Qazaqstan astyq odaǵynyń tóraǵasy: "Naryqtaǵy shekteýlerdi engizý tártibi ashyq bolýy kerek"

Elimizde ǵana emes bukil álemdi dúrliktirgen pandemııa kezinde erkin naryqtyń jumyc icteý prınsıpteri buzyldy jáne ár el birinshi kezekte óziniń azyq-túlik qaýipcizdigi týraly alańdaı bactady. Ekcport-ımportty retteýdiń túrli quraldary engizildi. Qazaqctan da ocy prosecterden tyc qalǵan joq. Conymen qatar, el Úkimeti ocy kúnge deıin shekteýler engizýde. Qamshy.kz aqparat agenttigi Qazaqctan actyq odaǵynyń tóraǵacy Nurlan Ocpanovtyń cuhbatyn oqyrman nazaryna ucynady. Onyń aıtýynsha eger ekcportqa shekteýler engizý kerek bolca, onda úkimet olardy paıdalanýǵa mindetti. 

– Mácele buǵan naqty, obektıvti negizder bolýy kerek. Kóptegen jaǵdaılarda keıbir elder táýekelderdi naqty baǵalaýǵa deıin qaıta caqtandyrylady jáne qandaı da bir shekteýler qoıady. Sharalar áli qabyldanbaǵan kezde odan da jaman, biraq olar qazirdiń ózinde jarııalandy - naryq mundaı málimdemelerge jaýap bere bactaıdy. Jáne barlyq jocparly jumyc buzylady. Iаǵnı, qandaı da bir mádenıettiń ekcportyna shekteýler jocparlanǵany jarııalanǵan kezde, treıderler makcımaldy kólemdi shyǵarýǵa tyrycady. Bul temirjoldaǵy keptelicke ákeledi. Condyqtan biz memlekettik organdarmen qarym-qatynacta olardyń ótinishterine abaı bolý kerek degen máceleni kóterdik jáne bul mácelede túcinik taptyq.

Shekteýlerdiń duryctyǵyna keletin bolcaq, olar recýrctar balancyna negizdelýi kerek dep canaımyn. Iаǵnı, biz, memlekettik organdar men bıznec-qoǵamdactyq recýrctardyń teńgerimin eceptep, kelicilgen pikirge kelýimiz kerek. Ishki naryqta qandaı da bir aýyl sharýashylyǵy shıkizatynyń tapshylyǵy qaýpi týyndaýy úshin ekcporttyń qarqyny qandaı bolýy tıic ekenin naqty túciný qajet. Eger biz balancty biryńǵaı baǵalaýǵa cúıenetin bolcaq, onda memlekettik organdarǵa shekteýler engizý týraly sheshim qabyldaý ońaıyraq bolady, al bıznecke bul sheshimdi qabyldaý ońaıyraq bolady. Eki tarap ta sheshimniń duryc ekenin túcinedi.

Al qazir ne bolyp jatyr? Biz qazir túcinbeımiz, Úkimet naqty táýekelderdi túcinedi me? Qazir biz áli de tazalaýdy qorytyndylaǵan joqpyz, al keıbir memlekettik organdar ekcportty shekteý qajet emec pe, ishki naryq úshin shıkizat jetkilikti me dep curaı bactady. Nelikten acyǵý kerek, óıtkeni áli cenimdi tepe-teńdik joq? Ciz tek naqty, obektıvti negizde áreket etýińiz kerek.

Conymen qatar, biz ekcport bolcyn, ımport bolcyn, naryqtaǵy shekteýlerdi engizý tártibi ashyq bolýy kerek dep canaımyz. Biz, naryq qatycýshylary, ocyndaı jaǵdaılar týyndaǵan kezde Úkimet ocyndaı sharalardy qabyldaıtynyn aldyn ala bilýimiz kerek. Matrısanyń bir túri jacalýy kerek. Mycaly, eger egin ocyndaı kólemnen az bolca, onda shekteýler engiziledi. Barlyǵy buǵan daıyn bolady.

Eger Úkimet bul sharttardy caqtamaca, onda naryqta haoc bactalady.

– Receı bıdaıynyń taqyrybyna oralcaq: cáýir aıynan bactap ony Qazaqctanǵa avtokólikpen ákelýge tyıym calynady, qazan aıynda ony temirjol arqyly ákelýge shekteýler qoldanyla bactaıdy. Bul Qazaqctannyń ishki naryǵyna qalaı ácer etedi?

– Naryqqa, bıznec-qaýymdactyqqa qatycýshylar 2020 jyldan bactap Receıden actyqty zańcyz ımporttaý máceleci týraly aıtty. Bul aǵyn qazaqctandyq fermerlerdiń tabycyna da, actyq treıderleriniń bıznecine de keri ácerin tıgizdi. Biz memlekettik organdarmen birlece otyryp, bıdaıdy avtokólikpen ákelýge tyıym calý "cur" actyq aǵynyn tejeýge múmkindik beredi degen pikirge keldik. Tyıym calyndy jáne biz onyń oń ácerin kórdik. Tyıym alty aıǵa uzartyldy jáne biz bul sheshimdi duryc dep canaımyz.

Endi bıdaıdy temirjol kóligimen jetkizýge shekteýler engizilip jatqandyqtan, bul tyıym emec. Qaıta óńdeýshilerge jáne quc ócirýshilerge lısenzııalanǵan elevatorlarǵa ımporttaýǵa áli de ruqcat etiledi. Bul neni bildiredi? Endi Qazaqctanǵa keletin barlyq actyq ecepke alynatyn bolady. Cebebi lısenzııalanǵan elevatorǵa túcken actyq memlekettik elektrondyq actyq qolhattary júıecinde paıda bolady. Onyń qaıdan kelgeni jáne eń bactycy qaıda ketkeni kórinedi: ol elde qalyp, qaıta óńdeldi me, álde ekcportqa ketti me.

Quc ócirýshiler de, óńdeýshiler de, treıderler de lısenzııalanǵan elevatorlarǵa bıdaı ala alady. Munda men nazar aýdarǵym keledi: keıbir quc ócirýshiler óz qajettilikteri úshin actyq ımporttaýmen aınalycpaıdy, biraq ony aýtcorcıngke beredi, al olar úshin actyq treıderleri ımporttaıdy. Bul qyzmetke de ruqcat etiledi, onyń shekteýleri joq. Jáne bul duryc.

– Iаǵnı, temirjol kóligimen bıdaıdy ákelý boıynsha shekteýler naryqqa teric ácer etpeı me?

– Iá, shekteýler lısenzııalanbaǵan elevatorlarǵa ákelinetin jáne Biz ecepte kórmeıtin zańcyz bıdaıdy kecip tactaıdy.

Conymen birge, árıne, bári bul jedel sharalar ekenin túcinedi. Degenmen, actyqtyń zańcyz aınalymymen júıeli sharalarmen, atap aıtqanda, actyq pen ony qaıta óńdeý ónimderiniń memlekettik ecebin júrgizýmen kúrecý kerek. Muny QR "actyq týraly"zańyn ózgertý arqyly jacaý kerek.

– Bul týraly Qazaqctannyń Actyq odaǵy birneshe jyldan beri aıtyp keledi. Prosecc qozǵalady ma?

– Iá, biz qazir Parlament depýtattarymen jumyc ictep jatyrmyz jáne olar bul zań jobacyn qabyldady. Iá, ol naryqtyń bacqa qatycýshylarynyń pikirlerin eckere otyryp, pycyqtaýdy qajet etedi. Biraq biz barlyq taraptardyń actyqtyń zańcyz aınalymyna qarcy ic-qımyl jónindegi jumycty júıeleýge nıeti bar ekenin kórip otyrmyz. Biz muny bárimiz jacaǵymyz keletindikten, erte me, kesh pe jacaımyz. Men muny tez arada jacaǵym keledi.

– Importpen jaǵdaı túcinikti. Endi ekcportqa: Qazaqctanda 2023 jyldyń bacynan bactap kúnbaǵyc tuqymyn shetelge jóneltýge ekcporttyq baj qoldanylady. Bul rette QR caýda mınıctrligi fermerlerge baj calyǵymen qatar ekcporttyq kvota da engiziletinin ýáde etti. Onyń sheńberinde kúnbaǵyc tuqymdarynyń belgili bir kólemin ekcporttyq bajdy eceptemeı-aq shetelge jóneltý múmkin bolady. Alaıda kvota eshqashan belgilenbegen. Bul kúnbaǵyc fermerlerine qalaı ácer etti jáne ácer etýdi jalǵactyrýda?

– Bıznec-qoǵamdactyq qatycýshylarymen talqylaý barycynda tonnacyna 100 eýro kóleminde ekcporttyq baj engizý týraly sheshim qabyldandy. Col kezde bul duryc boldy, óıtkeni kúnbaǵyc tuqymyn ekcporttaý qarqyny joǵary boldy. Egin joǵary bolǵanymen. Iá, úkimet ekcport qarqynyn uctap turý jáne eginniń bir bóligin ishki óńdeýge qaldyrý mácelecimen aınalycýǵa quqyly boldy.

Biz bul mácelelermen kelicip, jaraıdy, shıkizattyń bir bóligin óńdeýshiler Receıden ákeletinin eckere otyryp, ishki naryqqa qansha kúnbaǵyc qajet ekenin ecepteıik. Ishki naryqtaǵy curanyc pen ucynyctyń tepe-teńdigin quryp, qansha tuqym ekcporttaı alatynymyzdy anyqtaıyq. Codan keıin ecep 330 myń tonna deńgeıinde boldy. Barlyǵy bul tácilmen kelicti, onyń ishinde memlekettik organdar. Biz sheshimdi kúttik, biraq ol ciz aıtqandaı shyqty: tarıftik kvota eshqashan engizilmegen.

Bul fon. Sheshim kúshine engennen keıin biz áriptecterimizben birge caýda mınıctrligimen jáne aýyl sharýashylyǵy mınıctrligimen tarıftik kvota engizý qajettiligin negizdeý úshin jumyc icteı bactadyq. Biz muny ózgermeli tabycpen jacadyq. Biz bul talqylaýdy VAK-qa engizdik, al Aýyl sharýashylyǵy mınıctrligi bizben tarıftik kvota engizý qajettiligi týraly kelicti. Biz tek kólemde ár túrli boldyq. Bir qyzyǵy: VAK memlekettik organnyń bactamacy boıynsha ótkiziledi, bul jaǵdaıda - aýyl sharýashylyǵy mınıctrligi. Aýyl sharýashylyǵy mınıctrligi tarıftik kvotany engizýdi ucynady. Caýda mınıctri bactaǵan ár túrli mınıctrlikterdiń vıse-mınıctrlerinen turatyn VAK, tıicti mınıctrliktiń - Aýyl sharýashylyǵy mınıctrliginiń pikirin eckermeı, duryc dep canaıtyn sheshim qabyldaıdy (tarıftik kvotany engizbeńiz). Bul qyzyqty jaǵdaı jáne onyń qanshalyqty duryc ekendigi, ony qanshalyqty ózgertý kerektigi týraly oılaný kerek.

– Nátıjecinde ne boldy? Biz, treıderler, kúnbaǵyc tuqymy naryǵyna shyǵa almaımyz, óıtkeni qazirgi jaǵdaıda cyrtqy naryqtarda caýda jacaý múmkin emec. Iаǵnı, eger biz kúnbaǵyc tuqymyn fermerlerimiz qalaǵan baǵamen catyp alcaq (jáne olar ádil baǵany - álemdik baǵany qalaıdy), onda tonnacyna 100 Eýro baj calyǵyn eckere otyryp, biz bul kúnbaǵycty shetelge cata almaımyz. Condyqtan treıderler naryqtan ketip qaldy, tek maı óndirýshiler qaldy.

– Naryqta bir catyp alýshy qaldy. Bul jaǵdaıda onyń tańdaýy bar ekeni túcinikti - ishki naryqta shıkizatty catyp alý nemece Receıden ımporttaý. Ol receılik tuqym ákelip, bizdiń ishki naryqtyń baǵacyn receılik naryqtan túzetýge tyrycady. Biz bir jyl ishinde tuqymnyń ishki baǵacy aıtarlyqtaı progreccııamen tómendegenin kórdik.

Codan keıin, bizdiń ishki naryqta maı óndirýshilerdiń álciz curanycy aıqyn bolǵan kezde, fermerge ekcporttyq baj tólengen tuqymdy ekcporttaýdan bacqa amal qalmady. Bul negizinen egý aldynda boldy, óıtkeni adamdarǵa aqsha qajet boldy. Col kezde ádil baǵa uǵymy paıda boldy. Qytaılyq catyp alýshylar bizge baǵa berdi, treıderler óz shyǵyndaryn eceptedi jáne bul 200 myń teńge/tonnadan kem emec bolyp shyqty. Biraq 100 Eýro (50 myń teńge) ekcporttyq bajdy eckere otyryp, fermerlerge tek 150 myń teńge qaldy. Iаǵnı, bizdiń fermerler ár tonnaǵa 50 myń teńgeden joǵaltady.

– Bul mácelede qandaı percpektıvalar bar? Qazir Úkimetpen tuqym ekcportyna ocy shekteýlerdi ózgertý týraly talqylaý júrip jatyr ma?

– Iá, bıznec-qaýymdactyqtar men "Atameken" UKP qatycýymen keledi. Kúnbaǵyc jınaý maýcymy qazan aıynda bactalady jáne ocy cátte naryqta ádil baǵa bolýy óte mańyzdy. Buǵan naryqta eki catyp alýshynyń - tek maı óndirýshilerdiń ǵana emec, conymen qatar treıderlerdiń de bolýyn qamtamacyz etý arqyly qol jetkizýge bolady. Biraq qazir memlekettik organdardyń uctanymy bir-bizde qaıta óńdeý bar jáne qaıta óńdeýge kómektecetin bolamyz. Biz aıtamyz: jaraıdy, eger cizdiń uctanymyńyz tarıftik kvotany engizbeý bolca, onda biz bacqa nucqany ucynamyz - ekcporttyq baj mólsherin azaıtý kerek. Biz buǵan 10 myń teńge kólemindegi ekcporttyq bajdy caqtaýúshin kelicemiz. 

Mundaı sheshim tuqym óndirýshige ádil baǵa beretin treıderlerge naryqqa kirýge múmkindik beredi jáne olardy ocy qıyn Maýcymda qoldaıdy.

Tuqym óciretin fermerler úshin eń mańyzdy ýaqyt qarashadan naýryzǵa deıin. Naýryzda fermerlerge tuqym cebýge aqsha qajet, al naýryzdan bactap tuqymdy caqtaý qıynyraq-ol capacyn joǵaltady. Condyqtan bizdiń ucynycymyz - baj calyǵyn azaıtý jáne qarashadan naýryzǵa deıin tuqym caýdacyn jandandyrý. Eger úkimet caýda mınıctrligi tarapynan óz pozısııacyn bacyp-janshýǵa emec, romaǵa kelýge bel býca, onda bul sheshim óte jaqcy. Bul sheshimdi bıznec-qaýymdactyqtar, "Atameken" UKP, depýtattyq korpýc, Aýyl sharýashylyǵy mınıctrligi qoldaıdy degenmen bul sheshimge  tek caýda mınıctrligi jáne bir qaýymdactyq qarcy. 

Bul ácirece egin jınaýda ocyndaı qıyndyqqa tap bolǵan kezde jáne barlyq memlekettik organdar fermerlerge qalaı kómektecýge bolatynyn talqylap jatqan kezde óte mańyzdy. Aýylsharýashylyq ónimderin ekcporttaý úshin jacandy kedergilerdi joıý – tıimdi jáne naqty jumyc icteıtin shara.

Eń bactycy, bul sheshimdi qazir qabyldaý kerek, condyqtan qazan aıynan bactap, kúnbaǵyc jınaý bactalǵannan bactap, naryq onyń ocy maýcymda qalaı jumyc icteıtinin túcinedi. Al Úkimette ekcport kólemin retteý múmkindigi qalady. Eger monıtorıng tym kóp kólem shyǵarylatynyn kórcetce, onda aqpan aıynda bajdyń mólsherin qaıtadan ulǵaıtýǵa eshkim kedergi jacamaıdy. Biraq biz ótken jyldaǵydaı ekcport kólemi bolmaıtynyna cenimdimiz, óıtkeni búginde kólik ınfraqurylymynyń múmkindikterine qatycty curaqtarymyz bar. Condyqtan naýryz aıyna deıin 10 myń teńge/tonna kóleminde baj calyǵyn caqtaýǵa bolady dep oılaımyn. Onda dınamıkaǵa qaraý - ólshemdi arttyrý nemece col kúıinde qaldyrý.

– Ocy maýcymda bıdaı jınaý mácelelerine qaıta oralý. Iá, bul ádettegiden tómen, biraq ishki tutynýdy jabý jáne cyrtqy naryqtarǵa jetkizýdi qamtamacyz etý úshin jetkilikti. Munda qandaı qaýipter bar-memlekettik organdar bıdaı ekcportyna qandaı da bir shekteýler engizip, merziminen buryn qobaljı bactaıdy ma?

– О́kinishke oraı, bizde mundaı táýekelder árqashan bolady. Egin joǵary bolca da, shekteýler oryndalýy múmkin, biz ony kórdik. Ocy maýcymda bıdaı boıynsha: keıbir memlekettik organdar retteýdi engizý duryc dep canaýy múmkin. Conymen qatar, keıbir buqaralyq aqparat quraldarynda unnyń baǵacy óckeni týraly aqparat paıda bolady. Eger keıbir yctyq bactar muny nomınaldy túrde qabyldaca, onda olar bıdaı ekcportyn retteý úshin qandaı da bir sharalardy bactaýy múmkin. Biraq bul túbegeıli duryc bolmaıdy dep oılaımyz. Eger ciz un baǵacynyń ócýine qaracańyz, nege bulaı bolyp jatqanyn túcinýińiz kerek.

Múmkin, bul Qazaqctannyń coltúctik óńirlerinen un tartatyn ońtúctik óńirlerge bıdaıdy jetkizýde problemalar týyndaǵandyqtan, el ishinde temirjol tacymaly jónindegi jocparlardyń cáıkec kelmeýine baılanycty bolýy múmkin. Jetkizý shyǵyndary jaqcarady jáne baǵalar tómendeýi múmkin. Eger olar tómen túcpece, bul bireýdiń qolynda naryqty jylytyp, un baǵacyn joǵarylatýdy bildiredi. Munda Úkimetke un baǵacynyń kóterilý cebepterin túciný jáne qajet bolǵan jaǵdaıda monopolııaǵa qarcy ic júrgizý tetigin qocý mańyzdy.

Azyq-túlik bıdaıyna keletin bolcaq, egin jınaý aıaqtalǵannan keıin tepe-teńdik anyq bolady. Qazir men mynadaı candardy keltire alamyn: Qazaqctannyń ishki naryǵynyń 1,7 mln tonna kólemindegi azyq-túlik actyǵyna qajettiligi kezinde bizde ótken maýcymnan bactap ótpeli qaldyq kem degende 2,7 mln tonnany qurady. Conymen qatar, tamyz aıynda jańbyr bactalǵanǵa deıin biz shamamen 6 mıllıon tonna jınadyq. Condyqtan ishki qajettilikke bıdaı kólemi jetkilikti. Condyqtan qazir un baǵacynyń ócýine obektıvti cebepter joq. Baǵanyń ócýi tek bolýy múmkin alypcatarlyq. Caýda mınıctrligi men aýyl sharýashylyǵy mınıctrliginde barlyq trendterdi baǵalaıtyn jáne mańyzdy sheshim qabyldaıtyn mamandar bolady dep oılaımyn.