiri shyǵýy ekitalaı. Prezıdenttikten úmitker retinde sonda blogerden basqa kim túsedi? Pýtın rejımi ózgermeı Reseıde eshnárse ózgermeıdi!

 – Bulaı bola berse, erteń halyq saılaýǵa barýdan da qalatyn shyǵar...

– Odan Reseı bıliginiń qylshyǵy da qısaımaıdy. Ortalyq saılaý komıssııasy Kremldiń qandaı tapsyrmasyn da múltiksiz oryndaıdy. Áleýmettik tapsyrysqa qandaı sıfr qajet – tabloda sol sıfr, sol paıyz jarq ete túsedi. 

– Qazaqstan aldaǵy ýaqytta KSRO-ǵa qaıta oralmaı ma degen alańdaýshylyqqa qatysty ne oılaısyz?

– Biz eshqashan qudaısyz qoǵamǵa, KSRO kezine qaıtyp oralmaımyz. Ras, qazirgi Reseı eli Keńes Odaǵy kezindegi qýaty men kúshin, dárejesi men yqpalyn ańsaıdy. Reseı ıdeologtarynyń tık-tok, vatsap, vkontakte, tvıtter, feısbýk áleýmettik jelilerinde buǵan qatysty vıdeorolıkteri qaptap júr. Qyzyl galstýk taqqan pıoner, komsomol kezderin, 3 tıynǵa gazdy sý ishetin, tramvaıǵa minetin shaqtaryn saǵyndyratyn rolıkterdi bárińiz kórgen shyǵarsyz. Sovet Odaǵy halyqtaryn bir týdyń astyna jınaǵan – taptyq negizdegi markstik-lenındik ilim bolatyn. Búgingi kapıtalıstik qatynastar beleń alǵan tusta ony qaıtadan tiriltý múmkin emes. Nostalgııa sol nostalgııa kúıinde qalady.

Kerisinshe, sanksııalardyń yqpaly men Ýkraınamen soǵysynyń saldarynan Reseıdiń ekonomıkasy turalap, quldyraý múmkindigi artyp tur. Keıbir sarapshylar Reseıdiń áldeneshe usaq elderge ydyraýy yqtımaldyǵyn da joqqa shyǵarmaıdy. Endi onyń anyq-qanyǵyn ýaqyt kórseter.

– Suhbatyńyzǵa raqmet!

 

Áńgimelesken Bıfat Nurmahan