Ruqsatsyz organ alý “qara naryqty” qyzdyrmaı ma?

Organ aýystyrýǵa muqtaj adamdar sany jyl saıyn artyp keledi.

Birinshi kezekte búırek, odan keıin júrek pen uıqybez almastyrýǵa kezek kóp. Tiri resıpıent baýyryn, búıregin bere alady. Al júrek pen uıqy bezi, ókpe tek qaıtys bolǵan adamnan alynady. О́lim men úmittiń arasyndaǵy názik qyldaı sozylǵan kútý jyldaryna kóp adamnyń ómir saǵaty jetpeı qalady. Byltyr aǵzasyn transplantasııalaýǵa ruqsat etken tórt adam 25 ómirdi qutqardy. Tiri kezinde aǵzasyn berýge kelisse, kóptiń kózqarasy oń bolsa, bul sanaq ta ulǵaıar edi. Osyny jeleý etken Densaýlyq saqtaý basqarmasy «ruqsat suraý» uǵymyn joıyp, tiri kezinde aǵzasyn berýden bas tartpaǵandardy avtomatty túrde donor etpek.

Qazaqstanda qaıtys bolǵandardyń organdaryn paıdalanýǵa ruqsat alý tártibi ózgertilýi múmkin. Endigi kezekte hál ústinde jatqan azamattyń «egov» portalynda dene múshelerin paıdalanýǵa qatysty kelisimi bolmasa, organy resıpıentke aýystyrylady. Buǵan deıin naýqasta "mı ólimi" anyqtalsa, donorlyqqa qatysty pikirin izdeıtin. Sebebi, kámelet jasyna tolǵan ár azamat portalda kelisetinine, ne kelispeıtinine qatysty aqparat qaldyratyn. Tıisti aqparat tabylmaǵan jaǵdaıda týysqandarynyń ruqsaty suralatyn. Alaıda, qazaǵa qabyrǵasy qaıysqan marqumnyń jaqyndary qarsylyq bildiredi.

Mınıstrlik muny teris tájirıbe dep sanaıdy. Donor bolý ár adamnyń jeke tańdaýy. Túzetýlerdiń negizgi maqsaty osy.

Máıittik donorlyq jaıynda aqparat alý úshin «Transplanttaýdy jáne joǵary tehnologııalyq medısınalyq qyzmetti úılestirý jónindegi respýblıkalyq ortalyǵyna» saýal joldadyq. Ortalyq qazirgi kúnde 4000-nan astam Qazaqstan azamaty egov portalynda máıttik donorlyqqa kelisim  bergenin jetkizdi. Kez kelgen marqumnan aǵza alyna berse, qara naryqtyń damyp ketýine qaýip kúsheıe túsýi múmkin. Mekemeniń aıtýynsha, buǵan tıisti organdar ǵana qadaǵalaý júrgizedi. 

QR QK 1-bóligi 116 tarmaǵyna sáıkes Tiri adamnyń organdary men tinderin transplantasııalaý nemese ózge de paıdalaný úshin alýǵa nemese zańsyz alýǵa májbúrleý, sol sııaqty tiri adamnyń organdary men tinderine qatysty zańsyz mámileler jasaý – on eki jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵynan aıyrýǵa jazalanady.

Qazir elimizde 4 myńǵa jýyq adam aǵza aýystyrýǵa zárý, onyń ishinde 112-si bala. Keı pasıentter sanaýly kúnderin emes, saǵattaryn sanaýda. 2023 jyldyń 8 aıynyń qorytyndysy boıynsha, 211 adam qaıtys bolýyna baılanysty "Kútýshi" tiziminen shyǵaryldy.

Qazaqstandyqtar kóbine búırek aýystyryp salýdy qajet etedi – 3607, odan keıin baýyr – 180, júrek – 145, ókpe – 16, ókpe-júrek kesheni – 5.

Aıta keteıik, elimizde qazir júrek, ókpe, baýyr, búırek, uıqy bezin aýystyrýǵa bolady. 2012 jyldan bastap 2379 transplantasııa júrgizildi, onyń ishinde tiri donordan pasıentterdiń 85%-y jáne qaıtys bolǵan donorlardan 15%-y.

Transplantasııanyń búgingi jaıy men mekeme jumysyna baılanysty «A.N. Syzǵanov at. UǴHO» AQ Basqarma tóraǵasy, m.ǵ.d., professor, QR UǴA akademıgi  Baımahanov Bolatbek Bımendeulyna saýal joldadyq.

 – Resıpıent sátti ótken otadan keıin qansha ýaqytta bir tekseristen ótedi? Salynǵan aǵza jaqsy qyzmet etetinine kepildik bar ma?

– Operasııadan keıingi erte kezeńde reanımasııa bólimshesinde kúnine 2 ret qan taldamasy jáne baýyr transplantatyna ýltradybystyq zertteý júrgiziledi. Jaı-kúıi turaqtalǵan soń, orta eseppen 5 kúnnen keıin resıpıent beıindi bólimshege aýystyrylady. Ary qaraı da tekserýler júrgizilip turady, al aýrýhanadan shyqqan soń aıyna 1 ret tekserýlerden ótedi.

Biz operasııaǵa deıingi kezeńde muqııat tekserýler júrgizý jáne árbir jaǵdaıdy derbes talqylaý arqyly yqtımal asqynýlardy barynsha azaıtýǵa tyrysamyz. Bizdiń Ortalyqta baýyr transplantasııasynan keıingi resıpıentterdiń 5 jyldyq ómirsheńdigi – 74.3%-dy, 10 jyldyq ómirsheńdigi 71.7%-dy quraıdy.

 

–  Transplantasııaǵa eki birdeı resıpıentti kirgizedi degen qanshalyqty ras? Iаǵnı, alynǵan aǵza birine sáıkes kelmegen jaǵdaıda, ekinshi adamǵa salynýy. 

– Týystyq transplantasııaǵa eki resıpıent birge eshqashan kirgizilmeıdi. О́ıtkeni otaǵa deıin olar protokol boıynsha tolyq tekseristen, konsılıýmnen ótip jáne medısınalyq dıssıplınarlyq komıssııanyń ruqsatyn alǵan soń ǵana ota jasata alady. Donordyń baýyry resıpıentke sáıkes keletin-kelmeıtini otaǵa deıin anyqtalady.

Múmkin, sizdiń suraǵyńyz basqa ádis jaıly shyǵar. Álemdik praktıkada «Split» transplantasııa dep atalatyn baýyr transplantasııasynyń túri bar. Bul tásildemeniń prınsıpi – máıittik donordan alynǵan organ ekige bólinip, eki resıpıentke salynady. Degenmen, baýyrdyń alynǵan bóligi jetkilikti bolýy úshin resıpıenttiń salmaǵy jáne jaı-kúıiniń aýyrlyǵy eskeriledi. Bizdiń elimizde máıittik transplantasııa damymaǵan, kútý paraǵynda myńdaǵan adamdar tur. Osyǵan baılanysty baýyr transplantasııasy júrgiziletin sátke jetpeı turyp-aq, resıpıentterdiń jaı-kúıi nasharlap ketedi, sol sebepti baýyr bóligi jetpeýi múmkin. Sondyqtan Qazaqstanda joǵaryda atalǵan transplantasııa túri damymaǵan.       

–  Baýyr transplantasııasyna kezekke turǵandardyń tek densaýlyq jaǵdaıy eskerile me álde ómir súrý daǵdysy da esepke alyna ma? Mysalǵa, kóbine maskúnemdiktiń kesirinen baýyr sırrozyna shaldyǵady, endi biri salaýatty ómir saltyn ustanǵanyna qaramastan naýqastanady. Alǵashqy atalǵandar tizimniń basynda turýy múmkin de, biraq olarǵa ekinshi ómir syılaý táýekeldi qajet etedi. Keıbiri baýyr aýystyrǵan soń da ádetinen aryla almaı, qaıtadan ishimdikke salynyp jatady. Osyndaı qaýip-qater qanshalyqty deńgeıde esepke alynady?

–  Birinshiden, baýyr sırrozyna shaldyqqan keıbir naýqastarǵa transplantasııa qajet emes, transplantasııaǵa kórsetilim zerthanalyq-aspaptyq zertteýlerdiń nátıjeleri arqyly baǵalanady. Dınamıkada jaı-kúıdiń nasharlaýy baıqalsa, ota jasaýǵa daıyndyq bastalady.

Ekinshiden, baýyr sırrozynyń damý sebepteri ártúrli, baýyr sırrozyna ákelgen faktordy joıý nemese emdeý qajet, sodan keıin otaǵa daıyndyq júrgiziledi. Eger syrqattyń sebebi spırttiń ýytty áseri bolsa, resıpıentter transplantasııaǵa deıingi 1 jyl ishinde alkogol ishpeýi tıis, bul naýqastyń týystarynan surap-anyqtaý jáne qan taldaýlarynyń nátıjeleri arqyly baqylanady.

Úshinshiden, týystyq yqtımal donor tabylsa, biz resıpıent pen donordy shaqyryp, tıisti qan tobyna sáıkestikti anyqtap, klınıkalyq taldaýlardy shuǵyl júzege asyramyz. Munyń nátıjesi MELD shkalasy (6-dan 40-qa deıin) boıynsha esepteledi, naýqastyń jasy eskeriledi, odan keıin resıpıentke transplantasııa jasalady.

Aýrýhanadan shyǵarylatyn naýqastardyń barlyǵyna aldyn alý, túsindirme áńgimeleri júrgiziledi. Otadan keıin naýqastar belgili bir rejımdi ustanýy kerek, alaıda  rejımdi saqtamaıtyndar da bar. Bul «non compliance» dep atalady, ıaǵnı alynǵan emdi saqtaýǵa beıimsizdik, nemquraılylyq tanytý.

–  Bógde adamnyń aǵzasyn alǵanda ımmýnıtet qabyldamaı jatsyný prosesi bolatyny belgili, sonda ımmýnıtetti tómendetý úshin qandaı medısınalyq sharalar jasalady?

–  Munda endi barlyǵy basqasha, baýyr transplantasııasynan keıin biz naýqastarǵa ımmýnıtetti tómendetetin ımmýnosýpressıvtik dárilerdi beremiz, bul dáriler salynǵan aǵzany qabyldamaý prosesiniń aldyn alý úshin taǵaıyndalady. Aǵzany qabyldamaý dári ishýdi ózdiginen toqtatqan kezde, keıde taǵaıyndalǵan dárilerdi qabyldaý aıasynda da damýy múmkin. Sebepterdi naqtylap, taldaýlardyń nátıjelerin qarastyryp, naýqastardyń emin túzetý maqsatynda olardy stasıonarlyq em alýǵa shaqyramyz.

–  Búırekke muqtaj adamdar sany kóp. Jalpy, dıalız qansha ýaqyt adam ómirin saqtap tura alady?

– Jalpy dıalızdegi naýqastardyń ómirsheńdik kórsetkishteri óte tómen. AQSh ǵylymı derekterine sáıkes, gemodıalızdegi naýqastardyń 3 jyldyq ómirsheńdik kórsetkishi 57%-dy qurasa, perıtonealdi dıalızdegi naýqastarda bul kórsetkish – 68%-ǵa teń. Naýqastardyń  5 – jyldyq ómirsheńdik kórsetkishi: gemodıalız – 42%, perıtonealdi dıalız – 52%.

United States Renal Data System (USRDS) derekteri boıynsha 40 jastan  tómen naýqastardyń gemodıalızdegi ómirsheńdigi 10-12 jyl,  40-60 jastar aralyǵynda – 8 jyl, 60 jastan asqandar úshin bul kórsetkish 4,5 jyldy quraıdy.

Qorytyndylap aıtqanda, dıalızdegi naýqastardyń ólim-jitim kórsetkishi jalpy popýlıasııamen salystyrǵanda 10-20 ese joǵary. Bul qaýip dıalızdi bastaǵan alǵashqy 3 aıda eń joǵary deńgeıde baıqalady, keıinnen jyl saıyn bul kórsetkish 9%-ǵa artyp otyrady jáne 5 jylda 40-50%-dy quraıdy. Mundaǵy ólim-jitimniń basty sebebi – júrek-qan tamyr aýrýlary jáne ınfeksııalyq asqynýlar.

Máıittik donorlyqqa qatysty ótinishti rásimdeý úshin elektrondyq úkimet portalyna kirip, tańdaý jasaısyz. Aldymen "Densaýlyq saqtaý" bólimine, keıin oń jaq buryshtaǵy "Transplantattaý maqsatynda aǵzalardyń jáne tinderdiń qaıtys bolǵannan keıingi donorlyǵynan tiri kezinde bas tartý nemese kelisim alýdy tirkeý" bólimine ótesiz. Sosyn, "onlaın suraý" batyrmasyn basyp, eki nusqanyń birin tańdaısyz. Pikirińizdi, elektrondyq sıfrlyq qoltańbamen bekitesiz.