Qııandaǵy adaı men qıyr jáılaǵan qyzaıdy ne baılanystyrady?

Biz Shaǵyr baba atty maqalamyzda babamyzdy úsh áıel[1] nemese eki áıel[2-4]  aldy degen derekterdi saralap shyqqan bolatynbyz. Joǵarydaǵy derekterden Adaı ananyń Shaǵyr babanyń báıbishesi nemese ekinshi áıeli ekeni ańǵarylady. Biraz jyl izdenister jasaǵanymyzben, «Alty Shaǵyr» atalyp, Qazaqstannyń ońtústigin nemese batysyn meken etedi degen derekti rastaı almadyq. Qytaı Halyq Respýblıkasynda turatyn qazaqtar arasynan Adaı atty áıeldiń esimin neshe márte kezdestirgenbiz. Sonyń biri búginde Almaty oblysynyń Jambyl aýdany, Uzynaǵash aýylynda turady. Qytaıda ómir súretin qazaqtar nege óz urpaqtarynyń ishinen uldarǵa emes, qyzdarǵa Adaı atyn beretinin túsine almadyq. Kishi júzdegi Adaı atanyń atyna negizdelip at qoısa, onda uldarǵa qoıýy kerek edi.

     «Babalar sózi» syndy júz tomdyqta[5] Adaılardyń Adaı atanǵanyna shamasy 500 jyl dep málimet beredi:

Osy aıtqan sózdiń bári ras,

Altyndaı sózdiń sarysy-aı.

Adaı, Adaı bolǵaly,

Tórt júz seksen jyl ótti,

Bul qádımniń sánasy-aı

        «Babalar sózi» syndy júz tomdyqta kezdesetin myna bir jyr shýmaǵy[6] Adaılardyń erterekte Alataýdy meken etkendiginen, odan aýyp batysqa ketkenine shamasy úsh júz jyl bolǵandyǵynan derek beredi:

Aınalyp Alataýdan Adaı kelgen,

Mańǵystaý, Úshtúbekti meken etken.

Adaıdyń Alataýdan shyqqanyna,

Úsh júzden astamyraq jylyń ótken.

           Orys derekterin aqtaryp otyryp Adaılardyń Jetisýdan batysqa aýdy degen deregin kezdestirgen edim. Qazir sol derekti tappaı otyrmyn. Bul derek te Adaılardyń Alataýdan aýǵanyn kórsetetin edi. taǵy bir derekte[7] Kishi júz (Adaılar) Alataýǵa kóshkende Qonaı batyr  tosqaýylda qalyp, halyqty aman alyp qalǵan dep kórsetedi. Halyqtyń jadynda Adaılardyń Mańǵystaýǵa oralýy týraly mynandaı málimetter saqtalǵan[8]. Osydan eki júz jyldaı buryn Baıuly, Jetirý jáne Álimuly birlestikteriniń keıbir rýlarynyń, sonyń ishinde Adaı rýynyń qazaqtary Syrdarııa boıynda(Saýran mańynda) mekendegen. Bos jerden tapshylyq kórgen olar birte-birte batysqa, Aral teńiziniń jaǵalaýyna qaraı jyljı bastady dep jazylady.  

           Jalpy Tarbaǵataı-Altaı taýynyń saı-salasy, oıy men qyry atam zamannan naımannyń ata-mekeni bolǵany belgili. Buǵan Rashıd ad-Dın men Ýıllııam Rýbrýh eńbekteri[9-10] dálel bolady. Sol erte zamanda kishi júzdiń rýlary, onyń ishinde Adaılar men orta júzdediń naımany,  onyń ishinde Qyzaılardyń aýyly aralas,  qoıy qoralas bolyp,  bir óńirdi nemese bir alqapty meken etken bolýy múmkin. Osy sózime dálel retinde tómendegi aıǵaqtardy usynbaqpyn:

Adaı ana týraly.

Qyzaı shejireleri bul týraly ne deıdi? Endi soǵan az-kem

toqtalaıyq: Shejireshi, tarıhshy Nurbolpat Ospanuly «Qyzaı shejiresi» atty eńbegińde[11] "Aqtaban shubyryndy, Alqa kól sulamada" qyzaı eliniń aýyp, Syr ózeni boıyna barǵanyn jazady. Dál sol jyldary Shaǵyrdyń báıbishesi-Adaıdan taraǵan urpaqtar batysty betke alyp kóship ketedi. Toqaly qyzaıdyń urpaqtary naıman elimen Sary arqaǵa, Aıakóz-Kóksalaǵa qaraı kóshedi. Sóıtip Shaǵyrdyń eki áıelinen taraǵan urpaqtardyń irgesi bólinedi. Adaıdan taraǵan 9 uldyń urpaqtary qazir Shaǵyr(Atalyq) atanady. Tarıh qoınaýynan aýyz eki taralyp kelgen shejire bolǵandyqtan bul arada sál jańsaqtyq ketken de bolar. Adaıdan tarǵan 9 urpaq 9 Adaı atanǵan shyǵar degen oıǵa oralasyń. Biraq Kishi júz shejireleri[12] Adaıdan 8 urpaq(8 arys) taratady. Shejire deregi boıynsha munda bir ata kem bolyp tur. Múmkin bir atadan urpaq jalǵaspaǵandyǵy sebepti birte-birte shejireden shyǵyp qalǵan bolar. Muny áli de bolsa indete zertteýge týra keledi. Adaıdan taraǵan urpaqtardyń batysqa aýa kóshýiniń de óz sebepteri bolǵan bolar. Adaı ananyń tórkini kishi júz bolǵan shyǵar. Ne bolmasa  kishi júz shejireleri kórsetkendeı Adaı atanyń naǵashysy Baıuly bolǵandyǵy sebepti olar solaı qaraı kóshken bolar. Qalaı aıtqanda da bultartpaıtyn bir shyndyq bar. Ol Adaılardyń 300-400 jyl buryn Alataýdy meken etkendigi jáne de sol aradan batysqa kóshkendigi.    

Adaı atynyń qoıylý sebepteri.

          Aýylynan nemese óz óńirinen aty shyqqan handardyń, batyrlar men bılerdiń attaryn bizdiń qazaq yrymmen óz balaryna qoıady. Ondaǵysy solardaı el tanyǵan, el azamaty bolsyn, óssip- ónsin degeni. El aǵalary, el aqsaqaldary aýylǵa qonaqqa kelgen kezderinde, sol aýyldyń kelinderi bosanyp, uldy-qyzdy bolatyn jaǵdaılar kóp kezigedi. Bizdiń qazaq muny jaqsylyqqa balap, aqsaqaldan, el aǵalarynan at qoıyp berýin ótinedi. Ol kisi oıyna alǵan atyn qoıady nemese mendeı bolsyn dep óz atyn qoıyp ketedi. Shaǵyr babanyń báıbishesiniń aty osyndaı jaǵdaılardyń birinde qoıylǵan bolýy múmkin. Mysaly: Qyzaıdyń Esengeldi bıi Abylaı hanǵa qonaqqa barǵanda, Abylaı hannyń nemeresi dúnıege keledi. Iаǵnı Alylaı hannyń uly-Qasymnyń úıindegi kelinshegi ul balany  dúnıege ákeledi. Abylaı han Esengeldi bıden atyn qoıyp berýdi ótinedi. Sonda Esengeldi bı nárestege óz atyn berip ketedi. Esengeldi-Sarjan dep tarıhta qosarlana atalatyn Qasymnyń qos ulynyń bireýiniń aty osylaı qoıylǵan eken. Qarakereı Qabanbaı qyzaı Esengeldi bıdiń aýylyna qonaqqa kelgende, Esengeldiniń bir áıeli bolsanyp, ul tabady. Esengeldi bı Qabekeńnen balaǵa at qoıyp berin ótinedi.  Sonda Qabekeń bylaı dep at qoıypty: - "Myna balań meniń atymdy kótere alsa, aty Qabanbaı bolsyn, eger meniń atymdy kótere almasa, aty Jamanbaı bolsyn" .  Qabekeńniń aq tileýin Alla Taǵalam qabyl etip, Esengeldi bıdiń uly- Qabanbaı batyr bolyp erjetedi. Osy Qabanbaıdan taraǵan urpaqtar ósken-óngen rýly elge aınalady ári odan Esbosyn, Ákbar jáne Seıit syndy batyrlar shyqqan. Joǵarydaǵydaı jaǵdaılardyń birinde Shaǵyr babanyń báıbishesi jańa týǵan sábıge óz atyn qoıǵan bolýy múmkin. Nemese Adaı ata sol óńirdegi jańa týǵan sábıge(qyzǵa) óz atyn qoıǵan bolýy múmkin. Qaısy jaǵdaıdy alyp qarasańda bul jaǵdaılar Adaı men Qyzaı syndy eki eldiń bir óńirde meken etkendigin kórsetedi.

Adaıdyń bir balasynyń atynyń Jemeneı atanýy.

          Shejire derekteri boıynsha Adaıdyń bir balasynyń aty Jemeneı[13].  Jemeneı QHR, ShUAR, Ile  Qazaq Avtonomııaly Oblysy, Altaı aımaǵyna qaraty bir aýdannyń aty jáne ózenniń aty. Saıhan, Saýyr taýynyń, naqtylap aıtqanda Saıhan taýynyń soltústik eteginde ornalasqan. Jemeneı ata Jemeneı ózeniniń boıynda týylǵan bolýy múmkin. Nemese Jemeneı ata meken etken jer bolǵannan soń  Jemeneıdiń qystaýy, Jemeneıdiń kókteýi dep atala kele birtindep Jemeneı bolyp qysqarǵan bolar. ）Osy temany biraz indetip zerttep júrgen Qaırat Zaryphan «Zemlıa obetovannaıa» atty eńbeginde[14] Adaılarǵa arnaıy toqtalady: Onda "Adaılar Alta-Tarbaǵataı taýlaryna qaıta oralǵanda qypshaqtarmen birge Sır qaǵanatyn, Naıman handyǵyn qurysyp, 13-14 ǵasyrlarda Jetisý, Qarataý óńirlerine kelip, 16-17 ǵasyrlarda úırenip qalǵan Mańǵystaý óńirine qaıta oralǵan" –dep jazady. 13-14 ǵasyr tarıhyn táptishtep jazǵan Rashıd ad-dın «Jamıǵ at taýarıh» atty eńbeginde[15] bylaı jazady: "Sol jyldyń qys mezgilinde ol shegarada Buıryq hannyń Kóksaý Sabrak atty ámiri júrgen bolatyn. «Kóksaý» sózi «jótelden jáne kókirek dertinen daýysy sónip(shyqpaı) qalǵan kisi» degendi bildiredi. Sabrak(degeni) adamdardy da(sol ataýmen) ataıtyn mekenniń aty. Bizdiń boljaýymyz boıynsha bul tarıhı eńbektegi Sabrak, ol qazirgi Saýyr ıaǵnı Saýyr taýy. Sol ataýdan Altaılyq, Aqsýlyq degen sııaqty shyqqan tegi Saýyrlyq esim qalyptasqa. Búgingi kúni qazaqta keń qoldanylatyn Saýryq esimi joǵarydaǵy sózden shyqqan. Saýryq batyr, Dosber Saýryq degendegi osy esim Naıman handyǵy kezinen qazaqqa jalǵasyp kele jatqan tarıhı esim. Joǵaryda biz kórsetkendeı Saıhan men Saýyr qatar jatqan egiz taý. Sol egiz taýdyń syńary-Saýyr taýy. Bul Adaılardyń Saıhan taýyn, naımandardyń Saýyr taýyn mekendegeninen derek beredi.

Adaılar men naımandarǵa ortaq tulǵa-Eltaı baba.

          Qaırat Zaryphan joǵaryda atalǵan eńbeginde[16] bylaı jazady: "Qazirgi Tarbaǵataı, Zaısan, Jemeneı aımaqtary ejelgi Naıman handyǵynyń terrıtorııasy bolǵan edi. Naıman shejiresiniń bir nusqasynda kúlli naımannyń anasy degen Aqsulý – Adaıdyń qyzy edi dep aıtylady. Osymen qatar shejireshiler Naıman handyǵyn Adaılardyń da qurysqandaryn aıtady. Naıman eliniń bir tarmaǵynyń atasy Eltaı edi. Bul Eltaı shetten kelgen bala desedi. Naıman shaldyń jesirin alyp, Elata atanypty-mys. Keıin Eltaı-Elata Naıman shaldyń uly Belgibaıdyń balalarymen syıyspaı Kishi júzge ketip qaldy dep aıtylady. Avtor bul shejire derekternin naıman shejirelerinen alǵandyǵyn jazady. Ortaǵa túsken máseleniń bir jaqtyly bolmaýy úshin biz Kishi júz shejireleriniń deregine júginiýdi jón qórdik.  Al shejireshi M.A.Alpysbes[17] Baıdyń Qanbıbi degen qyzyn Eltaı (ol da jaýdan óledi) alǵan, odan Adaı týǵan dep kórsetedi. Adaı dúnıege kelisimen, anasy qaıtys bolyp, ony Tazdyń sheshesi Qaramonshaq (keıde Kúnjan) emizgen. Sol sebepti «Aqqý menen qaz egiz, Adaı menen Taz egiz» degen maqal qalǵan dep qaraıdy. Adaılar bolsa shejiresinde osy Eltaıdan tarap tur. Mine, osy shejire derekterinen bizder Naıman men Adaıdyń arasynda qandaıda bir tyǵyz baılanystyń bar ekenin ańǵaramyz. Hamıt Madanov «Kishi júz shejiresi» atty eńbeginde[18] Adaı týraly bylaı deıdi: "Orta júzden Eltaı degen jigit qashyp kelip, Baıǵa(kishi júzdiń Baı atty úlken atasynyń biri-avt.) panalaıdy. Baıdyń Aısulý degen qyzymen tanysyp, Aısulý ul tabady. Baı neke qıyp, qyzyn beredi. Sol balanyń atyn Adaı qoıady. Adaı – jıen bolady delinedi. "Irgeli eki eldiń  shejireleri bir-birine saı kelip tur. Naıman shejirelerinde Eltaı naıman bolsa, kishi júz shejiresinde Eltaı orta júzdiń kisisi. Onda orta júzdiń kisisi ekeni jalpylaı aıtylǵanymen naqty qaı rýǵa, qaı arysqa jatany naqtylanbaǵan. Al anamyz naıman shejireleri boıynsha Aqsulý dep atalsa, kishi júz shejirelerinde Aısulý delingen. Munda tek bir árip qana paryqtalyp tur. Tarıhshy Jambyl Artyqbaev «Qıyr jaılaǵan Qyzaı» atty eńbeginde[19] naıman Eltaı men Shaǵyr batyrlardy bir zamannyń, bir eldiń adamdary dep qaraıdy. Munan shyǵatyn qortyndy mynaý: Naıman Eltaı-Elata naıman shaldyń jesirin alyp, naıman ishinde ósip ónedi. Keıin kele belgisiz bir sebeptermen kishi júzdiń  bir atasy-Baıulyna baryp sińip, ol kisiniń Aısulý atty qyzyn alyp, ósip ónedi, Kishi júz ishinde turaqtap qalady.

Álimuly rýyndaǵy qyzaılar.

         Orystyń muraǵattyq jazba derekteri[20] Álimuly rýyn tómendegideı taratypty: Qarasaqal, Qarakesek, Qyzaı, Tórtqara, Shómekeı, Shekti. Jáne de sol derekte[21] bylaı jazylypty: 1801 jyly Bókeı hanǵa erip, Oral sýynan ary ótip kóshken, Bókeı atanǵandar Álimulynan: Qyzaı degen, Baı ulynan – Beris, Sherkes, Adaı, Jappas, Masqar, Ysyq, Esentemir, Baıbaqty, Altybas, Alasha, Tana, Qyzylqurt, Tazdar. Joǵarydaǵy orystyń murǵattyq qujattaryndaǵy derekterdi Shahkárim Qudaıberdiulynyń jazbalary da[22] rastaıdy. Bul kishi júz ishindegi Qyzaı rýy. Kishi júz rýlarynyń ishinde, onyń ishinde Álimulynda dep kórsetilgen qyzaı rýyn biz qazirgi qolda bar shejirelerden tappadyq. Al biz bolsaq naımannyń Mataı atasynan taraıtyn qyzaılarmyz. Mine bul tarıhı derekter kishi júz rýlary men naımandardyń, onyń ishinde qyzaılardyń bir zamandarda qanattas otyrǵanyn, ekinshi sózben aıtqanda "aýyly aralas, qoıy qoralas" bolǵanyn kórsetedi.

          Kishi júz Álimulynyń Shekti rýynan shyqqan aqyn, ánshi Sary Bataqulynyń (1863-1895) shyǵarmalarynda[23] tómendegideı óleń shýmaqtary kezdesedi:

Jaladan is istegen Sholan bolys,

Isimniń jaı-jaǵdaıyn sheshpeı tegis.

Atam bir, anam basqa senimenen,

Qashannan, Altyn, Qyzaı, jolyń teris.

 

Shý dese jylqy ozbaıdy Sarylaqtan,

Yrǵytyp qoıan soqtym shańyltaqtan.

Salar em at kótine bolysyńdy,

Qorqamyn Qyzaı shyqqan shańyraqtan.

         Aqynnyń bul óleń shýmaqtarynan da Qyzaı atynda rýdyń bar ekendigi ańǵarylady.

Kishi júzdegi mataılar.

         Mataı rýy bizdiń naıman da irgeli el bolyp, 9 tańbaly naımannyń biri sanalady. Adaı shejiresi boıynsha[24] Adaı-Kelimberdi-Tobysh taratylady. Osy Tobysh atadan ary qaraı taraǵan urpaqtarynyń ishinen Mataı, Bóribaı(Mataıdan shyqqan batyr, mataıdyń eliniń urany), Shońaı(Mataıdyń batyry), Kóten(Mataıdan shyqqan áýlıe), Qojanazar jáne Jarastardyń(Qyzaıdaǵy ósken rýly elder) kezdesýi de teginnen tegin bolmasa kerek.

Qyzaı ishindegi Adaı atalary.

Bekqurman О́rsaryulynyń «Qyzaı shejiresi» atty eńbeginde[25] Shaǵyr(Qyzaı)-Meńis-Táńirberdi atalary taraıdy. Táńirberdiniń taraıtyn Quttymbet atasynyń ishinde Adaı atty ata kezdesedi. Al Nurbolat Ospanqlynyń «Qyzaı shejiresi» atty eńbeginde[26] Shaǵyr(Qyzaı)-Meńis-Táńirberdi-Esenǵul-Soqyrberdi-Mámbetqul- Býrabaı-Adaı(8-ata) atalary taratylady. Osy Esenǵul atasynyń ishinde de Adaı atty ata kezdesedi.  Tek Táńirberdi atasynyń ózinen eki jerde Adaı atasy kezdesti. Basqa atalardy tekserip shyǵýǵa ýaqyt jar bermedi.

Maıly jáne Jaıly taýlary týraly.

        Osydan 8 jyl buryn(2014 jylydyń kúzi) qytaıǵa barǵan saparymda Sháripbaı Dáliuly(1939 j.t – 2018 j.q., Qytaı Halyq Respýblıkasy, Shyńjań uıǵyr avtonomııaly raıony, Ile qazaq avtonomııaly oblysy, Qulja qalasy, Baıandaı qalashyǵynda turǵan.) degen aqsaqalmen eki kún birge joldas boldym. Aýylymyzdyń bir qyzyn Qulja qalasynan Nylqy degen aýdanǵa uzatyp bardyq. Barǵansha-kelgenshe tarıhı áńgimelerdiń kórigin qyzdyrdyq. Áńgime qyzaılardyń baıyrǵy ata-mekeni «Qyzaı taýy» ıaǵnı qazirgi Barlyq taýy jónininde boldy. Ol jóninde habary bar ekenin aıtyp, meniń izdenisime qoldaý bildirdi. Bir kezde sóz kezegi Maıly-Jáıir taýyna aýysty. Bul malǵa jáıli, kúzeý, qystaý men kókteýge óte qolaıly jer. Men osy Maıly-Jáıir taýy týraly ne biletinin suradym. Ol kisi bala kezinde estigen myna bir ańyzyn ortaǵa saldy: Erte kezde osy óńirdi Maıly jáne Jaıly degen aǵaıyndy kisiler mekendepti. Olar asqan baı bolypty. Sodan sol jerler Maıly men Jaılynyń qystaýy atanypty. Qazir bul jerler Maıly-Jaıyr atalady. Maılysy ǵoı Maıly, al Jaılysy nege Jaıyr bolyp atalyp ketken degen suraǵyma eshqandaı jaýap bere almady. Ýaqyt óte kele sóz úndestiginen ózgergen bolar dedik te qoıdyq. Sońǵy kezderde shejireledi aqtaryp otyryp mynandaı derekke tap boldym. Adaı-Kelimberdi-Muńal-Shoǵy-Jolaı-Jolmambet-Jarylqap-Esen. Al Esennen Maıly, Jaıly, Jaýbasar týady. Joǵarydaǵy ańyz-áńgimedegi Maıly men Jaıly osy Adaı ata urpaqtarynyń atynan qalǵan bolýy múmkin. Qazirshe bul tek joramal qalpynda qalady. Ony ary qaraı indede zertteýge týra keledi. Mataı shejiresi  tómendegideı: Mataı-Atalyq-Quttybolat-Shaǵyr-Tileýberdi-Janǵabyl. Al Janǵabyldan Esirkep, Jarylqap, Jolboldy, Torǵaı taraıdy. Adaı shejiresi boıynsha 7-ata Jarylqap, al Mataı shejiresi boıynsha 7-ata Jarylqap bolyp tur. Joǵaryda aty atalǵan taýlar ıaǵnı Qyzaı taýy, Orqashar taýy jáne Maıly-Jáıir taýlary Qytaı Halyq Respýblıkasy Shyńjań Uıǵyr Avtonomııaly Raıonyna qarasty Tarbaǵataı aımaǵyna ornalassa, Maıly-Jáıir taýy Tarbaǵataı aımaǵyna qarasty Toly aýdanynyń shyǵysynan ıaǵnı  Qyzaı taýynyń shyǵysynan oryn tepken.  

Tanysań...

          Aqseleý Seıdimbektiń eńbekterinde[27], sondaı-aq ataqty jazýshy Qajyqumar Shabdanulynyń «Qylmys» romanynda[28,29]  «Tanysań qyzaıyńmyn, tanymasań Qudaıyńmyn» degen óreskeldeý, maqtanýǵa kelmeıtin ersi sóz tirkesi kezdesedi. Emis-emis bolsa da bul sóz el ishinen estilip qalady. Mashhúr Júsiptiń eńbeginde[30, 31] bul sóz tirkesi sál basqashalaý aıtylymda beriledi ıaǵnı "Bilseń Qyzaıyńmyn, bilmeseń Qudaıyńmyn" degen tirkeste keledi. Bir qyzyǵy osyndaı sóz tirkesi kishi júz Baıuly rýynan taraıtyn Adaılarda kezdesedi. Onda da «Tanysań adaıyńmyn, tanymasań Qudaıyńmyn» dep aıtylady. Sońǵy jyldary onyń ózgergen bir túri jıi aıtylyp júr ıaǵnı «Aspanda Qudaı, jerdiń astynda munaı, ortasynda Adaı». Mıfolog-ǵalym. shejiretanýshy Qaırat Zaryphan «Qaraqytaı-naıman emes» atty maqalasynda[32] Odaı, Adaı sóziniń mán-maǵnasyna úńilip, ol sózdiń dóńgelek aı, tolǵan aı degen maǵyna beretinin jazady. Avtordyń paıymdaýynsha birinshi kúni tolǵan aı-Qudaıdyń sımvoly bolyp tabylady. Adaı degen sóz tolǵan aıdy bildiredi. Sondyqtan da «Tanysań Adaıyńmyn, tanymasań Qudaıyńmyn» degen sóz qalǵan. Qyzaı degenimiz de, birinshi kúni tolǵan aıdy bildiredi. Oryssha "devstvennısa lýna" deıdi. Sondyqtan da qyzaılar da «Tanysań Qyzaıyńmyn, tanymasań Qudaıyńmyn» deıdi. Bul mıfolog ǵalymnyń pikiri. Joǵarydaǵy zertteýden Adaı men Qyzaıdyń tolǵan aı degen maǵyna beretinin baıqadyq. Qazirgi qazaqsha bul «Tolǵanaı» degen atqa saı keledi. Qyzaı áıel kisiniń aty. Soǵan qaraǵanda Adaı da áıel kisige qoıylǵan esim ıaǵnı áıel kisiniń aty bolýy bek múmkin. Qazirgi qazaqta da "aı" jalǵaýy áıel kisilerdiń esimderine jalǵanatyn jalǵaý bolyp keledi. Mysaly: Tolǵanaı, Bolǵanaı, Tursynaı, Turǵynaı, Júrsinaı, Altynaı t.s.s.   

          Joǵarydaǵy derekter Shaǵyr babanyń báıbishesiniń azan shaqyryp qoıǵan aty Hanbıbi bolyp, keıin Adaı degen janama atqa ıe bolǵanba degen oıǵa qalasyń. Sebebi ekinshi áıeliniń azan shaqyryp qoıǵan aty Kúnbıbi, keıin Qyzaı atanǵan. Hanbıbi-Adaı, Kúnbıbi-Qyzaı jáı sáıkestik pe, álde shynynda da munda bir týystyq  baılanys barma? Bul da Adaı ata urpaqtary men Qyzaı ana urpaqtary arsynda qandaı da bir jaqyndyqtyń, týystyq baılanystyń  barlyǵyn ańǵartatyn sııaqty.

Salt-sana uqsastyǵy.

          Qyzaı eli qytaıdyń Shyńjań ólkesinde ıaǵnı baıyrǵy Shyǵys Túrkistanda turady. Naqtylaı tússek qazirgi QHR, ShUAR, Ile Qazaq Avtonomııaly Oblysynyń Ile aımaǵynyń barlyq óńirine birdeı qonystanǵan.  Qazirgi jan sany shamamen mıllıonǵa taıaý. Qazaqtyń kelinderiniń sálem salý salty osy Ile óńirindegi qyzaılarda ǵana saqtalǵan, saqtalyp keledi de. Qazaq oblysynyń Tarbaǵataı, Altaı óńirlerinde, basqa da qazaq jıi qonystanǵan aýdan, qalalarda, qazaqtyń osy bir tamasha salty saqtalmaǵan. Árıne ertede bar qazaqta bolǵan. Joǵaryda atalǵan óńir adamdarynyń ishinen 70-80 jas shamasyndaǵy kempirlerdiń biren-saran sálem salǵanyn óz basym kezdestirdim. О́kinerligi sol, osy tamasha salt olardan búgingi kúnge jetpedi. 2015 jyldyń naýryz aıynda  jeńil máshınemen búkil qazaq dalasyn saıahattap shyqtym. Atyraý, Aqtaý ólkesine barǵanda nege ekeni belgisiz basqasha bir kóńil kúıge bólendim. Kishi júz(onyń ishinde Adaılardyń) kelinderiniń ıilip salǵan sálemderin kórgende tań qaldym, ózimniń týyp-ósken ólkeme kelgendeı boldym. Olardyń sálem salýlarynyń 3000 km shyǵysta turatyn Qyzaı kelinderiniń sálem salýlarynan eshqandaı aıyrmashylyǵy joq ekenin birden baıqadym. Olar ótkizetin kórisý kúngi(Ár jyly 14 naýryzda ótedi-avt.) qazaqy kıingen kisilerdi, sol kúngi jastardyń úlkenderge tań sáriden berip barýlary, Adaı Ata kesenesi mańyndaǵy jyr-dýmandardy aıtyp jetkizý múmkin emes. Bári, bárinen qazaqylyq, qazaqy tirliktiń, qazaqy bolmystyń ıisi ańqyp tur. Qıyr jaılaǵan qyzaı eliniń salt-dástúriniń alystaǵy adaılarmen uqsas kelýi bizdi qaıran qaldyrdy. Sálem salý, qazaqy dastarqan men qyz jasaýynyń toǵyzdan berilýi sııaqtylardy  erekshe atap ótýge  týra keledi.      

Rýlyq tańbadaǵy uqsastyq.

         Aqseleý Seıdimbek aǵamyzdyń eńbeginde[33] qazaqtyń rýlarynyń rýlyq tańbalary keltirilipti. Tómende Adaılar men Qyzaılardyń rýlyq tańbalaryn beremiz. Salystyryp kórgen kisi birden ondaǵy  uqsastyqty baıqaıdy:

Adaılar rýlyq tańbalary:                               ᗑ         ↑   +   O   S  

Qyzaılardyń rýlyq tańbalary:                      ᐱ              

         Úlken qazaqııanyń eki shetinde biri shyǵysynda, endi biri batysynda jatqan eki irgeli eldiń rýlyq tańbalaryndaǵy mundaı uqsastyq kezdeısoq bolmasa kerek. Buǵan tań qalasyń, qaıran qalmasqa sharań joq.

Qyzdyń balasy...

           Shejire derektekterinde[34] bylaı delinedi: Kishi júz Alshynnan Nádirqoja, Qydyrqoja, Sádirqoja týǵany aıtylady.  Qydyrqojasynyń  báıbishesinen úsh uly, toqalynan ush uly bolypty. Osy eki áıeliniń ústine Qydyrqoja óziniń aýylyndaǵy qaıtys bolǵan Amanqoja degenniń jesirine úılenip, ol áıelinen Taz týady. Qydyrqoja óziniń Qanbıbi degen qyzyn Ataqoja degen baqtashysynyń Eltaı degen balasyna uzatady. Eltaı, Eshtaı aǵaıyndy eki jigit elge qorǵan bolǵandaı qaıratty erler bolsa kerek. Jaýgershilikte ekeýide mert bolypty. Bul kezde Qanbıbi ekiqabat  edi deıdi. Aıy-kúni jetken soń Qanbıbi tolǵatyp, er bala tabady. Oǵan Espanbet bı Adaı dep at qoıady. Qanbıbi belin bekitip, shıraǵan soń kúıeýi Eltaıdyń jaýdan qaıtys bolǵanyn estirtkende, Qanbıbiniń júregi jarylyp ólip ketipti. Sodan qyzylshaqa kezinde tuldyr jetim qalǵan. Adaıdy Tazdyń sheshesi baýyryna salyp emizedi. Adaı men Tazdyń bir-birine jaqyn bolatyny sodan. Baıulynyń ishinde Adaıdy qyzdan týǵan jıen dep keletin áńgimeniń bir parasy osylaı.  Joǵarydaǵydan kóretinimiz Adaılardy «Qyzdan týǵan», «Qyzdyń balasy» dep syltyń etse, dál osyndaı jaǵdaı bizdiń Qyzaılarǵa da aıtylady. Sender ákelerińniń atymen atamadyńdar dep min taqqandar, bizdi de «Qyzdyń balasy», «Qyzdan týǵan» dep syltyń etedi. Biz olarǵa bylaı dep jaýap berýmen kelemiz: -Iá, biz qyzdan týǵanbyz, qyzdyń balasymyz. Al sender kimnen týdyńdar? Sender qyzdan týmaı, kempirden týdyńdar ma? -degende jaýap taba almaı qalady. Bul da bir qyzyqty jaǵdaı bolyp tur.

Sóz-sóılemderdegi uqsastyq.

Qazaqııanyń, qazaq dalasynyń shyǵysyn jaılaıtyn Qyzaı

eli men batysyn jaılaıtyn Adaı eli bir-birinen 3000 km qashyqtyqta ómir súredi. Soǵan qaramastan olardyń sóz-sóılemi men salt-sanasynda aıtsa nanǵysyz uqsastyqtar bar. Qyzaı rýynan shyqqan qytaı qazaqtaryna tanymal Áppaq Maıtabanqyzynyń(1904-1961) ónerin qazirgi zamanǵy qazaq tilmen aıtar bolsaq, ol aıtysker aqyn, kúıshi, sazger ári halyq ánderin sheber oryndaıtyn ánshi bolyp shyǵady. Áppaq apamazdyń ózi shyǵarǵan ári ózi orndaǵan «Kók ózen» ániniń tektine zer salaıyq:

Qyzy edim Maıtabannyń atym Áppaq,

О́leńge on jasymnan boldym taq-taq.

Tyńdaýshym sóz ıesi-aı kez kelgende,

Aıtaıyn myrza sózdi ahaý birden jattap.

         Joǵarydaǵy án jolyndaǵy taq-taqqa toqtalssaq qazaq tiliniń túsindirme sózdigi boıynsha ol sózge pysyq degen maǵana beredi eken. Sonda ol on jasynan óleń-sózge pysyq bolǵandyǵy meńzeledi. Al Aqtan Kereıulynyń(1850-1912) myna jyr shýmaǵyna zer salaıyq:

Men Adaıdyń Aqtany,

Shejire-sheshen taq-taǵy.

Alqaly topta arshyndy,

Tulpary edim baptaǵy.

          Bul aradan Qyzaıdyń taq-taǵy men Adaıdyń taq-taǵynyń uqsastyǵyn baıqaımyz. Ádette adaılar sheshen, júırik jyrshyny "Dańǵaıyr taq-taq" deıtin kórinedi. Bizdiń bilýimizshe bul sóz bas sóz rýlarda az qoldanylady nemese qoldanylmaıdy.

          Belgili aqyn Svetqalı Nurjannyń ınternettegi tarap júrgen suhbatynda taýyq kátek degen sózdi qoldanady. Bul sóz taýyq qora degen sóz. Bizdiń qyzaı elinde bul sóz keıde taýyq qora keıde taýyq kátek bolyp qoldanylady. Atalmysh aqynnyń tómendegi óleńine nazar aýdarsaq:

Áke-shesheden mush kórgen,

Jubatady ata  óksigin tıyp ish kórgen.

Oqyǵan jannyń kórmedim deıdi ońǵanyn,

Kelmeske ketkir Sábettik sary shkólden.

      Qazaq tiliniń túsindirme sózdiginiń málimetinshe "Mush" sózi kóne turki tili. Qazirgi qazaq tilinde "Judyryq" degen maǵyna beredi. Bul sóz de qyzaı elinde anda-sanda qoldanylady. Judyryqtysyp qalypty, mushtasyp qalypty degenleı.

       Álem sózi bizdiń qyzaı elinde kóp qoldanylady. Álem kóp, álem júrdik, álem boldyq degendeı. Aqyn Svetqalı Nurjannyń aıtýynsha bul sóz adaılarda da jıi qoldanylatyn kórinedi. Álem boldyq dep aıtylady eken.

Genetıkalyq uqsastyq.

        Akademık, antropolog Orazaq Ysmaǵululy «Burynǵy qazaqtar evropeıd tektes bolǵan» atty maqalasynda[35] Qazaq degen halyq qaǵazda ǵana bar da ómirde bolmaǵan, ol mońǵoldyń nemese qalmaqtyń bir bóligi, nemese qazaq degenimiz qyrǵyz halqy degen sııaqty tujyrymdardy naqty dáleldeý úshin nemese sol tujyrymdardyń tas-talqanyn shyǵaryp, kúlin kókke ushyryp, qazaqtyń bir tekti halyq ekenin dáleldeý maqsatynda tómendegideı  zertteý júrgizgen. Ǵalym aǵamyz Shyǵys Qazaqstandaǵy qalyń naımannyń ishinen úsh jurty da osy taıpadan bolyp keletin bes júzdeı otbasy adamdarynyń qanyn alǵan. Bir-eki jyldan soń ǵalym aǵamyz arnaıy Mańǵystaýǵa baryp, endi úsh jurty da adaı bolyp keletin taǵy bes  júzdeı otbasy músheleriniń qanyn alǵan. Aynǵan qan úlgilerin Máskeýdegi laboratorııaǵa tapsyrǵan. Bir aptadan soń olar qannyń zerttelý nátıjesin aǵamyzǵa bergen de ursa jónelgen. «Sen nege bizdiń ýaqytymyzdy bosqa alasyń? Bul – bir oblysta turatyn adamdardyń qany ǵoı!» dep. Akademık Orazaq Ysmaǵululy sol kezde: «Joq, taǵy da aıtamyn, bul ushaqpen tike ushqannyń ózinde eki arasy úsh jarym myń shaqyrym keletin qazaqtyń qıyr shyǵysy men qıyr batysynda turatyn, jáne týa-bitti sonda turyp kele jatqan, sońǵy eki urpaqta neke arqyly eshqandaı birimen biri aralaspaǵan qazaqtardyń qany» depti. Mine, qazaqtyń birtutas halyq ekenin ǵylym osylaı dáleldep bergen! Taǵy bir qyzyqty qarańyz. Zaısan kóliniń mańynda jazda sýalyp qalatyn Jemeneı degen ózen bar eken. Al, Mańǵystaýdaǵy adaılarda dál osyndaı atqa ıe rý bar. Batysta eldiń aty, shyǵysta jerdiń aty. Bul kezdeısoq pa? Joq, ómirde kezdeısoq eshnárse bolmaıdy. Joǵarydaǵy sózder de Akademık aǵamyzdyń sózi.

          Meniń arǵy-bergi tarıhty, tarıhı shejirelerdi zertteı kele qortqan oıym mynaý boldy: Bir zamandarda, qazirshe naqty kezeńin dáp basyp aıta almaımyn, kishi júz rýlary, onyń ishinde adaılar men orta júzdiń naıman rýy, onyń ishindegi qyzaılar bir óńirdi meken etken. Olar aýyly aralas, qoıy qoralas tyǵyz qarym-qatynasta bolǵan halyqtar. Sondyqtan da olar tarıhı tamyry, salt-sanasy jaǵynan bir-birine óte jaqyn. Búginderi ósip-ónip, jan sany mıllıonǵa taıaǵan, qazaqııanyń shyǵysyn mekendegen  qyzaılar(negizinen qytaıda turady-avt.) men qazaqııanyń batysyn meken etken, qanatyn keńge jaıǵan Adaılarlar arasyndaǵy  mundaı uqsastyq kezdeısoq bolǵan jaǵdaı emes. Shejire deregine[36] sener bolsaq, Adaılardyń batysqa jyljýy shamamen úsh júz jyl bolǵan jaǵdaı. Bul "Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama" zamanyna týra keledi. Mine sondaı aýmaly-tókpeli zamandardyń birinde Adaı ata urpaqtary men Qyzaı ana urpaqtary  bir-birinen irgesin aýlaqqa salýǵa májbúr bolǵan.  Joǵarydaǵy derekterdi qorytqanda Baıulynyń qyzy Qanbıbini alǵan naımannyń Eltaıy nemese Orta júz qazaǵy emes, ol naımannyń Shaǵyr batyry bolýy ábden múmkin. Shaǵyrdyń báıbishesiniń aty Qanbıbi, al ekinshi áıeliniń aty Kúnbıbi. Qanbıbiden taraǵan Adaı urpaqtary "Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulamada"  naǵashy jurtymen batysqa aýsa kerek. Al Kúnbıbiden(Qyzaıdan) taraǵan urpaqtardyń Syr boıynan naımandarmen birge Arqaǵa aýǵany tarıhtan belgili. Alla Taǵalam sátin salsa Adaı men Qyzaıǵa qatysty zertteýler jalǵasyn tabady.  Áli de tyń derekterdiń jaryqqa shyǵatynyna senimdimiz.

                       PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER

Júnisuly J. Qyzaı ana. - Beı jın. QHR, ShUAR. «Ulttar baspasy», 2002. -38b.

Baspaǵa daıyndaǵandar: Birolla A, Saǵatjan S. Shejireler. 2-tom. QHR, ShUAR. – Urimji. «Shyńjań halyq baspasy», 2008. – 167b.

О́rsaryuly Bekqurman. Qyzaı shejiresi. – QHR, ShUAR. Qulja: - 2000. -24b.

Ospanuly Nurbolat qatarlylar. Qazaq shejiresi. T.1, QHR, ShUAR. – Úrimji: «Shyńjań jastar-órender baspasy», 1996. -306 bet.

Babalar sózi. Júz tomdyq. – Almaty: «Folıant», 2012. T.32: Shejirelik jyr-ańyzdar. – 213 bet.

Babalar sózi. Júz tomdyq. –Almaty: «Folıant», 2012. T.81: Shejirelik jyr-ańyzdar,  -362b.

Kópbol Demesinuly: «Adaı tarıhyn ekimyńjyldyqtan ári izdeý kerek». https://abai.kz/post/  13 Shilde, 2012 saǵat 08:53

Arǵynbaev H.,Muqanov M., Vostrov V. Qazaq shejiresi haqynda(Qurast. Á.Pirmanov). – Almaty, 2000. -377b.

Rashıd ad-dın Fazlýllah Hamadanı. Jamıǵ at taýarıh

         (Tarıhtar jınaǵy, HIV 57). Kóp tomdyq. 1-tom. – Astana:

        «Folıant», 2018. –50, 129bb. 

Plano Karpını ı Lıloma de Rýbrýka. Pýteshestvııa v

vostochnye strany. – Almaty: Gylym, 1993. – 117-119str.

Ospanuly Nurbolat. Qazaq shejiresi. T.1, QHR, ShUAR. – Úrimji: «Shyńjań jastar-órender baspasy», 1996. -306b.

Netalıev M. Kishi júz shejiresi(Tarıhı-etnografııalyq zertteý). -Almaty: «Abzal-Aı» baspasy, 2015. -98 bet.    

13. Jınaqtaǵan: Daýtbaev M. Shejire. Qazaqtyń rý-taıpalyq

         qurylymy. JK "Baıtasov B.S." baspasy. 2012. -93b.

14. Qaırat Zaryp-han. Zemlıa obetovannaıa. – Almaty:

         Izdatelskıı dom «Asyl-kitap», -299 bet.

15. Rashıd ad-dın Fazlýllah Hamadanı. Jamıǵ at taýarıh

        (Tarıhtar jınaǵy, HIV ǵ.). Kóp tomdyq. 2-tom. – Astana:

         «Folıant», 2018. – 51b.

16. Qaırat Zaryp-han. Zemlıa obetovannaıa. – Almaty:

         Izdatelskıı dom «Asyl-kitap», -301-302 better.

17. Maqsat Alpysbes. QAZAQ ShEJIRESI tarıhnamalyq-

         derektanýlyq zertteý. Astana: «BG-PRINT» JK, 2013. – 312 bet.

18. Madanov H. Kishi júz shejiresi. Almaty: Atamura. – Qazaqstan.
19. – 27 bet.
20. Artyqbaev J.O. Qıyr jaılaǵan Qyzaı. – Nur-Sultan:

        «Altyn-kitap», 2020 j. - 65 b.

20. Bolatbek Nasenov. Abylaı han. III taraýy. Almaty-

        Novosıbırsk, shilde 2011jyl.  -797 b.

21. Bolatbek Nasenov. Abylaı han. III taraýy. Almaty-

        Novosıbırsk, shilde 2011jyl.  -797 b.

22. Shahkárim Qudaıberdiuly. О́kinishti ǵumyr. Ekinshi tom.

        Halqaralyq Abaı klýby. Jıdebaı. 2008. – 345, 346 better.

23. Jeti ǵasyr jyrlaıdy: eki tomdyq. /Quras. E.Dúısenbaıuly.

            – Almaty: Jazýshy. 2004. 2-tom. -247-250 better.

24. https://ult.kz/post/ edil-kagannyn-ruy-kim.
25. О́rsaryuly Bekqurman. Qyzaı shejiresi. – QHR, ShUAR. Qulja:

          - 2000. – 39 bet.

26. Ospanuly Nurbolat qatarlylar. Qazaq shejiresi. T.1,

       QHR, ShUAR. – Úrimji: «Shyńjań jastar-órender baspasy»,

1996. - 23 bet.
1997. Seıdimbek A. Qazaqtyń aýyzsha tarıhy. – Astana:

«Folıant», 2017. – 615 bet.

28. https://abai.kz/post/ 15713 Qylmys romany.
29. https://abai.kz/post/15762 Qylmys romany.
30. Mashhúr Júsip Kópeıuly. Shyǵarmalary. 20 tomdyq

        shyǵarmalar jınaǵy. 10 tom. Pavlodar: EKO, 2013. -137 bet.

31. Mashhúr Júsip Kópeıuly. Shyǵarmalary. 20 tomdyq

      shyǵarmalar jınaǵy. 10 tom. Pavlodar: EKO, 2013. - 229 bet.

32. Zaryphan Qaırat. Qaraqytı-naıman emes. Áleýmenttik

          jeliden alyndy.

33. Seıdimbek A. Qazaqtyń aýyzsha tarıhy. – Astana:

«Folıant», 2017. – 669, 666 better.

34.   Jınaqtaǵan: M. Daýtbaev. Shejire. Qazaqtyń rý-taıpalyq

         qurylymy.  JK "Baıtasov B.S." baspasy. Shymkent, 2012.

        – 47 b.

35. Suhbattasqan, О́mirzaq Aqjigit. «EVRAZIIа-KZ», 28.04.2006 jyl.
36.   Babalar sózi. Júz tomdyq. –Almaty: «Folıant», 2012. T.81:

         Shejirelik jyr-ańyzdar,  -362 b.