Qazirgi Qazaqstan: óńirlerde damý joq, Almatyda damyl joq

Almaty – Qazaqstandaǵy eń qymbat qalanyń biri. Elordadaǵy eki bólmeli páterdiń aqysyna munda bir bólmeli úı alasyz. Onda da ishinen emes, qalanyń mańynan. Almaty páter jaldaý quny jaǵynan búkil óńirdi basyp ozady.

Almatynyń aýasy nashar. Allergııa qozyp, ókpe syr beredi. Taǵy bir kemshin tusy, ýaqyttyń jemiri. Jyldan jylǵa kólemi ulǵaıyp kele jatqan qalada júrip-turý óz aldyna úlken bir problema. Qalanyń arǵy basynan bergi basyna jetkenshe dińkeń quryp, júıkeń syr beredi. Sol sebepti adamy men kóligi kóp megapolıs jolynda jaǵa jyrtysyp qalý – qalypty jaǵdaı. Osynyń bárin eskersek, bul qalaǵa kelmek túgili, adamdar odan bezip ketýi tıis edi, negizi.

Alaıda, shyndyqqa týra qarasaq, Almatyǵa aýyl-aımaqtan aǵylýshylar sanynda shek joq. Ulttyq statıstıka bıýrosynyń ishki qóshi-qon jónindegi qaı deregine súıenseńiz de – elimizde adamdar eń kóp qonys aýdaratyn qala Almaty.

Almatyǵa kelýshilerdiń biri – Erbol plastıkalyq tereze jasaýmen aınalysady. Ol munda 7 jyl buryn kóship kelipti.

«ShQO-dan kóship keldim. Aýdan ortalyǵynan. Onda da negizi, tapsyrys kóp edi. Mysaly, monsha, qatymhana, keıinnen jańa aýrýhana salyndy, barlyǵynyń terezesin jasadyq. Qoldan is keledi, kózimiz ashyq. Zattarymdy jeńil kólikpen tasıtynmyn. Sodan júk kóligin alǵym keldi lızıngke. Ákimdikke, ondaǵy «Damý» qoryna bardym qanshama ret. Qur ýádemen shyǵaryp salady. «Birdeme berý kerek shyǵar bularǵa» degen bir kúni oı keldi maǵan. «Aqysyn beremin jigitter, Úkimet qanshama qyrýar aqsha bólip jatyr, birine ilindirip jiberseńdershi» dep tike aıttym ózderine. Sóıtse, sóılesken jigit aıtady: «anaǵan 30 paıyz, maǵan 10 paıyzyn beresiń» dep. Tegin aqsha emes, jeńildetilgen nesıe, tóleıtin ony men. Eseptep qarasam, qyp-qyzyl shyǵyn. Sodan qolymdy bir siltedim. Muny estigen osyndaǵy bir týysym: «Almatyǵa kel, eshqandaı parasyz alasyń ol aqshany, qolynan is keletinderge munda qoldaý jaqsy» dep aıtty. Rasynda, eshqandaı problema joq eken, keldik, jumysym jaqsy júrip jatyr», deıdi ol.

О́ńirlerde aýyldy, kásipkerlikti damytýǵa bólingen aqsha Erbol sekildi qoldan naqty is keletin emes, ákimdiktiń mańaıyndaǵylar, solardyń týǵan-týys, jora-joldastaryna buıyratyny eshkimge qazir jasyryn emes. Bul týraly Antıkor, óńirlik prokýratýralar esebinde, aqyry «Atameken» ulttyq palatasy jıynynda da aýyq-aýyq aıtylyp otyrady. Aınalyp kelgende, óńirlerde damý joq, óıtkeni bólingen aqsha naqty jobalarǵa jumsalmaıdy, alabóten ózgeniń qolyna tıedi. Al olar ony óz eńbegimen tapqan basybaıly teńgesi qusatyp toı jasaıdy, kólik satyp alady, sóıtip ońdy-soldy shasha beredi...

Negizinen, basy isteıtin basshy bolsa, Erbol sekildi jigitterdiń eteginen tars ustap, qalaı da kóńilin tabýǵa tyrysýy kerek edi. О́ıtkeni jergilikti bıýdjet osyndaı óz isin dóńgeletip otyrǵan jigitterdiń tóleıtin salyǵynan quralady. Al Almaty bıligi muny áldeqashan bilip alǵan. Sondyqtan Úkimetten kásipkerlikke kóbirek aqsha tartyp, ony dál adamyna taratyp berýge múddeli. Kásipkerlikti qoldaý da ózderiniń №1 máselesi. Ákimdikke qaısy bas suqsa da, ásirese quqyq qorǵaý, qadaǵalaýshy organdarǵa «kásipkerlerge tıispeńder» dep doq kórsetip, aqyrynda shyr-pyr, báıek bolady. Jelidegi paraqshalaryn ashsańyz, qolynan is keletin jastarǵa izdeý salyp jatady. Osy jaǵynan alǵanda, Almaty jan-jaqtaǵy bızneske ıkemi barlardy tartyp alyp jatqan «shańsorǵysh» sekildi. Bulaı jantalasatyndaı da jóni bar. О́ıtkeni bul – óńir damýynyń kórsetkishi, bıýdjetti qampaıtý, áleýetti ári sanasatyn óńirge aınalý.

Almatylyq Dıdar – memlekettik qyzmetker ári kásipker. Ol aýylǵa emes, kerisinshe shetelge jete almaı asyq.

«Soltústik óńirden Almatyǵa 15 jyl buryn oqýǵa kelgenmin. Sodan osynda qalyp kettik. Otbasyn qurdym. Bir aılyqpen kún kórý qıyndaý. Qosymsha kásibim bar qazir óz aldyma dóńgeletip otyrǵan. Aýylǵa qaıtý oıda joq. «Bilimiń, biligiń bar, sen sekildi jigitter kerek bizge» dep bir rette aýyldaǵylar meni shaqyrǵan. «Ákim bol» dedi. «Astyńa Nıva beremiz, sodan osynsha aılyǵyń bolady, boldy» dep qarap tur. Aılyǵy jáı qyzmetker retinde alyp júrgen aqshamnan da kem. Endi munda ýaqytynda jumysyńa baryp, ýaqytynda qaıtasyń ǵoı. Al ákimniń jumysynda belgili bir ýaqyt joq. Túnde de, kúnde de jatqan jerińnen julyp alady, jaýapkershilik te zor. Sodan bas tarttym», deıdi ol.

Dıdardyń sóziniń jany bar. Qazir aýyl-aımaqqa ákim qylyp qoıaıyn deseńiz, basy isteıtin adam tappaısyz. О́ıtkeni bilimdi, bilikti jigitter 150 myń teńge aılyqqa kelispeıdi. Onyń ústine taǵy da basqa problemalary bar. Kóp sóz bolmas úshin bir-aq fakt keltire ketelik. Bir jyly issaparmen kelgen joǵary laýazymdy sheneýnikterdi qonaq qylyp, syı-sııapat kórsetýden sharshaǵan Batys Qazaqstan oblysyndaǵy aýyl ákimderiniń biri qyzmetinen ketkeni týraly BAQ-tar jazǵan. Sóıtse, aýylǵa kelgen sheneýnikterge kól-kósir dastarqan jaıylady. Bul azdaı, olardyń kóligine qoı salyp, tipti soǵymyn áperý de oblystyń barlyq aýdanynda beıresmı dástúrge aınalǵan. Mundaı shyǵynǵa jalaqysy 140-160 myń teńge bolatyn aýyl ákiminiń ózi ǵana emes, áıelderi de narazy. Kóbine, ákim mundaıda kásipkerlerge salmaq salady eken. "Aqjaıyq – adaldyq alańynda» bolǵan aýyl ákiminiń áıeli: "Biz mamyr aıynan kúzge deıin kúıeýimizdiń jalaqysyn kórmeımiz. Sondaı jaǵdaıǵa jettik", - degen. Kórdińiz be, az degen jalaqynyń ózi keı jerde ákimderge buıyra bermeıtin bolyp tur. Ákimniń jaǵdaıy bulaı bolsa, shalǵaıdaǵy aýyldyń kúıi qandaı deısiz ǵoı, budan keıin?!

«Aýyl ákimi degen ataq-abyroıǵa táýeldi adamdarǵa qyzyq sekildi, negizi. Al men, óz basym AQSh-qa ketkim keledi. «Jasyl kartaǵa» úsh márte ótinish joldadym, úsheýinde de «otkaz» boldy. Biraq jasymaımyn, taǵy da ótinish berip kóremin. Mundaǵylarǵa kóńilim tolmaıdy. О́mirdi bir ret súrgen soń, adam qusap ómir súrgiń keledi. Bylyq-shylyq qoı bizde barlyq jer, ketkim keledi», - deıdi Dıdar.

Al bul – óz aldyna talqylaýdy qajet etetin bólek másele...